چرا امام زمان(ع) دو غیبت داشته‌اند؛ یکی غیبت صغرا و دیگری غیبت کبرا؛ چرا از همان ابتدا، غیبت کبرا آغاز نشد و آن حضرت پس از یک دوره غیبت هفتاد ساله، غیبت کبرای خود را شروع کردند؟

1. تقسیم‌بندی دوران غیبت

پیش از آنکه وارد بحث مفهوم غیبت امام عصر(ع) شویم، بهتر است به این پرسش پاسخ دهیم که دلیل تقسیم‏بندی غیبت آن حضرت به غیبت صغرا و غیبت کبرا چه بوده و تفاوت این دو در چیست؟ اصولاً مرز زمانی مشخص‏کننده این دو غیبت از یکدیگر چگونه تعیین می‏شود؟
در روایات ما به طور مکرر از دو غیبت آن حضرت سخن به میان آمده و از سال‏ها پیش از تولد امام مهدی(ع) بر این موضوع تصریح شده است که حضرتش دو غیبت خواهند داشت که هر یک با دیگری متفاوت است. در اینجا به چند روایت که در این زمینه وارد شده است، اشاره می‏کنیم:
شیخ طوسی (385 ـ 460ق.) در «کتاب الغیبه»، حدیثی از امام صادق(ع) نقل می‏کند که در آن، امام خطاب به یکی از اصحاب خود می‏فرماید: «ای حازم! بدان که برای صاحب این امر دو غیبت است که پس از دومین غیبت، ظهور خواهد کرد».1
همچنین امین‏الاسلام طبرسی (م 548 ه . ق) در کتاب «إعلام الوری»، حدیثی را نقل می‏کند که در آن، ابوبصیر خطاب به امام صادق(ع) عرض می‏کند: «ابوجعفر [حضرت باقر](ع) می‏فرمود که برای قائم آل محمد(ص)، دو غیبت است که یکی از دیگری کوتاه‏تر است. [نظر شما در این مورد چیست؟]» امام در پاسخ ابوبصیر می‏فرماید: «آری ای ابوبصیر! [چنان‏که گفتی، ]یکی از این دو غیبت از دیگری طولانی‏تر خواهد بود».2 محمد بن ابراهیم نعمانی (م 360 ق.) در کتاب الغیبه، روایت دیگری را از امام صادق(ع) نقل می‏کند که در آنجا امام می‏فرماید:
برای صاحب این امر دو غیبت است که یکی از آنها چنان به درازا می‏کشد که بعضی می‏گویند: [آن حضرت] دیگر مرده است و بعضی دیگر می‏گویند: او به قتل رسیده است و بعضی هم می‏گویند: او دیگر رفته است… .3
نعمانی پس از بیان نه حدیث که همین مضمون حدیث بالا را دارند، می‏نویسد:
احادیثی که در آنها وارد شده است امام قائم(ع) دو غیبت دارد، همه از جمله احادیثی هستند که نزد ما صحیح به حساب می‏آیند و خداوند نیز صدق گفتار امامان ما را آشکار ساخته است.4
ایشان در ادامه کلامش به تعریف غیبت صغرا و غیبت کبرا پرداخته است:
نخستین غیبت آن حضرت، غیبتی است که در آن، نمایندگانی از طرف امام به عنوان واسطه میان مردم و آن حضرت منصوب شده‏اند که در میان مردم آشکارا به سر می‏برند و به واسطه آنها مشکلات علمی مردم حل و پاسخ پرسش‏ها و معضل‏های آنها داده می‏شود.
این غیبت، غیبت کوتاهی است که مدت آن به سر آمده و زمان آن گذشته است. غیبت دوم، غیبتی است که در آن، واسطه‏ها و نمایندگانی [که میان مردم و امام عصر وجود داشتند]، به دلیل مصلحتی که خداوند اراده کرده است، برداشته شده‏اند.5
حال که با نمونه‏هایی از سخنان ائمه اطهار(ع) در مورد غیبت صغرا و غیبت کبرا آشنا شدید، بهتر است به پاسخ این پرسش بپردازیم که از نظر زمانی، دو غیبت چگونه از یکدیگر تفکیک می‏شوند؟
علمای شیعه در مورد زمان پایان غیبت صغرا با یکدیگر اختلاف نظر ندارند، ولی در مورد اینکه غیبت صغرا از چه زمانی آغاز شده است، میان آنان اختلاف وجود دارد. برخی معتقدند این غیبت با تولد امام عصر(ع) آغاز شده است و برخی دیگر بر این عقیده‏اند که آغاز آن با وفات پدر ارجمند آن حضرت، امام حسن عسکری(ع) بوده است.
شیخ مفید (م 413 ه . ق) در کتاب «الإرشاد»، قول اول را پذیرفته است:
«غیبت کوتاه‏تر آن حضرت از زمان تولد ایشان شروع شده و تا زمانی که رابطه شیعیان با آن جناب از طریق نمایندگان و واسطه‏ها نیز قطع می‏شود، ادامه می‏یابد. غیبت طولانی‏تر نیز از زمان پایان غیبت اول تا روزی که حضرتش قیام خود را با شمشیر آغاز کند، به درازا خواهد کشید».6
طبرسی (م 548 ق.) نیز در کتاب «إعلام الوری» همین قول را پذیرفته و مدت غیبت صغرا را هفتاد و چهار سال ذکر کرده است؛7 یعنی از سال 255 ق. (زمان تولد امام زمان(ع) ) تا سال 329 ق. (سال وفات آخرین نایب از نواب چهارگانه امام‏عصر(ع)).
برخی از فقیهان و محدثان بزرگ شیعه و همچنین بسیاری از تاریخ‏نگاران، آغاز غیبت صغرا را از زمان تولد حضرت مهدی(ع) محاسبه کرده، ولی گروهی دیگر، ابتدای غیبت صغرا را سال 260 ه . ق؛ یعنی سال وفات حضرت امام حسن عسکری(ع) گرفته‏اند که بدین ترتیب، مدت غیبت صغرا نزدیک به 69 سال خواهد بود.
نویسنده کتاب «تاریخ الغیبه الصغری»، در کتاب خود تلاش کرده است با بیان دلایلی، قولی را که مبدأ غیبت صغرا را تولد امام عصر(ع) می‏داند، رد و ثابت کند که ابتدای غیبت صغرا در حقیقت، از زمان امام حسن عسکری(ع) بوده است. در اینجا استدلال ایشان را برای این موضوع، به اختصار می‏آوریم و تحقیق بیشتر در این زمینه را به فرصتی دیگر وا می‏گذاریم:
«تعیین نواب اربعه به عنوان واسطه میان امام عصر(ع) و شیعیان حضرتش پس از وفات امام حسن عسکری(ع) صورت می‏گیرد و از طرف دیگر، وجه تمایز اصلی زمان غیبت کبرا و غیبت صغرا، وجود همین نواب و واسطه‏های ارتباطی است که تنها در زمان غیبت صغرا عهده‏دار ابلاغ پیام‏های حضرت صاحب الزمان(ع) هستند و پس از آن، ارتباط حضرتش به کلی با مردم قطع می‏شود. ازاین‏رو، باید بگوییم که غیبت صغرا در اصل از زمان وفات امام حسن عسکری(ع) و تعیین اولین نایب خاص آغاز می‏شود».8
از آنچه تاکنون گفته شد، دریافتیم که غیبت کبرا از نظر زمانی به آن محدوده زمانی گفته می‏شود که آغازش سال 329 ق.؛ سال وفات آخرین سفیر و نماینده خاص آن حضرت؛ یعنی ابوالحسن علی بن محمد سمری است و پایانش روزی است که به امر حق تعالی، مهدی موعود(ع) قیام خود را آغاز کند.

2. فلسفه غیبت صغرا

اگرچه غیبت آخرین امام معصوم(ع) در روایات پیش‌بینی شده بود، ولی زمانی که امام حسن عسکری(ع) به شهادت رسید، شیعیان به دلیل پیشینه‌ای 250 ساله که از حضور یازده امام معصوم(ع) در جامعه داشتند، به راحتی نمی‌توانستند غیبت کامل امام از جامعه را بپذیرند و به همین دلیل هم بود که برخی شیعیان پس از شهادت آن حضرت تا مدتی دچار حیرت و سرگردانی شدند.
بنابراین، لازم بود که قبل از آغاز غیبت کبرا و قطع کامل ارتباط امام با جامعه، برای مدتی رابطه امام با مردم با واسطه نایبان خاص ادامه داشته باشد، تا مردم به تدریج آماده پذیرش غیبت کامل امام و مراجعه به فقها ـ به عنوان نایبان عامّ امام زمان(ع) ـ شوند.
به بیان دیگر، دوران غیبت صغرا، دوران تمرین و آماده‌سازی شیعیان برای ورود به دوران غیبت کبرا بود. در همین دوره بود که به تدریج، همه فرقه‌های پراکنده‌ای که پس از شهادت امام یازدهم در موضوع جانشینی آن حضرت به وجود آمده بودند، از میان رفتند و همه شیعیان بر پیروی از فرزند امام حسن عسکری(ع) به عنوان امام دوازدهم به وحدت و اتّفاق‌نظر رسیدند.
شیخ مفید(ره) پس از نقل خبری از «حسن نوبختی»، نویسنده کتاب «فرق الشیعه»، در زمینه چهارده‌گانه‌ای که پس از شهادت امام حسن عسکری(ع) به وجود آمدند، می‌گوید:
«از این فرقه‌هایی که از آنها یاد کردیم، در زمان ما؛ یعنی در سال 373 ق. هیچ فرقه‌ای مگر امامیه دوازده امامی باقی نمانده است؛ یعنی کسانی که امامت فرزند حسن [عسکری] را که به نام رسول خدا(ص) نامیده می‌شود، پذیرفته و به حیات و بقای او تا روزی که با شمشیر قیام کند، یقین دارند».9
گفتنی است، آماده کردن مردم برای ورود به دوران غیبت از سال‌ها پیش از غیبت امام مهدی(ع) و از زمان امام هادی(ع) و امام حسن عسکری(ع) آغاز شده بود و آن امامان بزرگوار رابطه خود را با مردم کم کرده بودند و آنها را در امور مختلف اعتقادی و فقهی به فقها و محدثان شیعه که در مراکز شیعه‌نشینی چون قم حضور داشتند، ارجاع می‌دادند، تا به تدریج مردم با این رویه خو بگیرند».10
علی بن حسین مسعودی، یکی از مورخان بزرگ تاریخ اسلام، در این زمینه می‌نویسد:
«روایت شده که ابوالحسن عسکری [امام هادی(ع)] خود را از بسیاری از شیعیان پوشیده می‌داشت و جز تعداد اندکی از یاران خاصّ آن حضرت، ایشان را نمی‌دیدند و هنگامی که امر [امامت] به ابومحمد [امام حسن عسکری(ع)] منتقل شد، ایشان چه با یاران خاص خود و چه با مردم عادی از پشت پرده سخن می‌گفت مگر هنگامی که آن حضرت برای رفتن به دارالخلافه از خانه خارج می‌شد. این شیوه تنها از سوی آن امام و پیش از ایشان از سوی پدرشان
در پیش گرفته شد تا مقدمه‌ای برای غیبت صاحب‌الزمان باشد و مردم با این شیوه خو بگیرند و غیبت را انکار نکنند».11
این سخن امام مهدی(ع) که می‌فرماید: «… وامّادررویدادهاییکه برای شما پیش می‌آید، به راویان حدیث ما مراجعه کنید؛ زیرا آنها حجت من بر شما هستند و من حجت خدا بر ایشان هستم».12
نیز شاهدی بر این مدعاست که آن حضرت در دوران غیبت صغرا، مردم را برای ورود به دوره غیبت کبرا آماده نموده و با تعیین فقها به عنوان مرجع مردم در همه رویدادهای پیش روی جامعه اسلامی، از سرگردانی و بلاتکلیفی آنها در این دوران پرابتلا جلوگیری کردند.

پی نوشت ها :

1.شیخ طوسی، کتاب الغیبـه، ص 261.
2.فضل بن حسن طبرسی، إعلام الوری بأعلام الهدی، ج 2، ص259.
3.محمد بن ابراهیم، الغیبـه، صص 171 و 172.
4.همان، صص 173 و 174.
5.همان.
6.شیخ مفید، الإرشاد، ج 2، ص 340.
7.إعلام الوری بأعلام الهدی، ج 2، ص 259.
8.سید محمد صدر، الغیبـه الصغری، ص 341 به بعد.
9.سید مرتضی، الفصول المختاره، مندرج در مصفات الشیخ المفید، ج 2، ص 221.
10.برای مطالعه بیشتر در این زمینه ر.ک: مسعود پورسید آقایی، تاریخ عصر غیبت، ص 164ـ171.
11.علی بن حسین مسعودی، اثبات الوصیـه للامام علی بن ابی طالب(ع)، ص 272.
12.شیخ صدوق، کمال‌الدین و تمام النعمه، ج 2، ص 483، ح 4.