ابتدا چند واژه مربوط به هم‏دیگر – که این مفهوم جزء آن‏ها می‏باشد – را با  توجه به دیدگاه قرآن‏کریم و تفسیر روایات شریف ترسیم  نموده و سپس به پاسخ  پرسش خواهیم پرداخت:
1- «سبیل»   دو قسم است: یکی: «سبیل‏مؤمنین»[1] یا «سبیل‏الله»[2] و دیگری: «غیر سبیل‏المؤمنین»[3].
2- «صراط»  نیز دو قسم است: «صراط‏مستقیم»[4] و «صراط‏جحیم»[5].
«سبیل» و «صراط» از لحاظ لغوی هردو به معنای راه‏اند که واژه «طریق» نیز در این معنا شریک است.[6] در اصطلاح قرآنی هر سه واژه به کار برده شده‏اند که از مجموع آیات در‏می‏یابیم که واژه «طریق» عمومی‏ترین آن‏هاست و به‏معنای مطلق راه است[7] . واژه «سبیل» مقداری محدود‏تر از آن است و به‏معنای راهی است که امکان سرپیچی در آن وجود دارد و راه برگشت در آن قابل تصوّر باشد که این راه می‏تواند راه مستقیم – به سوی جاده منتهی به رضوان‏الهی – باشد و می‏تواند چنین نباشد : وَمَن یَتَبَدَّلِ الْکُفْرَ بِالإِیمَانِ فَقَدْ ضَلَّ سَوَاء السَّبِیلِ (و هر کس کفر را با ایمان عوض کند مسلما از راه درست گمراه شده است) [8]. امّا واژه «صراط» – در اصطلاح قرآن –   محدود‏تر از «سبیل» است و به‏معنای راهی است که امکان سرپیچی در آن نیست و راه برگشتی در آن نیز قابل تصوّر نباشد[9]. به همین علّت، «سبیل» – چون به معنای راه فرعی است  می‏تواند متعدّد باشد – در قرآن با صیغه جمع آمده[10] و «صراط» – چون به معنای راه اصلی است  نمی‏تواند متعدّد باشد – در قرآن، یک بار هم با صیغه جمع نیامده است.[11] به هر حال هم راه فرعی (سبیل) و هم راه اصلی (صراط) یا به رضوان الهی[12] منتهی می‏شود یا نمی‏شود که از دیدگاه قرآن در حالت‏اوّل راه خدا[13] و راه انبیا، صالحان، صدیقین و شهدا[14] و راه مؤمنان، یعنی: راه ایمنی ، هدایت[15] و خلاصه راه «سویّ»[16] و «مستقیم»[17] است و در حالت‏دوّم راه طاغوت[18] و راه گمراهان و کسانی که مورد غضب الهی واقع شده اند[19] (یعنی: راه کسانی که با تمرّد از جادّه حق سرپیچی کرده‏اند و کسانی که از روی جهل و تقصیر گمراه گشته‏اند)[20] و راه مجرمان و مفسدان و نادانان[21]و خلاصه راه «جهنّم»[22] است.
طبق آیات قرآن و روایات معصومین هادیان به صراط مستقیم پیامبر و امامان معصوم ـ علیهم السلام ـ می باشند لذا در این باره قرآن از زبان پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و اله و سلم ـ می فرماید: وَأَنَّ هَذَا صِرَاطِی مُسْتَقِیمًا فَاتَّبِعُوهُ وَلاَ تَتَّبِعُواْ السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِکُمْ عَن سَبِیلِهِ (و (بدانید) این است راه راست من پس از آن پیروی کنید و از راه‏ها(ی دیگر) که شما را از راه وی پراکنده می‏سازد پیروی مکنید)[23] و در مقابل، امامان کفر کسانی هستند که دیگران را به ضلالت می کشانند: أَئِمَّهَ الْکُفْر (پیشوایان کفر)[24]، أَئِمَّهً یَدْعُونَ إِلَی النَّارِ (پیشوایانی که به سوی آتش می‏خوانند)[25] پس در دنیا هر کسی از هر امامی پیروی کرده است در قیامت نیز همراه او خواهد بود واز  صراطی که آن امام دعوت به‏پیمودن آن کرده است عبور خواهد کرد: خداوند در این باره می فرماید: ((یادکن) روزی را که هر گروهی را با پیشوایشان فرا می‏خوانیم پس هر کس کارنامه‏اش را به دست راستش دهند آنان کارنامه خود را می‏خوانند و به قدر نخک هسته خرمایی به آنها ستم نمی‏شود و هر که در این (دنیا) کور(دل) باشد در آخرت (هم) کور(دل) و گمراهتر خواهد بود).[26] پس از بیان مقدمه به اصل سؤال می‏پردازیم:
«صراط» از امور مسلّم اعتقادات‏اسلامی است (ضروریات‏دین) که در بودن آن هیچ‏گونه اختلافی در میان نیست و آیات و روایات صحیح  بسیاری در این باره وجود دارد.[27] جایگاه بحث از این مفهوم – در مجموعه علم‏کلام (اصول‏اعتقادی) – مربوط به مباحث معاد است. در آن‏جا گفته می‏شود: پس از طی مراحلی حکم قاطع الهی در باره هر انسانی صادر می‏گردد که در این مرحله، همه اهل‏محشر از پلی که از آن به «صراط» تعبیر شده است عبور داده می‏شوند که بهشتیان از این پل، به سلامت، می‏گذرند و دوزخیان در گذرکردن از آن ناکام مانده، به درون دوزخ سقوط می‏کنند[28].
در بیان چیستی این «صراط» در روایات اهل‏بیت (ع) آمده است: صراط، راه معرفت خداوند است و دو صراط وجود دارد: صراطی در دنیا و صراطی در آخرت. اما صراط دنیا امامی است که اطاعتش واجب است، هرکس او را در دنیا بشناسد و از هدایت او پیروی کند، از صراطی که پل دوزخ است، در آخرت، عبور کند و هر کس او را در دنیا نشناسد، قدم او بر صراط‏آخرت می‏لغزد و در آتش دوزخ می‏غلطد.[29] بنابر این در دنیا باید از صراط گذشت تا در آخرت بتوان از آن گذر کرد.
یعنی انسان همواره روی پل صراط در حال گذر است و لحظه به لحظه در مرصاد و کمین گاه حق تعالی قرار دارد و عقاید و اخلاق و اعمال او در دیدگاه خدا و رسول (ص) است.[30] انسان در دنیا بر هر طریقی که گذران عمر کرده است و در هر مکتب و مسلکی که طی مسیر کرده است همان را در قیامت به صورت پلی مجسم می بیند و باید از آن گذر کند اگر از راه حق و حقیقت پیروی کرده است و به تمام وظائف خود عمل کرده است گذشتن او از  پل صراط به راحتی است و در نهایت به بهشت وارد خواهد شد و اگر پیروی از ائمه کفرو طاغیان زمان خود کرده است سرانجام از این پل مجسم در روز قیامت به جهنم سقوط خواهد کرد.[31]

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. معاد از دیدگاه امام خمینی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، صی 273- 284.
2. آموزش کلام اسلامی، محمد سعیدی مهر، ج2، ص305.
3. معاد از نظر روح و جسم، محمد تقی فلسفی، ج 3، ص 178- 210، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

پی نوشت ها:
[1]. نساء/ 115.
[2]. بقره/ 154، 190، 195، 217 و … (بسیار به‏کار برده شده است).
[3]. نساء/ 115.
[4]. حمد/ 6، بقره/ 142، 213، آل‏عمران/ 51، 101، مائده/ 16 و غیره.
[5]. صافات/ 23.
[6]. در یکی از معتبرترین منابع لغوی فرق بین لغات آمده است: «طریق» (جاده و) راه است که می‏تواند هموار و ناهموار باشد، لکن «صراط» طریق و راه هموار است. اما «سبیل» می‏تواند «طریق» (به‏معنای جادّه) باشد و نباشد، و غالباً در مفاهیم مثبت به‏کار برده می‏شود. ر.ک: ابوهلال‏عسکری، الفروق‏اللغویه، 313.
[7]. مانند: فَاضْرِبْ لَهُمْ طَرِیقًا فِی الْبَحْرِ (بندگانم را شبانه ببر و راهی خشک در دریا برای آنان باز کن) طه/ 77.
[8]. بقره/ 108.
[9]. درس‏های تفسیری آیت الله محسن اراکی.
[10]. (سُبُلَ السَّلاَمِ) مائده/ 16، (وَلاَ تَتَّبِعُواْ السُّبُلَ) انعام/ 153، (وَقَدْ هَدَانَا سُبُلَنَا) ابراهیم/ 12، (لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنَا) عنکبوت/ 69 و غیره.
[11]. ر.ک: ، شبستری، سید مرتضی، تفسیر‏سوره‏حمد، تهران، بنیاد قرآن، 1361، ص 56.
[12]. (یَهْدِی بِهِ اللّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوَانَهُ سُبُلَ السَّلاَمِ) مائده/ 16.
[13]. (سَبِیلِ الله) بقره/ 154، 190، و … بسیار به‏کار برده شده است، (سَبِیلِ رَبِّک) نحل/ 125، (صِرَاطُ رَبِّکَ مُسْتَقِیمًا) انعام/ 126، (صِرَاطِ الْعَزِیزِ الْحَمِیدِ) ابراهیم/1، (إِنَّ رَبِّی عَلَی صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ) هود/ 56 و غیره.
[14]. حمد/ 7 و نساء/ 69.
[15]. (سَبِیلِ الْمُؤْمِنِین) نساء/ 115 و (سُبُلَ السَّلاَمِ) مائده/ 16 و (سَبِیلَ الرُّشْدِ) اعراف/ 146، (سَبِیلَ الرَّشَادِ) غافر/ 29، 38، (اهدِنَا الصِّرَاطَ المُستَقِیمَ) حمد/ 6، وغیره.
[16]. (سَوَاء السَّبِیل) بقره/ 108، مائده/ 12، 60، 77، قصص/ 22 و ممتحنه/ 1، (سَوَاء الصِّرَاطِ) ص/ 22، (صِرَاطًا سَوِیًّا) مریم/ 43، (الصِّرَاطِ السَّوِیِّ) طه/ 135، (یَمْشِی سَوِیًّا عَلَی صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ) ملک/ 22 به‏کار رفته است.
[17]. حمد/ 6، بقره/ 142، 213، آل‏عمران/ 51، 101، مائده/ 16 و غیره.
[18]. (سَبِیلِ الطَّاغُوتِ) نساء/ 76.
[19]. حمد/ 7. و همینطور: (سَبِیلَ الْغَی) اعراف/ 146، (ضَلَّ سَوَاء السَّبِیلِ) بقره/ 108، مائده/ 12، و غیره.
[20]. ر.ک: ‏ حکیم، محمّد‏باقر‏، تفسیر سوره حمد، مجمع جهانی اهل بیت، چاپ دوم، ص 227.
[21]. (سَبِیلُ الْمُجْرِمِینَ) انعام/ 55 و (سَبِیلَ الْمُفْسِدِینَ) اعراف/ 142 و (سَبِیلَ الَّذِینَ لاَ یَعْلَمُونَ) یونس/ 89.
[22]. (فَاهْدُوهُمْ إِلَی صِرَاطِ الْجَحِیمِ) صافات/ 22.
[23]. انعام/ 153.
[24]. توبه/ 12.
[25]. قصص/ 41.
[26]. اسراء/ 71-72.
[27]. ر.ک: شبّر، الحق‏الیقین، تهران، مرکز انتشارات الاعلمی، بی تا، ج 2 ،ص 140.
[28]. قرآن کریم در ترسیم این صحنه‏ها می‏فرماید: وَإِن مِّنکُمْ إِلا وَارِدُهَا کَانَ عَلَی رَبِّکَ حَتْمًا مَّقْضِیًّا * ثُمَّ نُنَجِّی الَّذِینَ اتَّقَوا وَّنَذَرُ الظَّالِمِینَ فِیهَا جِثِیًّا (و هیچ کس از شما نیست مگر (اینکه) در آن وارد می‏گردد این (امر) همواره بر پروردگارت حکمی قطعی است آنگاه کسانی را که پرهیزگار بوده‏اند می‏رهانیم و ستمگران را به زانو درافتاده در (دوزخ) رها می‏کنیم). مریم/ 71-72. ر.ک: آموزش‏کلام‏اسلامی (سعیدی‏مهر)، قم، انتشارات طه، 1381، ج2،ص 305.
[29]. (هو الطریق إلی معرفه الله عزوجل، وهما صراطان: صراط فی الدنیا وصراط فی الآخره، وأما الصراط الذی فی الدنیا فهو الإمام المفترض الطاعه، من عرفه فی الدنیا واقتدی بهداه مر علی الصراط الذی هو جسر جهنم فی الآخره ومن لم یعرفه فی الدنیا زلّت قدمه عن الصراط فی الاخره، فتردی فی نار جهنم) ر.ک: صدوق، معانی الأخبار، نجف، منشورات مکتبه المفید، 1971 م، ص28.
[30]. جوادی آملی، عبدالله، معاد در قرآن، ج5، ص 215.
[31]. ر.ک: سبحانی، جعفر، الهیات، ج4، ص 269.