نویسنده: علی حسین زاده

نظافت و زینت لباس و بدن، از جمله اموری است که باعث پیوستگی هر چه بیشتر همسران می شود و زمینه را برای آرامش آنان فراهم می کند، همچنان که توجه نکردن به آن، دلزدگی و تنفر از یکدیگر و به دنبال آن ناسازگاری آنان را افزایش می دهد. این موضوع باعث شده است تا مسئله نظافت و آرایش، جایگاه خاصی را در تعالیم اسلامی به خود اختصاص دهد و یکی از امور مؤثّر در تحکیم نظام خانواده به شمار آید. در این قسمت پس از ارائه ی بخش کوتاهی در زمینه ی اهمیت نظافت و آراستگی زن و مرد، برخی از مصداق آن را مورد توجه قرار می دهیم و سپس به آسیب های ناشی از بی توجهّی به آن می پردازیم.

اهمیت نظافت و آراستگی همسران
پاکیزگی و نظافت، اهمیت خاصی در آیین آسمانی اسلام دارد. امام امیرالمؤمنین (علیه السّلام) در حدیثی ضمن دستور به رعایت نظافت و پاکیزگی، به بیان تأثیر ظاهری و باطنی آن می پردازند:
تنظفوا بالماء من المُنتِنِ الریح الذی یُتأذی به، تعهّدوا انفسکم فان الله عزّوجلّ یبغض من عباده القاذوره الذی یتأنف به من جلس الیه؛ (1) با آب خود را از بوی بدی که دیگران از آن اذیت شوند، نظافت کنید و بدان پایبند باشید. پس به درستی که خداوند از میان بندگانش، بنده ای را که هر کس کنارش بنشیند، بینی خود را بگیرد، دوست ندارد.
همچنان که از این روایت استفاده می شود، بی مبالاتی نسبت به پاکیزگی سبب اذیت و آزار هم نشینان می شود. ( تأثیر ظاهری ) و آزرده شدن هم نشینان نیز زمینه ساز بغض و دوری از رحمت خداوند ( تأثیر باطنی ) خواهد شد. بر این اساس، رعایت نظافت با همه ی زحمتی که دارد، از اخلاق انبیا به شمار آمده است: « قال الرضا (علیه السّلام): من اخلاق الانبیاء التنظف؛ (2) نظافت از اخلاق انبیا است ». از این جا روشن می شود که اهتمام اسلام به نظافت و آراستگی همسران، به دلیل تأثیر ظاهری و باطنی آن است و رعایت این اصل باعث پیوند هر چه بیشتر همسران به یکدیگر خواهد بود. دستورات دین در منابع اسلامی هم به زنان توصیه کرده است که نظیف و آراسته باشند و هم مردان را از بی توجهی به آن بر حذر داشته:
عن رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) انه کان اذا اراد ان یتزوج امرأه بعث الیها فقال شمّی لیتها فان طالب لیتها طاب عرفها؛ (3) عادت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) این بود که وقتی قصد ازدواج با زنی را داشتند، کسی را به سوی او می فرستادند و به او می گفتند: صفحه گردن او را بو کنید. پس اگر گردنش خوش بو بود، بدن خوش بویی دارد.
اهتمام رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) به خوش بو بودن زن و احراز آن پیش از ازدواج، نشانگر تأثیر آن در آرامش همسر و سازگاری با اوست. پاکیزگی و آراستگی زنان اهمیت خاصی دارد و اسلام جزئیات آن را نیز مورد توجه قرار داده است؛ ولی از سوی دیگر آراستگی مردان را نیز در جهت پاسداری از پاکدامنی همسران خود مورد تأکید و سفارش بوده است. حسن بن جهم می گوید: امام کاظم (علیه السّلام) را دیدم که خضاب کرده بود. با تعجب پرسیدم: آیا خضاب کرده اید؟ حضرت پاسخ دادند:
نعم ان التهئیه ممّا یزید فی عفه النساء و لقد ترک النساء العفه بترک ازواجهن التهئیه ثم قال ایسرّک ان تراها علی ما تراک علیه اذا کنت علی غیر تهیئه؟ قلت: لا قال: فهو ذاک؛ (4) آری، اصلاح مرد عفت زن را افزایش می دهد و زنان به سبب ترک اصلاح مردان به فساد کشیده می شوند. سپس فرمود: آیا تو دوست داری زن خود را به حالتی مثل خود که اصلاح را ترک کرده ای، ببینی؟ گفتم: نه، فرمود: نکته همین است و او نیز همین طور است.
اکنون که دیدگاه اسلام درباره ی نقش و اهمیت نظافت و آراستگی در زندگی خانوادگی روشن شد، مناسب است به بیان برخی از نمونه های آن بپردازیم که در منابع اسلامی مطرح شده است.

رهنمودهایی به همسران
در این بخش وظایف زن و مرد در زمینه ی آراستگی و نظافت را به طور جداگانه بررسی می کنیم:

أ. رهنمودهایی به مردان
مردان با رعایت نکات ذیل، آراستگی و نظافت خویش را حفظ کرده و زمینه سازگاری با همسران خود را فراهم می کنند:

1. شستشوی بدن و لباس
استفاده از آب برای نظافت بدن – به ویژه پاها و لباس – اولین و مهم ترین دستورالعمل برای بهداشت است. چنانچه امام علی (علیه السّلام) در روایتی فرمودند: بوی بد مردم آزار را به وسیله ی آب بزدایید. (5) رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) نیز در حدیثی ضمن تأکید بر نظافت بدن و لباس، نقش آن را در سلامت ظاهری و باطنی خانواده تبیین کرده و فرمودند:
اغسلوا ثیابکم و خذوا من شعورکم و استاکوا و تزیّنوا و تنظّفوا فانّ بنی اسرائیل لم یکونوا یفعلون ذلک فزنت نساءهم؛ (6) لباس های خود را بشویید و موهای خود را کم کنید، مسواک بزنید و آراسته و پاکیزه باشید. پس به درستی که بنی اسرائیل چنین نکردند و در نتیجه زنانشان آلوده شدند.

2. نظافت و آراستگی مو
یکی از مظاهر مهم زیبایی، موی انسان است. از این جهت معصومان (علیهم السّلام) آن را جامه ای خدایی دانسته و ما را به گرامی داشتن آن امر فرموده اند.
قال رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): الشعر الحسن من کسوه الله فاکرموه؛ (7) موی زیبا، از پوشش های الاهی است؛ پس آن را گرامی بدارید و به آن رسیدگی کنید.
مقصود از گرامی داشتن مو در درجه ی اول توجه به پاکیزگی آن و در مراتب بعد آراستن آن است. رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) اهمیت رسیدگی به وضعیت مو را این گونه بیان فرمودند:
« من انخذ شعراً فلیحسن ولایته او لیجزّه؛ (8) کسی که مو بلند می کند، پس باید خوب به آن رسیدگی کند یا آن را کوتاه کند ».

3. نظافت ناخن
به منظور حفظ بهداشت و نظافت ناخن، رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به مردان فرمودند: « یا معشر الرجال قصّوا اظافیرکم؛ (9) ای گروه مردان، ناخن هایتان را کوتاه کنید ».

4. استعمال بوی خوش
خوش بویی و استعمال بوی خوش، از جمله ویژگی هایی است که زنان را به همسر خود متمایل می سازد تا آن جا که امام رضا (علیه السّلام) آن را از اخلاق انبیا (صلی الله علیه و آله و سلم) به شمار آورده اند: « الطیب من اخلاق الانبیاء؛ (10) خوش بویی، از ویژگی های انبیاست ». و رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) برای خوش بویی بیش از غذا هزینه می کردند:
عن الصادق (علیه السّلام): کان رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) ینفق فی الطیب اکثر مما ینفق فی الطعام؛ (11) امام صادق (علیه السّلام) فرمودند: رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) بیش از آنچه درباره ی غذا خرج کند، در بوی خوش خرج می کرد.
حضرت حتی نوع و ویژگی عطر مناسب مردان را مشخص کرده و فرموده اند:
طیب الرجال ما ظهر ریحه و خفی لونه؛ (12) بوی خوش برای مردان، چیزی است که بوی آن آشکار و رنگ آن مخفی باشد.
به کار بردن بوی خوش علاوه بر جاذبه ی طبیعی که سبب کشش همسران به سوی یکدیگر می شود، تقویت نیروی جنسی را نیز به همراه دارد که این امر نیز به نوبه ی خود زمینه ی آرامش و گرایش همسران را به یکدیگر فراهم می سازد:
قال رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): ان الریح الطیبه تشّد القلب و تزید فی الجماع؛ (13) پیامبر گرامی (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: بوی خوش رابطه قلبی را تقویت و آمیزش را افزایش می دهد.
شاید به دلیل همین آثار مثبت است که حضرت فرمودند: آنچه را که برای به دست آوردن عطر هزینه کنی، اسراف شمرده نمی شود: « ما انفقت فی الطیب فلیس بسرف؛ (14) آنچه در بوی خوش خرج کنی، اسراف نیست ».

5. پوشش زیبا
پوشش آراسته و زیبای مردان نیز، از جمله اموری است که به ایجاد فضای انس و آرامش در خانواده می انجامد. امام صادق (علیه السّلام) آراستن خود به لباس زیبا را از جمله اخلاق الاهی دانسته و به آن دستور داده اند:
البس و تجمل، فان الله جمیل یحب الجمال و لیکن من حلال؛ (15) لباس بپوش و زیبا باش. به درستی که خدا زیبا را دوست دارد؛ البته این کار باید از حلال باشد.
جالب آن که پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله و سلم) برای همسران خود در منزل از لباس های شاد استفاده می کردند و بدین وسیله زمینه ی مسرّت آنان را فراهم می ساختند:
عن ابی عبدالله (علیه السّلام): ان رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) کانت له ملحفه مورَّسه یلبسها فی اهله حتی یردع علی جسده؛ (16) رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) روپوشی داشت که با گیاهی چون زعفران رنگ شده بود و آن را برای خانواده به تن می کرد. رنگ این روپوش بر بدن حضرت تأثیر می گذاشت.
در حدیثی دیگر حکم بن عتیبه می گوید:
دخلت علی ابی جعفر (علیه السّلام) و هو فی بیت منجّد و علیه قمیص رطبٌ و ملحفه مصبوغه قد اثر الصبغ علی عاتقه فجعلت انظر الی البیت و انظر فی هیئته فقال لی: یا حکم ما تقول فی هذا؟ فقلت: ما عسیتَ ان اقول و انا اراه علیک فامّا عندنا فانما یفعله الشابُّ المرهَّق. فقال: یا حکم! من حرّم زینه الله التی اخرج لعباده؟ فامّا هذا البیت الذی تری فهو بیت المرأه و انا قریب العهد بالعرس و بیتی البیت الذی تعرف؛ (17) بر امام باقر (علیه السّلام) وارد شدم و او در خانه ای زینتی بود، لباسی نرم بر تن داشت و روپوشی رنگین در برداشت که رنگش بر دوش حضرت اثر گذاشته بود. پس من مبهوت به خانه و حالتی که حضرت در آن بود، نگاه می کردم. پس حضرت فرمود: ای حکم! در این باره چه می گویی؟ گفتم: می خواهی چه بگویم در حالی که شما را به این حالت می بینم. همانا در میان ما این کارها را جوانان خام انجام می دهند. حضرت فرمود: ای حکم، چه کسی زینتی را که خدا برای بندگانش فراهم ساخته است، تحریم می کند؟ این خانه که می بینی، خانه همسر من است و من تازه ازدواج کرده ام؛ امّا خانه من همان خانه ای است که می دانی.
از این روایت و روایات مشابه آن معلوم می شود که مرد لازم است در منزل، خود را برای همسرش بیاراید و از لباس هایی که دل خواه همسر است، استفاده کند. منزلت مرد در اجتماع نباید مانع از آن شود که در محیط منزل و در برابر همسر به گونه ای ظاهر شودکه دیگران می پسندند؛ بلکه باید به گونه ای باشد که همسرش می پسندد.

ب. رهنمودهایی به زنان
از آن جا که لطافت و آراستگی زنان ودیعه ای الاهی و عاملی مؤثر در جذب همسران به شمار می رود، اولیای دین رهنمودهای بیشتری را در زمینه ی نظافت و زینت آنان ارائه کرده و موارد دیگری را نیز به آنچه درباره مردان گفته شد، بر شمرده اند؛ بنابراین ضمن پرهیز از طرح موارد مشترک میان زنان و مردان، تنها به موارد اختصاصی بانوان یا به برخی موارد متفاوت آراستگی زنان اشاره می کنیم:

1. خوش بویی
خوش بویی، از ویژگی هایی است که هم برای مرد و هم برای زن پسندیده است؛ ولی به دلیل اهمیت بیشتر این ویژگی در زنان، آیین اسلام توجه ویژه ای به دلنشین بودن رایحه ی زنان داشته است. به همین جهت امام صادق (علیه السّلام) خوش بویی را شاخصه ی بهترین همسر دانسته و فرموده اند: « خیر نسائکم الطیبه الریح؛ (18) بهترین زنان شما زن خوش بو است ».
در مباحث قبلی گذشت که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) هنگامی که می خواستند با زنی ازدواج کنند، زنی را می فرستادند تا صفحه گردنش را ببوید و خوش بویی گردن را شاخص خوش بو بودن آن زن به شمار می آورند. (19) و نیز حضرت یکی از دلایلی را که بر اساس آن، مردان را به ازدواج با دوشیزگان فرا می خواندند، آن می دانستند که دهان آنان خوش بوتر است:
تزوجوا الابکار فانهن الطیب شییء افواهاً؛ (20) با دوشیزگان ازدواج کنید به درستی که دهانشان پاکیزه تر است.
با توجه به این که استشمام بوی خوش از همسر عاملی بسیار مؤثر در جذب همسر و مقدمه ای برای سازگاری بیشتر شمرده می شود، توصیه ی بزرگان دین همواره به خانم ها این بوده است که خود را برای همسر معطّر و خوش بو سازند و حتی آن را از حقوق مردان بر همسران خویش دانسته اند:
عن ابی عبدالله (علیه السّلام): قال جائت امرأه الی رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) فقالت: یا رسول الله ما حق الزوج علی المرأه؟ قال: اکثر من ذلک فقالت: فخبرنی عن شییء منه… قال: و علیها ان تطیّب باطیب طیبها؛ (21) زنی خدمت رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) آمد و گفت: ای رسول خدا، حق شوهر بر زن چیست؟ حضرت فرمود: فراوان است. پس آن زن گفت: به بخشی از آن مرا آگاه کن. حضرت فرمود:… بر اوست که به بهترین بوی خود را خوش بو سازد.
البته زینت های زنان – از جمله معطر بودن آنان – نباید از حریم محارم فراتر رود و به عرصه ی جامعه کشیده شود. آراستگی زنان در محیط اجتماعی، زمینه ساز تحریک می گردد و خود سبب ناهنجاری های متعدد خانوادگی و اجتماعی است؛ از این رو اسلام زنان را از ارائه زینت به نامحرمان بر حذر داشته است:
عن ابی عبدالله (علیه السّلام): لا ینبغی للمرأه ان تجمّر ثوبها اذا خرجت من بیتها؛ (22) امام صادق (علیه السّلام) فرمودند: سزاوار نیست زن هنگامی که از خانه خارج می شود، خود را خوش بو سازد.
در روایتی دیگر، رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) زنی که خود را خوش بو سازد و از خانه خارج شود، دور از رحمت خداوند دانسته و درباره او فرمودند:
ایّه امرأه تطیبت ثم خرجت من بیتها فهی تلعن حتی ترجع الی بیتها متی رجعت؛ (23) هر زنی که خود را خوش بو سازد، آن گاه از خانه خود خارج شود تا به خانه خود بر نگردد، همواره ملعون است.

2. آرایش دست
برخی رهنمودهای اولیای دین، درباره آراستگی دست است. برای نمونه، در حالی که برای مردان کوتاه بودن ناخن پسندیده بود، برای زنان بلند گذاشتن آن زینت به شمار آمده است. رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به زنان فرمودند:
طَوّلن اظافیرکن فانه ازین لکنَّ؛ (24) ناخن هایتان را بلند بگذارید؛ چرا که برای شما زینت بیشتری دارد.
نکته ی دیگری که در زمینه ی دست مورد توجه قرار گرفته، استفاده از رنگ برای آراستن آن است. در گذشته معمولاً برای خوش رنگ کردن دست، از خضاب استفاده می شد. بر همین اساس، از امام صادق (علیه السّلام) روایت شده است که فرمودند:
لا ینبغی لها ان تدع یدها من الخضاب و لو ان تمسحها بالحِنّاء مسحاً و ان کانت مسنهً؛ (25) برای زن سزاوار نیست که خضاب را ترک کند، دست کم این که حنا استعمال کند، گرچه پا به سن گذاشته باشد.
با گذشت زمان، شیوه ی استفاده از رنگ برای زینت کردن دست، دست خوش تعبیر شده؛ ولی اصل استفاده از آن همچنان مطلوب است. جالب آن که تأکید این روایت بر آن است که حتی زنان پیر نیز آن را ترک نکنند. شاید یکی از دلیل های این تأکید نیز آن باشد که نفس آرایش زن برای شوهر، از ارزش قایل شدن او برای همسر حکایت می کند، هر چند آرایش زن در آن سن جاذبه جوانی را نداشته باشد.

3. آراستن مو
با توجه به نقش اساسی مو در زیبایی و آراستگی زنان، لازم است در جهت نظافت و زینت آن تلاش دو چندانی صورت گیرد. در این زمینه روایتی از امام باقر (علیه السّلام) نقل شده است که حضرت وصل کردن چیزی از قبیل کلاه گیس را به موی زن برای زینت در برابر همسر جایز دانسته و فرموده اند:
سئل ابوجعفر (علیه السّلام) عن القرامل التی تصنعها النساء فی روؤسهنّ یصلنه بشعورهن؛ فقال: لا بأس به علی المرأه ما تزیّنت به لزوجها؛ (26) از امام باقر (علیه السّلام) درباره ی ابریشم و دیگر وسایلی که زنان به موهایشان می بندند، پرسیده شد. پس حضرت فرمودند: آنچه که با آن زن برای شوهر خود زینت کند، مجاز است.

4. استفاده از زیور آلات
علاقه به زینت در سرشت زن نهفته و با خمیره ی وجود او عجین شده است. به همین جهت، اسلام استفاده از نوع زیور آلات را برای زنان روا دانسته، هر چند برخی انواع آن – از جمله طلا و لباس ابریشم – را برای مردان ممنوع کرده است. از دیدگاه اسلام روا نیست زن شوهردار لحظه ای بدون زینت باشد. باید از حدّاقل امکانات نیز برای آراستن خود بهره جوید. امام صادق (علیه السّلام) در این خصوص می فرمایند:
لا ینبغی للمرأه ان تعطل نفسها و لو ان تعلّق فی عنقها قلاده؛ (27) سزاوار نیست زن خود را بدون زینت بگذارد. دست کم این که باید به گردن خود گردن بندی بیاویزد.
بنابراین، نوع زینت نیز مهم است (28) و هر چه گرایش همسر هماهنگ تر باشد، در جهت جذب او تأثیرگذارتر است؛ ولی مهم تر از آن اصل زینت است که زن بدین وسیله نشان می دهد برای شوهر خویش ارزش و احترام ویژه ای قائل است.

5. پوشش زیبا
برخی زنان بهترین لباس خود را برای استفاده در مجالس و مراسم اختصاص می دهند و با ادعای احساس یکرنگی با شوهر، کمتر به پوشیدن آن ها در برابر همسر تمایل دارند؛ امّا بر اساس آنچه گذشت، از دیدگاه اسلام زن باید بهترین لباس خود را برای همسرش بپوشد. این اقدام ضمن آن که باعث جذب هر چه بیشتر مرد به همسر خود می شود و او را به وی علاقه مند می سازد، زمینه ای فراهم می آورد که مرد چشم به زنان دیگر و آراستگی آنان ندوزد و هرگز در مقام مقایسه همسر خود با آنان برنیاید و این به نوبه خود عاملی است که سازگاری همسران را بیشتر و زمینه ی تزلزل بنیاد خانواده را تا حدود زیادی از بین می برد. (29) به این دلیل رسول اکرم یکی از حقوق شوهر را پوشش زیبای زن دانسته و فرموده اند:
و علیها ان تلبس احسن ثیابها؛ (30) بر زن است که در برابر شوهر، بهترین لباس خود را بپوشد ».

پی‌نوشت‌ها:

1. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 10، ص 99.
2. همان، ج 75، ص 335.
3. میرزا حسین نوری، مستدرک الوسائل، ج 14، ص 180.
4. محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج 2، ص 567.
5. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 10، ص 99.
6. نهج الفصاحه، ص 72.
7. محمدبن حسن حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج 2، ص 129.
8. همان.
9. میرزا حسین نوری، مستدرک الوسائل، ج 5، ص 61.
10. محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج 6، ص 510.
11. همان، ص 512.
12. همان.
13. همان، ص 511.
14. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 100، ص 252.
15. محمدبن حسن حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج 5، ص 6.
16. همان، ص 30.
17. همان، ص 31.
18. همان، ج 20، ص 30.
19. میرزا حسین نوری، مستدرک الوسائل، ج 14، ص 180.
20. همان، ص 180.
21. محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج 5، ص 334.
22. همان، ص 519.
23. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 100، ص 256.
24. همان، ج 73، ص 125.
25. محمدبن حسن حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج 2، ص 97.
26. همان، ج 20، ص 178.
27. همان، ج 2، ص 97.
28. « علیها ان تزیّن باحسن زینتها؛ بر او است که با بهترین زینت خود را زینت کند ». محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج 5، ص 508.
29. برای آشنایی بیشتر با مدل های آرایشی و جذابیت رنگ ها ر.ک: ارل ال منیدل، با ویتامین ها چگونه زیبا بمانید و تدآندروز، رنگ درمانی.
30. همان.
منبع مقاله :
حسین زاده، علی؛ (1391)، همسران سازگار: راهکارهای سازگاری، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، چاپ سیزدهم