تهیه کننده: حسام الدین اخوان

درباره ی قسم خوردن که ورد زبان خیلی ها شده است
هر حرفی که می زنند یک قسم چاشنی آن می کنند تا اعتماد دیگران را بیشتر به خود جلب کنند. اصلاً قسم خوردن ورد زبانشان شده. حتی زمانی که احتیاج به اثابت حرفشان نیست هم بدون هیچ دلیلی قسم می خورند در حالی که روایت های اسلامی زیادی وجود دارد که در آنها تأکید شده که قسم را خوار و بی ارزش نکنید ولو برای اثبات حرف راست. وقتی کسی خودش طوری رفتار کند که دیگران تا اندازه ای به او اعتماد داشته باشند، دیگر نیازی به قسم خوردن نیست؛ چه برسد به اینکه به این کار عادت کند و برای هر حرفی خدا و پیامبر را شاهد بگیرد. قسم دروغ جای خودش را دارد و از گناهان کبیره است. اگر می خواهید درباره ی این رذیله ی اخلاقی که این روزها در بعضی از ما نهادینه شده بیشتر بدانید خواندن این مطلب را از دست ندهید.

1- قسم به اسماء جلاله
بعضی از افراد عادت کرده اند که برای هر کاری به نام های خدا قسم بخورند؛ به ویژه اسامی جلاله «والله»، «بالله» و «تالله» که به سادگی نمی توان از کنارشان گذشت. البته شاید این عده فکر می کنند وقتی چنین نام های جلاله ای ورد زبانشان شده، حکم قسم را ندارند در حالی که کارشناسان دینی معتقدند چنین تصوری اصلاً درست نیست و قسم به اسماء الهی با قسم هایی مثل «به جان خودم» یا «به جان تو» از زمین تا آسمان فرق می کند. حجت الاسلام علی معروفی در این خصوص می گوید: «افرادی که به قسم خوردن دروغ به نام های جلاله عادت کرده اند باید بکوشند تا این عادت بد را ترک کنند. چون در غیر این صورت مرتکب گناهی می شوند که اصلاح آن نه تنها ساده نیست بلکه گاهی غیرقابل جبران است.»
به گفته او وقتی کسی به یکی از اسماء الهی قسم یاد می کند- چه نامی باشد که به غیر ذات مقدس او اطلاق نمی شود مثل «خدا» و «الله» و چه نامی که به غیر او هم گفته می شود ولی از قرائن معلوم است که منظور خداست- بنابر احتیاط واجب باید به آن قسم عمل کند و اگر قسمش دروغ است باید کفاره ی آن را بپردازد. حتی اگر کسی به اسم هایی قسم یاد کند که بدون قرینه خدا به نظر نمی آیند اما منظور او اشاره به ذات خداوند متعال است، باز باید به قسمش عمل کند.

2-راه دررو ندارد!
تصور غلطی است که کسی فکر کند می تواند در موقعیتی بر علیه مسلمانی از نظر مالی یا غیرمالی قسم دروغ بخورد و بعد توبه کند. درواقع چنین توبه ای قبول نمی شود. چون در این شرایط حق الناسی پایمال شده و تا وقتی صاحب حق نبخشد و حلال کند، توبه او قبول نمی شود. بنابراین یکی از انواع قسم دروغ قسمی است که عقوبت آن بدون تخفیف، ورود به آتش جهنم است. یعنی اینکه کسی علیه فرد مسلمانی از نظر مالی یا غیرمالی قسم بخورد، چنین قسم دروغی در عالم آخرت تبدیل به آتشی در جهنم می شود. در این دنیا هیچ کفاره ای هم ندارد تا کسی که قسم دروغ یاد کرده، با پرداخت کفاره خودش را از آتش جهنم نجات دهد.

3-روزه بگیرید
از راه های ترک عادت قسم خوردن این است که افراد روزه بگیرند و موقع نیت برای روزه گرفتن به ترک چنین عادتی توجه داشته باشند زیرا کسی که روزه است نباید مرتکب گناهی شود که روزه اش بشکند. مشخص است که قسم خوردن دروغ به اسماء جلاله روزه را باطل می کند. چنین فردی بعد از مدتی زبانش را از هر قسم دروغی نگه می دارد و بیشتر از قبل متوجه زشتی گناه خود می شود. این طور است که توبه او حقیقی می شود. حجت الاسلام معروفی به حدیثی از پیامبراکرم صلی الله علیه و آله و سلم اشاره می کند و می گوید: «کسی که به واسطه سوگند دروغ مال برادرش را قطع کند، خداوند را ملاقات می کند در حالی که غضبناک است، مگر اینکه توبه کند». توبه نه تنها موجب ترک عادت بد قسم خوردن می شود بلکه باعث می شود فرد رفتار زشت قبلی خود را اصلاح کرده و تلاش کند که حق پایمال شده برادرش را به او برگرداند.

4-وقتی قسم دروغ واجب می شود
قسم دروغ خوردن فقط و فقط در یک مورد مجاز است: نجات جان مسلمان. به همین دلیل است که در توضیح المسائل بیشتر مراجع نوشته شده که اگر کسی برای اثبات یا رد چیزی قسم بخورد، اگر حرف او راست و عین حقیقت باشد، قسم خوردنش مکروه است اما اگر حرفش دروغ و خلاف واقعیت باشد، حرام و گناه کبیره است. استثنای این حکم آن است که کسی برای نجات دادن خودش یا مسلمان دیگری از شر ظالم قسم دروغ بخورد. چنین قسمی نه تنها اشکال ندارد بلکه گاهی واجب می شود. البته اگر بتواند به شیوه ای نیت کند و قسم بخورد که دروغ نباشد بهتر است. به عنوان مثال اگر فرد ستمکاری بخواهد کسی را اذیت کند و از انسان بپرسد که آیا او را ندیده ای و فرد یک ساعت قبل او را دیده باشد، می تواند بگوید او را ندیده ام به این قصد که از پنج دقیقه تا به حال پیش او را ندیده ام.

5-دعاهایتان مستجاب نمی شود
یکی از راهکارهای خوب برای جلوگیری از قسم دروغ این است که فرد بداند این کار او به منزله ی جنگ با خداست چرا که در روایت های زیادی تأکید شده کسی که می خواهد برای ادعای دروغ خودش قسم یاد کند، درواقع در مقابل امر خدا قد علم کرده و به میدانی وارد شده که طرف جنگ او خدای متعال است. چنین کسی باید بداند که به طور قطعی در این میدان شکست خواهد خورد و این شکست چیزی نیست که با یکی دو روز تحمل و صبر قابل جبران باشد. به این دلیل که محاربه با خدا در اثر قسم دروغ، هم زندگی دنیوی فرد را تحت تأثیر قرار می دهد و هم زندگی اخروی او را. امام صادق علیه السلام در این خصوص می فرمایند: «هرکس سوگند یاد کند در حالی که می داند دروغ است، با خدا مبارزه کرده.» این مبارزه با خدا تا اندازه ای مهم است که در کتاب «کافی» نوشته شده:«اثر قسم دروغ تا 40شب گریبان فرد را می گیرد». این نکته را امام صادق علیه السلام مورد تأکید قرار داده اند و فرموده اند: «کسی که قسم دروغ می خورد تا 40 شب نتیجه شر آن را خواهد دید». پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در جلد نهم کتاب«وسائل الشیعه»درباره ی آثار قسم دروغ فرموده اند: «سه گروه هستند که خداوند با ایشان سخن نمی گوید: 1. کسی که منت گذارنده است و چیزی را نمی دهد مگر با منت. 2. کسی که لباس خود را بر زمین می کشد و تکبر می کند. 3. کسی که کالای خود را با سوگند دروغ می فروشد». بنابراین فروشندگانی که کالا یا ملکی را به دروغ، خوب و مرغوب تر از چیزی که هست جلوه می دهند و برای این کار خود قسم دروغ می خورند نباید انتظار داشته باشند که خداوند متعال به دعاهایشان توجه داشته باشد.»
حجت الاسلام معروفی معتقد است: «یکی از راهکارهای درمانی این رذیله این است که فرد با خودش فکر کند که قسم دروغ او نه تنها گرهی از مشکلاتش باز نمی کند بلکه مانند خوره به جان خودش و زندگی اش می افتد و آسایش را حداقل تا 40 شب از او سلب می کند. بدتر از همه اینکه مطرود درگاه خدا می شود و دعاهایش به استجابت نمی رسند.»

6-فقیر می شوید
بعضی ها خیال کنند وقتی برای اثبات حرف هایشان به دروغ قسم می خورند، ‌خودشان را از بلاها و سختی ها نجات می دهند؛ غافل از اینکه همین قسم دروغ آتشی می شود به جان زندگی آنها و خیلی از تلاشهایشان را بی ثمر می کند. یکی از اثرات قسم دروغ بر زندگی، فقر و تنگدستی است. درواقع کسی که برای هر کاری به دروغ قسم یاد می کند و خدا و پیامبر را شاهد ادعای دروغش قرار می دهد، هر قدر هم که برای فراهم کردن زندگی سعادتمند و پررونق تلاش کند، تلاشش به جایی نمی رسد و فقیر و نیازمند باقی می ماند. این نکته را امام باقر علیه السلام به طرز شیوایی در جلد بیست و سوم کتاب «وسائل الشیعه» بیان فرموده اند؛ «قسم دروغ و قطع رحم موجب می شود که خانه ها از اهلش خالی شوند (خانه ها خالی از رزق و برکت می شوند) و موجب سنگینی رحم ها می شود، ‌یعنی انقطاع نسل».
امام صادق علیه السلام نیز در این خصوص تأکید کرده اند: « سوگند دروغ برای بازماندگان فقر به بار می آورد». امام باقر علیه السلام در روایت دیگری فرموده اند: «سه خصلت است که صاحبان آنها نمی میرند مگر اینکه نتیجه اش را ببینند: 1.ستمکاری 2.بریدن از خویشان 3. قسم دروغ که نبرد با خداست.»

7-راهکارهای علمای اخلاق درباره ی ترک قسم دروغ

آیت الله حاج آقا مجتبی تهرانی:
برای ترک قسم خوردن تلاش کنید
مرحوم آیت الله حاج آقا مجتبی تهرانی درباره ی قسم خوردن حرف های جالبی دارند؛ «اگر انسان از شخص دیگری بخواهد کاری را برایش انجام دهد و برای تأکید بر انجام کار، او را قسم بدهد در این صورت اگر شخص به درخواست او عمل نکرد مرتکب گناه نشده. به این دلیل که مجبور به انجام آن عمل نیست و کفاره ی شکستن قسم یا قسم دروغ برای او واجب نمی شود. از سوی دیگر اگر انسان متعهد شود که عملی را در آینده انجام دهد یا آن را ترک کند بعد از آن برای تأکید بر عهدش قسم یاد کند چنانچه شرایط وفای به عهد ایجاد شود در واقع قسم منعقد شده و اگر از آن سرپیچی کند گناه کرده و کفاره بر او واجب می شود.» ایشان روزه گرفتن را راهکار خوبی برای ترک عادت بد قسم خوردن به دروغ می دانستند و تأکید داشتند انسان باید تلاش کند تا زمینه توبه برای او ایجاد شود.

آیت الله عزیزالله خوشوقت:

دفترچه ترک گناه داشته باشید
مرحوم آیت الله خوشوقت قسم دروغ را یکی از گناهان کبیره می دانستند و درباره ی راهکارهای ترک این گناه می گفتند: «توبه و تلاش برای ترک گناه یکی از مهم ترین راهکارهای اصلاحی است. البته خوب است کسی که مرتکب چنین گناهانی می شود یک دفترچه کوچک به صورت محرمانه و شخصی داشته باشد تا گناهانی را که در طول روز مرتکب می شود و قسم هایی را که به دروغ می خورد در آن بنویسد و در آخر شب به نامه اعمال آن روزش نظری بیندازد و تلاش کند از روز بعد این گناهان را ترک کند.»
منبع مقاله :
نشریه همشهری آیه، شماره 14.