الف: اوصاف فردی شیعه در روایات:
این مقاله ترسیم کننده سیمای شیعه راستین است، پاسخی است به این پرسش که شیعه در عصر حاضر تا چه میزان از فرهنگ و اوصاف یاد شده برخوردار بوده و با واقعیت کلمه چقدر مطابقت دارد.
1- زیرکی و تیز فهمی: از نوف بکالی روایت شده که علی علیه السلام به من فرمود: ما اهل بیت از سرشتی پاکیزه آفریده شده ایم و شیعیان ما از سرشت ما آفریده شده اند. گفتم ای امیرمومنان شیعه را برایم توصیف کن. امام با یاد شدن نام شیعه گریست و فرمود… آنان زیرک و خردمند هستند…(1)
2- دانش طلبی: این یعفور از امام صادق علیه السلام نقل کرده که فرمود: شیعیان علی علیه السلام اهل رأفت و علم اند (2). علی علیه السلام به نوف بکالی فرمود: ای نوف می دانی که شیعه من کیست ؟ گفت نه به خدا سوگند. فرمود: شیعیان من عالمانند.
نوف می گوید برای من نیازی پیش آمد که به محضر علی علیه السلام شرفیاب شوم پس جندب و ربیع بر آن حضرت وارد شدند و گفتند ای امیرمومنان نشانه شیعیان تو چیست؟ فرمود: هر یک از آنان چنین به نظر می آیند که نسبت به آموختن دانش علاقه فراوان دارند.(3)
3- کوشش و تلاش بسیار: مفضل گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: از فرومایگان بپرهیز، همانا شیعه علی علیه السلام کسی است که تلاشش بسیار باشد. (4)
4- تواضع و فروتنی: از امام عسکری روایت شده که فرموده هر کس در دنیا در برابر برادر دینی خود فروتنی نماید او در پیشگاه خداوند از صدیقین و از شیعیان علی علیه السلام است.(5) بکر از امام صادق علیه السلام نقل کرده که فرمود: از شیعیان ما هر کس که عاقل باشد دوستش می داریم. آنگاه فرمود: خداوند بزرگ پیامبران را به مکارم اخلاق اختصاص داده است پس هر کس آنها را دارا است باید به درگاه الهی شکر گذارد و هر کس آنها را ندارد باید به درگاه الهی زاری نماید و از او درخواست کند. بکر گفت: فدایت گردم آنها کدامند فرمود: تواضع و فروتنی. (6)
5- راستگوئی: زید شحام گوید: امام صادق علیه السلام از پدربزرگوارشان نقل کردند که فرمود: مردی از شیعیان علی علیه السلام در قبیله ای بود که مایه زینت آن قبیله به شمار می رفت زیرا راستگوترین آنان بود و چون از اهل قبیله درباره او پرسش می شد می گفتند، کیست مثل فلانی؟ او دارای امانت و راستگوئی و از همه ما بهتر است. امام حسن عسکری علیه السلام به شیعیان خود می فرمودند: شما را به تقوای الهی و راستگوئی توصیه می کنم.
6- اهل عمل: دعبل از امام باقر علیه السلام روایت کرده که فرمود: به آنچه نزد خداست جز با عمل دست نمی توان یافت و به شیعیان ما ابلاغ کن که بیشترین حسرتها در روز قیامت برای کسی است که عدالت و درستی را وصف کند ولی غیر آن را به کار نبرد و به شیعیان این حقیقت را ابلاغ کن که هر گاه برای انجام آنچه مامور شده اند به پا خاستند تحقیقا در روز قیامت رستگارند.
جابر از امام باقر علیه السلام از تمیم از ابن عباس نقل کرده است هنگامی که این آیه نازل شد « ان الذین آمنوا و عملوا الصالحات اولئک هم خیر البریه » همانا کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند ایشانند که بهترین آفریدگانند. پیامبر صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام فرمود: این آیه درباره تو و شیعیان توست، تو و شیعیانت در حالی که خشنود و مورد رضای الهی هستید حضور خواهید یافت.
7- یکدلی و یکزبانی: مهزم گفت بر امام صادق علیه السلام وارد شدم و از شیعه یاد کردم فرمود: ای مهزم به تحقیق شیعیان کسانی اند که اختلاف در سخنانشان نیست هر چند شهرهایشان از هم دور باشد. (7)
همچنین فرمود: ای مهزم شیعیان ما کسانی اند که دلهایشان هرگز از هم جدا نمی شود اگر چه خانه هایشان از هم دور باشد. علی علیه السلام به نوف شامی فرمود: آیا می دانی شیعه من کیست ؟ نوف گفت: نه به خدا قسم. فرمود: شیعیان من کسانی هستند که پیکرهایشان از هم جداست ولی دلهایشان از هم جدا نیست.
8- یکسانی ظاهر و باطن: امام صادق علیه السلام فرمود: سزاوار است کسی که در پنهانی مدعی شیعه بودن است آشکارا برهان و دلیلی ارائه دهد. راوی گفت: عرض کردم این چه برهانی است که باید آشکارا بیاورد؟ فرمود: حلال خدا را حلال و حرام خدا را حرام بداند و دارای ظاهری باشد که باطنش را تصدیق و تایید نماید. (8)
9- گذشت از بدی کننده: ابواسماعیل به امام باقر علیه السلام عرض کرد: فدایت شوم شیعه نزد ما بسیار است. فرمود: آیا نیکوکاران از بدی کنندگان می گذرند و مساوات و برابری را رعایت می کنند گفتم خیر، فرمود: پس آنان شیعه نیستند، شیعه کسی که چنین باشد. (9)
10- ساده زیستی: از جابر نقل شده که امام باقر علیه السلام فرمود: ای جابر، جز این نیست که شیعیان علی علیه السلام کسانی هستند که سطح زندگی شان پایین است. و امام صادق علیه السلام به ابوبصیر فرمود: شیعیان ما در زندگی سبکبارند. (10)
11- محافظت بر نماز: ابن عمیر به امام کاظم علیه السلام عرض کرد مرا از علت اینکه علی علیه السلام انگشتر به دست راست می کرد آگاه فرما. فرمود: این کار نشانه شیعیان ماست که به آن وبه مراقبت از وقتهای نماز شناخته می شوند. امام صادق علیه السلام فرمود: شیعیان ما را در سه جا آزمایش کنید. هنگام فرارسیدن اوقات نماز که مراقبت آنان چگونه است… (11)
ب. اوصاف اجتماعی شیعه در روایات:
1- پرهیز از تحقیر دیگران: مفضل بن عمر گوید از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: فقیران شیعه آل محمد صلی الله علیه و آله را تحقیر و جفا نکنید. (12)
2- پذیرش سخن حق: از توصیه های مفضل بن عمر به جماعت شیعه این بود که گفت از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود:از سخن حقی که به شما گفته می شود خشمگین نشوید و به اهل حق آنگاه که شما را آشکارا به آن فراخوانند کینه نورزید زیرا مومن از حق هرگاه به آن فراخوانده شود برآشفته نمی شود. (13)
3- رفتار پسندیده با اهل سنت: امام حسن عسکری علیه السلام به شیعیان خود فرمود: شما را به تقوای الهی سفارش می کنم و اینکه در میان قبائل آنان (در مساجد غیرشیعی) نماز بخوانید و در تشییع جنازه های آنان شرکت کنید و بیمارانشان را عیادت و حقوق آنان را ادا کنید زیرا اگر مردمی از شما در دینش ورع داشته و در گفتارش راستگو باشد و نیز امانت را برگرداند و اخلاقش با مردم خوب باشد گفته خواهد شد او شیعه است و این مرا خوشحال می سازد.
4- پسندد آنچه برای دیگران می پسندد: امام صادق علیه السلام به مفضل فرمود: تو را به شش خصلت سفارش می کنم که آنان را به شیعیان من برسانی گفتم آنها کدامند ای سرور من. فرمود: اینکه آنچه برای خود می پسندی برای برادر دینی خود نیز بپسندی. (14)
5- ضعیف نوازی: سدیر صیرفی بر امام صادق علیه السلام وارد شد در حالی که گروهی از اصحاب نزد آن حضرت حضور داشتند. امام فرمود: ای سدیر شیعیان ما پیوسته مورد عنایت و حفاظت الهی و پوشیده از گزند و دید دشمن و مصون از گناه هستند. تا زمانی که نسبت به خود در آنچه مربوط به آنان و آفریدگارشان است خوش بین باشند و نیت هایشان در رابطه با امامانشان درست باشد و به برادران دینی خود نیکی کنند و برای برآوردن خواسته های ضعیفانشان به آنان مراجعه نمایند و نیازمندانشان صدقه دهند. (15)
6- بی آزاری: نوف بکالی می گوید: علی علیه السلام به من فرمود: سوگند به خدا شیعیان ما شرشان پوشیده است و به کسی نمی رسد خود از ناحیه دیگران در سختی اند ولی مردم از ناحیه آنان در راحتی به سر می برند.
7- وفای به عهد و پیمان: بکر از امام صادق علیه السلام نقل کرده که فرمود: قطعا از میان شیعیان خود کسی را که به عهد و پیمان خود بسیار وفادار باشد دوست می داریم. (16)
8- رفتار آشتی جویانه با معاشران: امام صادق علیه السلام فرمود: ای شیعه آل محمد صلی الله علیه و آله از ما نیست کسی که همنشینی او با معاشران خود و صلح و آشتی او با مردم نیکو نباشد.
9- پرهیز از جدال بی جا: از امام عسکری علیه السلام روایت شده که فرمود: نزد امام صادق علیه السلام از جدال در دین یاد شد و این که رسول خدا و امامان معصوم از این کار نهی کرده اند. حضرت فرمود: از آن بطور مطلق نهی نشده بلکه از جدال بی جا و ناپسند نهی شده است. آیا سخن خدا را نشنیدی که فرمود: و لا تجادلوا أهل الکتاب الا باللتی هی أحسن. « و با اهل کتاب جز به شیوه ای که نیکوتر است مجادله مکنید و نیز این سخن خداوند متعال را که: أدع الی سبیل ربک بالحکمه و الموعظه الحسنه و جادلهم بالتی هی أحسن. « مردم را با حکمت و پند نیکو به راه پروردگارت بخوان و با آنان به شیوه ای که نیکوتر است مجادله و گفتگو کن.
10- پرهیز از کمک به حاکمان ستمگر: مسعد بن صدقه گوید: از امام صادق علیه السلام درباره گروهی از شیعه پرسیدم که در کارهای سلاطین وارد می شوند و برای آنان کار کرده و مالیات جمع می کنند و به آنان یاری می رسانند. فرمود: آنان شیعه نیستند. (17)
11- پرهیز از درخواست مالی: از توصیه های امام صادق علیه السلام به عبدالله بن جندب این بود که:
ای پسر جندب همانا شیعیان ما به خصلتهای چند شناخته می شوند.از دشمنان ما چیزی درخواست نمی کنند هر چند از گرسنگی بمیرند.
12- اعتدال و میانه روی: عمر بن سعید گوید بر امام باقر علیه السلام وارد شدم در حالی که ما یک گروه بودیم.فرمود: شما آن تکیه گاه میانه باشید که تندروها به ناگزیر به سوی شما باز می آیند و کند روها به شما بپیوندند.
13- پرهیز از غلو: عمر بن خالد از امام باقر علیه السلام روایت کرد که فرمود: ای جماعت شیعه ای شیعیان آل محمد صلی الله علیه و آله مانند پشتی در میانه باشید که از دو جانب به ان تکیه دهند یعنی راه راست را بپیمایید و بر حد اعتدال باشید که مردم در زندگیشان از شما بیاموزند. و آنکه غلو کرده و پیشی گرفته به جانب شما بازگردد و آنکه وامانده خود را به شما برساند. مردی پرسید: غالی کیست ؟ فرمود: گروهی که درباره ما چیزهائی گویند که ما آنرا درباره خود نمی گوییم و آنان از ما نیستید و ما هم از آنان نیستیم. (18)
14- جلب محبت برای اهل بیت: امام صادق علیه السلام به عبدالأعلی فرمود: به شیعیان سلام و رحمت خدا را ابلاغ کن و بگو امام به شما فرمود: خدا رحمت کند بنده را که مودت و دوستی مردم را به سوی خود و به سوی ما جلب می کند. بدین ترتیب که آنچه را آنان می شناسند و خوب می دانند اظهار می دارد و آنچه را آنان خوش نمی دارند و بد می شمرند در برابر آنان انجام نمی دهد.
15- پرهیز از دشمن تراشی: معضل از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: چگونه آنان از شیعیان ما به شمار می روند در حالی که درباره ما با دشمنانمان به نزاع و ستیزه گری بر می خیزند تا جائی که دشمنی آنان را بیشتر می سازند.
16- کتمان و حفظ اسرار: امام سجاد علیه السلام فرمود: دوست دارم که در برابر وجود دو خصلت در میان شیعه قسمتی از دستم را فدا کنم تا آن دو از بین برود:
1- سبکی و شتاب در کارها بر اثر جهل و حماقت.
2- کمی کتمان.
امام باقر علیه السلام می فرمود: ای میسر آیا شما را از شیعیانم آگاه سازم ؟ گفت: آری فدایت شوم. آنان دژهای محکم اند که نه افشاگر رازها و نه ناتوان از نگهداری اسرار می باشند.
منبع: کتاب شیعه شناسی
فهرست منابع:
1) بحارالانوار، ج 2.
2) بحارالانوار، ج 65، ص 188.
3) همان، ج 75، ص 29.
4) همان، ج 65، ص 187.
5) همان، ج 41، ص 55.
6) همان، ج 66، ص 397.
7) همان، ج 65، ص 179.
8) همان، ج 65، ص 164.
9) همان، ج 71، ص 254.
10) همان، ج 66، ص 401.
11) همان، ج 80، ص 22.
12) همان، ج 75، ص 382.
13) همان، ج 75، ص 382.
14) همان، ج 75، ص 250.
15) همان، ج 65، ص 153.
16) همان، ج 66، ص 397.
17) همان، ج 14، ص 63.
18) بحارالانوار، ج 67، ص 101.
