گردآورنده: فهیمه دانشور*

با سپاس و حمد بی کران به درگاه ایزد منّان و پس از نثار درود و صلوات به پیشگاه آخرین فرستاده الهی حضرت ختمی مرتبت، محمد بن عبدالله صلی الله علیه و آله و سلم و سلم و ابلاغ سلام و تحیت به اهل بیت و ذرّیه آن بزرگوار خصوصاً سرور و مقتدای پرهیزگاران عالم، مولی الموحدین، امیرالمؤمنین، حضرت علی بن ابیطالب علیه افضل صلوات المصلین، برگی از تاریخ اسلام را ورق می زنیم.
یکی از پرفراز و نشیب ترین دوران حیات اسلام، دوره حکومت کوتاه مدت امیرمؤمنان علی علیه السلام است که بخش مهمی از این دوران را در راه جهاد و مبارزه آن هم نه با دشمن خارجی بلکه با مخالفان داخلی سپری گردید. این مبارزه با سه جبهه ضد انسانی صورت گرفت. چه، حضرتش هرگز حاضر نشد که اساس حکومت خود را بر شیوه خلفای سه گانه قرار دهد. چنانکه خود فرمود: «فلمّا نهضت بالامر نکثت طائفه و مرقت اخری و قسط آخرون» (1)
گروه اول یا ناکثان که بررسی سیر پیدایش و عملکرد آنان موضوع پایان نامه است، کسانی بودند که با خو کردن به وضعیت اشرافی خود در دوره خلفای قبل مخصوصاً عثمان، و با استناد و اتکا به سوابق مبارزاتی خود در کنار پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم خواهان عنایت ویژه از سوی امام علی علیه السلام نسبت به خود بودند و چون از ایشان عکس العمل مساعدی در این زمینه ندیدند به جمع نیرو و خروج علیه حکومت بر حق امام علی علیه السلام اقدام کردند.
سران این گروه یعنی طلحه و زبیر دو تن از صحابیان سرشناس و شناخته شده بودند که عایشه، همسر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را نیز با خود همراه نموده و با وام گرفتن از اعتبار و حیثیت او، عده ای را نیز به دور خود جمع نموده و غائله جنگ جمل را به راه انداختند.
این رساله در پی شناسائی ناکثین و نوع برخورد و مقابله با امام علی علیه السلام در برابر آنان است. انگیزه انجام این تحقیق صرف نظر از علاقه مفرط نگارنده به تاریخ اسلام و عبرت آموزی از آن، شناسایی عواملی است که جریان حاکمیت ارزشهای اسلامی را تنها با گذشت 25 سال از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم مورد هجمه و آسیب خود قرار داد و نیز بررسی روش مقابله امام علیه السلام با این معضل می باشد. چرا که ما نیز بحمدالله در حکومتی اسلامی زندگی می کنیم و به شهادت تاریخ بیست و چند ساله انقلاب اسلامی، دشمنان داخلی و خارجی با عناوین و بهانه های مختلف، همواره درصدد تخریب و درهم شکستن این نظام بوده اند. امید است که از طریق بررسی یکی از عوامل داخلی آسیب رسان به نظام اسلامی و نیز راههای دفع آن، بتوان راه کارهای عملی مناسبی برای مقابله با حوادث مشابه در این زمان به دست آورد.
نگارش این رساله در دو مرحله انجام پذیرفت، ابتدا با استفاده از کتاب خطب و بیانات امام علیه السلام از نهج البلاغه-در دو زمینه موضوع مورد بحث-استخراج شده و سپس ترجمه و تفسیر و شرح آن با استفاده از کتاب ترجمه و تفسیر نهج البلاغه علامه محمد تقی جعفری و نیز کتاب ارزشمند شرح ابن ابی الحدید مورد بررسی قرار گرفت. در مرحله بعد با مطالعه دقیق و فیش برداری از کتب تاریخی مرجعی از جمله: تاریخ طبری، تاریخ یعقوبی، طبقات ابن سعد، انساب الاشراف بلاذری، اخبار الطوال دینوری، اجمل شیخ مفید، کامل ابن اثیر، فتوح ابن اعثم، مروج الذهب مسعودی و کتب دیگری که در فهرست منابع و مآخذ نام آنها آمده نیز کتابهایی که معاصران در این زمینه به رشته تحریر درآورده اند حوادث سالهای 23 تا 36 هجری-یعنی تا پایان جنگ جمل-به دقت مورد توجه و تحقیق قرار گرفت و این در حالی است که می دانیم نگارش یک متن تحقیقی تاریخی با وجود اقوال گوناگون و بعضاً معارض یکدیگر و نیز مرتب کردن آنها و استنباط آنچه که حقیقت تاریخی نامیده می شود تا چه اندازه سخت و دشوار است.
نگارنده تلاش نموده تا با فرصت محدودی که در اختیار داشته است روایت های مرتبط با واقعه جمل و نیز حوادث منجر به آن را از مأخذ مختلف تاریخی، جمع آوری و دسته بندی نموده و سپس به تجزیه و تحلیل آنها بپردازد. از آنجا که این کار، نخستین پژوهش گسترده این جانب پیرامون یکی از وقایع مهم تاریخی است و با توجه به اختلاف های فراوانی که در نقل های تاریخی موجود است، یقین دارم که این اثر خالی از عیب و نقص نمی باشد. از این رو از محضر اساتید بزرگوار عذر تقصیر طلبیده و تقاضا دارم که با ارائه راهنمایی های سودمند خود مرا بهره مند سازند.
رساله حاضر شامل یک مقدمه و هفت بخش می باشد که به شرح ذیل تدوین یافته است:
بخش مقدماتی:مروری بر حوادث قبل از خلافت امام علی علیه السلام
بخش اول: شکل گیری خلافت امام علی علیه السلام و بیعت مردم با او
بخش دوم: معرفی اجمالی ناکثین
بخش سوم: شکل گیری جبهه جمل
بخش چهارم: حرکت امام علیه السلام به سمت بصره
بخش پنجم: اقدامات امام علیه السلام برای دفع فتنه
بخش ششم: فتنه جمل و درگیری طرفین.
بخش هفتم: حوادث پس از جنگ جمل

معرفی و نقد منابع
در اینجا به معرفی و احیاناً نقد بعضی از منابع اصلی و اختصاصی این پژوهش که در فصول اصلی تحقیق بیشترین استفاده از آنها به عمل آمده پرداخته می شود. در معرفی این منابع از مقدمه آن کتب که به قلم مصحح یا مترجم بوده و همچنین مقدمه کتاب تاریخ سیاسی اسلام نوشته حجه الاسلام رسول جعفریان، استفاده شده است.
لازم به ذکر است که این معرفی بر اساس بیشترین مراجعه در این نگارش مرتب شده است.

شرح ابن ابی الحدید
این اثر، شرح نهج البلاغه اثر عزالدین ابوحامد ابن ابی الحدید معتزلی مداینی است. وی در سال 586 در مداین متولد و در 656 در بغداد درگذشت. وی این شرح را در اول رجب 644ق، آغاز و در آخر صفر 649 ق، به پایان رسانید و چنانکه خود در آخر کتاب می نویسد (ج20، ص 349) تدوین این اثر چهار سال و هشت ماه برابر مدت خلافت امام علی علیه السلام به طول انجامید.
او در تدوین اثر خود از منابع بسیار مهم و به اصطلاح امّهات کتب استفاده نموده و چون خود مدتها سرپرست کتابخانه های بغداد بوده است امکانات بسیار وسیعی در اختیار داشته. از جمله آنکه او در نقل مطالب تاریخی از کتابهایی استفاده کرده که بیشتر آنها قبل از تاریخ طبری تألیف شده اند مانند الحیوان، البیان و التبیین و نیز العثمانیه از جاحظ کتبا صفین منقری، الکامل مبرّد، نسب قریش زیبر بن بکار و … (2)
ابن ابی الحدید در بسیاری از موارد به تحلیل وقایع می پردازد و به نگارش برداشتهای خود از حوادث تاریخی می پردازد. از مجلدات بیست گانه شرح ابن ابی الحدید در این تحقیق بسیار استفاده به عمل آمده است.

تاریخ طبری
محمد بن جریر طبری متوفی به سال 310 ق صاحب کتاب تاریخ الرسل و الامم و الملوک، که شاید بدون اعتنا و توجه به این اثر، نتوان در مسائل صدر اسلام به پژوهش پرداخت. تاریخ طبری از همان ابتدا مقبولیت عام پیدا کرد چنان که ابن خلکان کتاب طبری را اثبت و اصح کتب می داند. (3) از نظر اهل سنت، این ویژگی به علت تفصیل و استناد و متعادل بودن کتاب اوست. این مقبولیت سبب شد تا کتابهای تاریخ بعدی بر نقل های آن تکیه کرده و خلاصه ای از آن را بیاورند، چنان که ابن مسکویه، ابن اثیر و ابن کثیر چنین کرده اند.
یکی از چیزهایی که باعث طعن بر طبری است آن که تکیه او در نقل جریانات رده تا پایان جمل بر روایات سیف بن عمر است در حالی که بنا به نوشته ابن حجر در کتاب تهذیب التهذیب، سیف مردی دروغ پرداز است. ابن حجر می نویسد: «سیف مردی جعّال و خبرساز است، منقولات او بی ارزش و تمام احادیث او مورد انکار دانشمندان است، او متهم به زندقه نیز می باشد.» (4)
تاریخ طبری مسند است و سند روایات آن مشخص، لذا تشخیص روایات دروغ و جعلی را برای اهل فن به راحتی امکان پذیر ساخته است. همچنین او نقل های مختلف از یک حادثه به دست آورد. (5) طبری حوادث را تا پیش از اسلام به صورت موضوعی و ترتیب کلی تاریخی آورده اما پس از اسلام حوادث را به صورت سالشمار ارائه نموده است. بالاترین ارزش کتاب طبری در آن است که او از بسیاری مکتوبات تاریخی رایج یا غیر رایج آن عصر که در اختیار داشته استفاده کرده و امروزه به جز آنچه او از آن کتابها برای ما نگاشته اثری از آن کتابها باقی نمانده، از جمله بخش مهمی از کتاب ارزشمند مقتل الحسین از ابومخنف که تنها از طریق تاریخ طبری حفظ شده است. (6)

الجمل
این کتاب اثر ابوعبدالله محمدبن محمد بن نعمان معروف به شیخ مفید است که در اواخر قرن چهارم و اوایل قرن پنجم می زیسته و در سال 413وفات یافته است.
شیخ مفید، الجمل را در خصوص جنگ جمل و حوادث منجر به آن نگاشته و سعی کرده تا شبهات پیرامون این جنگ را بزداید. او همچنین اختلاف آراء فرقه های مختلف اسلامی را در مورد این جنگ بررسی و پاسخ می دهد و تسلط کامل او بر عقاید گوناگون از این مطلب به خوبی آشکار می شود. او موضع جمل را با استناد به روایات شیعه و سنی و بیشتر اقوال اهل سنت بیان می کند.
در موضوع جمل عده ای از مورخان مثل ابو مخنلف لوط بن یحیی الارذی (ت 157 ق)، هشام بن محمد السائب الکلبی (ت 204ق)، محمد بن عمر الواقدی (ت 207 ق)، نصر بن مزاحم المنقری (ت 212 ق)، علی بن محمد المدائنی (ت 225 ق)، عبدالله بن محمد بن ابی شیبه (ت 235ق)، ابراهیم بن محمد الثقفی (ت 283ق) نیز کتاب نوشته اند اما بسیاری از این کتب مفقود شده و به دست ما نرسیده است. ویژگی شیخ مفید در آن است که ایشان بسیاری از مطالب خود را از جمل ابی مخنلف، واقدی، مدائنی، ثقفی و غیر آنها نقل کرده است. در واقع کتاب شیخ مفید حلقه ارتباط ما با این کتب مفقوده است و این مطلب اهمیت کتاب شیخ مفید را چند برابر می کند. (7) در این نگارش از کتاب الجمل استفاده فراوانی شده است.

انساب الاشراف
مؤلف این کتاب احمد بن یحیی بن جابر معروف به بلاذری است. او در اواخر قرن دوم هجری در بغداد تولد یافت و در سال 279 درگذشت.
انساب الاشراف یک اثر عظیم در زمینه تاریخ و زندگی نامه است. مطالب کتاب بر حسب طوایف و خاندانهای مشهور تقسیم شده و در هر بخش فصول جداگانه ای به بزرگترین نمایندگان هر طایفه و خاندان اختصاص یافته است. از جلد دوم این کتاب (طبع بیروت) در مورد دوران خلافت امام علی علیه السلام و نیز جلد پنجم (طبع بغداد) در مورد دوران عثمان استفاده زیادی به عمل آمده است.

تاریخ یعقوبی
احمد بن یعقوب متوفی به سال 284 این کتاب را نگاشته، او معاصر دینوری است. کتاب او که به تاریخ یعقوبی شهرت یافته، گذشته از قدمت از ویژگی دیگری چون گرایشات شیعی نویسنده برخوردار است.
شیوه نگارش این کتاب، شیوه ای تاریخی است نه حدیثی، به این معنا که یعقوبی حوادث تاریخی را به صورت حدیث با ذکر سلسله سند نیاورده است لذا راه را برای بررسی سندی نقل ها بر محققین بسته است. همچنین سیر تدوین کتاب بر اساس سالشمار نیست بلکه بر اساس سرفصل های تاریخی مانند روی کار آمدن خلفاست. (8)
از دیدگاه بسیاری از پژوهشگران، آراء یعقوبی در مورد اشخاص و جریانات از نوعی اعتدال برخوردار است.

اخبار الطوال
مؤلف این کتاب ابوحنیفه دینوری ریاضی دان، منجم، ادیب و مورخ ایرانی قرن سوم است. او شرح رویدادها را از فرزندان آدم آغاز و با مرگ معتصم هشتمین خلیف عباسی به پایان می برد.
او در مورد سیره و مغازی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم مطلقاً سخنی به میان نیاورده است. شاید با توجه به تنظیم سیره ابن اسحق و مغازی واقدی که مقدم بر او بوده اند و نیز طبقات ابن سعد که معاصر با اوست، دیگر لزومی به آن کار ندیده است. او جنگهای اعراب و ایرانیان را تا سقوط ایران مفصل و مشروح نوشته ولی در مورد خلافت دوازده ساله عثمان فقط یک صفحه و نیم نگارش نموده است. در مورد گرفتاریهای امام علی علیه السلام در دوران حکومت نیز به تفصیل سخن گفته و به خصوص جنگ صفین را با شرح بیشتری آورده است.
در این کتاب گرایشی نسبی به عنصر ایرانی به وضوح مشهود است. وی در نقل مطالب خود غالباً از ذکر نام و کتب و سلسله اسناد خودداری کرده و حال آنکه در بسیاری از آثار مورخان پیش از او و معاصرش سلسله اسناد آمده است مانند مغازی واقدی و طبقات ابن سعد، و همین حذف سلسله اسناد، یکی از علل شیوایی عبارت اوست. (9)

الفتوح
این کتاب اثر احمد بن علی بن اعثم کوفی متوفی سال 314 می باشد که اطلاعات او خصوصاً در ارتباط با عراق و دوران خلافت امام علی علیه السلام بسیار دارای اهمیت است.
ابن اعثم در بیشتر موارد از مأخذ خود یادی نکرده اما بدون شک کتاب خود را از روی منابع دست اول نگاشته. آثار ابومخنف یکی از مهمترین مأخذ اوست. (10)

مروج الذهب
نویسنده این اثر علی بن الحسین المسعودی متوفی به سال 346 است و کتاب او از جمله تواریخ معتبر شناخته شده است. نگاهی به مروج الذهب نشان می دهد که علایق شیعی نویسنده بسیار زیاد است اما در شیعه امامی بودن او تردید است. مسعودی در مقدمه کتابش فهرستی از مهمترین کتابهای تاریخی موجود در زمان خود آورده که بسیار ارجمند است و در همانجا از تاریخ طبری بیشترین ستایش را نموده است. در مجموعه باید گفت که کتاب مسعودی برگزیده از صدها کتابی است که امروزه بیش از نود درصد آن از بین رفته است. اینک توجه خوانندگان گرامی را به بخشی از این پایان نامه جلب می نماییم. (11)

پی‌نوشت‌ها:

* پایان نامه دوره کارشناسی ارشد
1. نهج البلاغه، خ 3.
2. شرح ابن ابی الحدید، ج 1، ص 22.
3. تاریخ سیاسی اسلام، رسول جعفریان، ج 1، ص 124، به نقل از وفیات الاعیان.
4. فروغ ولایت، ص 344، به نقل از تهذیب التهذیب.
5. تاریخ تحلیلی اسلام، رسول جعفریان، ج1، ص 125.
6. همان، ص 127.
7. الجمل، شیخ مفید، ص 23.
8. تاریخ تحلیلی اسلام، رسول جعفریان، ج1، ص 122.
9. اخبار الطوال، ترجمه دکتر مهدوی دامغانی، ص 21.
10. تاریخ تحلیلی اسلام، رسول جعفریان، ج1، ص 129.
11. همان، ص 136 الی 139.
منبع: فصلنامه سالنمای النهج، شماره 6-8.