از مهمترین مشکلاتی که بشر امروزی با توجه به همه پیشرفت های صنعتی و علمی با آن دست به گریبان است، یأس و ناامیدی نسبت به زندگی و آینده خود است. تعریفی که از یأس و ناامیدی (HOPELEESNESS) می توان ارایه نمود، عبارت است از این که انسان نسبت به ارزش مندی خود، آینده و جهان احساس تردید داشته باشد. همچنین ناامیدی به حالتی اطلاق می شود که فرد انگیزه خود را برای پیشرفت، حل مساله، روابط اجتماعی، موفقیت، تحول، یادگیری، دستیابی به اهداف زندگی و به طور کلی جنبه های مثبت از دست می دهد.
پس باید با این مشکل و بلا که حضرت علی ـ علیه السلام ـ از آن به عنوان بزرگترین بلا یاد می کند،[1] مقابله و پیشگیری شود.
عوامل بسیاری باعث می شود که انسان احساس ناامیدی کند و مهمترین آنها عبارتند از:
1. نداشتن هدف درست در زندگی
نداشتن هدف و معنی درست در زندگی و یا ضعف ایمان به هدف، مطمئناً رابطه مستقیمی با ناکامی و یأس دارد، انسان بی هدف سرگردان و مضطرب است و هر لحظه به سویی می رود و فعالیت هایش نتیجه بخش نیست، گرفتاری های زندگی به او فشار می آورد و هیچ توجیهی برای سختی ها و رنج ها ندارد.
2. مقایسه خود با دیگران
وقتی انسان خودش را با دیگران و به خصوص افراد موفق که همه از آنها تعریف می کنند مقایسه کند، و ببیند که نسبت به آنها کار چندانی بلد نیست، احساس شکست و ناامیدی به وی دست می دهد.
3. انتظارات و توقعات بیش از اندازه
برخی والدین توقعات زیادی از فرزندان خود دارند. می خواهند فرزندشان در رشته تحصیلی اش نمره عالی کسب کند و شاگرد ممتاز شود. گاهی اوقات خود افراد چنین توقعاتی از خویش دارند و دوست دارند که در هر زمینه ای بهترین باشند. مثلاً انتظار دارند که در امتحان پایان ترم یا کنکور دانشگاه با نمره بالا قبول شوند، وقتی پذیرفته نشدند، و نمره کمی آوردند، احساس ناامیدی به آنها دست می دهد و چنین فکر می کنند که هیچ گاه در زندگی موفق نمی شوند.[2] 4. فراموش کردن خدا
برخی افراد فقط به خود متکی هستند و فکر می کنند که با اعتماد به نفس می توانند بر تمامی مسائل و مشکلات زندگی پیروز شوند. اما وقتی با مشکل رو به رو می شوند و نمی توانند به تنهایی آن را انجام دهند، احساس شکست و ناتوانی می کنند. گاهی هم توجه نداشتن به قدرت بخشندگی و گذشت خداوند سبب یأس می شود.
5. برداشت نادرست و تعمیم بیش از اندازه
برخی دیگر وقتی در یک زمینه شکست می خورند یا یک بار شکست می خورند، از آن نتیجه می گیرند که در هیچ زمینه ای و در هیچ زمانی موفق نخواهند شد. این تفسیر و برداشت نادرست باعث افسردگی و احساس ارزشمندی و عزت نفس پایین در وی می شود و عملاً هم به شکست منجر می گردد.
6. عواملی دیگری چون:
الف) سستی، تنبلی و اهمال کاری در کارها.
ب) ضعف اراده و اعتماد به نفس و عزت نفس.
ج) عدم سخت کوشی و تلاش و فقدان استمرار و جدیت در کارها.
د) عدم استفاده از استعدادها و شایستگی ها.
هـ) قاطع نبودن در تصمیمات و عدم ثبات کاری.
و) منفی نگری، خودبینی و تنگ نظری.
ز) عدم انعطاف پذیری در برابر حوادث و نپذیرفتن واقعیات زندگی و… .
ح) تک روی و عدم کمک از افراد متخصص و با تجربه.
راه های پیشگیری و درمان یأس و ناامیدی
با تمرین و به کارگیری روش های زیر می توانید بذر امید و اعتماد به نفس را در خویش تقویت نمایید:
1. توانایی ها و استعدادهای خویش را در نظر آورید؛ اگر در برخی موارد ناتوان هستید و احساس می کنید که نسبت به دیگران ناموفق ترید، یقیناً در موارد دیگر نسبت به دوستان و هم کلاسی هایتان موفق تر هستید شاید از نظر ورزش نسبت به دیگران عقب هستید، اما از لحاظ درس نسبت به آنها موفق تر هستید. بنابراین، فقط ابعاد منفی و ناتوانیهای خود را در نظر نگیرید. بلکه زمینه های موفقیّت و توانایی های خویش را نیز لحاظ کنید. صحنه هایی را که در گذشته موفق شده اید همیشه به خاطر داشته باشید، لیستی از نقاط قوّت خود حتی کوچک ترین آنها تهیه کنید و پیوسته مرور کنید.
2. اگر اشتباهی انجام دادید و یا در موردی شکست خوردید، به جای سرزنش خود، عمل خود را سرزنش کنید. مثلاً نگویید: «من آدم بدی هستم»، یقین داشته باشید که اشتباه لازمه انسانیت است و هر انسانی ممکن است اشتباه کند. بلکه در مورد رفتار خود قضاوت کنید و بگویید: فلان رفتارم مناسب نبود و باید اصلاح شود.
3. برای خود هدفی مناسب از زندگی داشته باشید و با انتخاب اهداف بلندمدت و کوتاه مدت و برنامه ریزی مناسب از پوچی رهایی یابید.
4. در ابتدا هدف های کوچکتر را در نظر بگیرید تا بتوانید آسانتر به آنها برسید. افرادی که اهداف بزرگ و ایده آل در نظر می گیرند و عملاً نمی توانند در وقت محدودی به آن دست یابند، دچار ناامیدی می شوند. اما وقتی انسان اهداف جزیی تر و دست یافتی تر در نظر بگیرد و در آن زمینه موفق شود، احساس خوشحالی می کند و در آینده در دیگر موارد هم موفق می شود.[3] 5. مثبت اندیش باشید و واژه ها و جملات منفی نظیر «من همیشه شکست می خورم»، «آدم ضعیفی هستم»، «هیچ کاری از من بر نمی آید» را هرگز بر زبان نیاورید.
6. بیش از اندازه توان خود، انتظار نداشته باشید: همه افراد مثل هم نیستند، شرایط زندگی و امکاناتی که در اختیار دارند هم یکسان نیست. افرادی که موفق هستند و در هر زمینه می توانند خود را نشان دهند، شاید امکانات بیشتری در اختیار دارند که اگر شما هم آن امکانات را می داشتید، موفق می شدید.
7. از ارتباط طولانی و همنشینی با افراد مأیوس، افسرده و مضطرب اجتناب نمایید.[4] 8. با افراد موفق دوست شوید و به جای مقایسه کردن خود با آنها، سعی کنید از تجارب آنها استفاده نمایید.
9. به خداوند توکل نمایید، ارتباط با منبع لایزال الهی مایه قدرتمندی و احساس توانمندی در شما می شود. توکل به خدا از ترس، اضطراب و ناامیدی شما می کاهد. وقتی انسان به خدا توکل می کند، همان خدایی که همه جا حاضر و بر همه چیز قادر و توانا است، امیدوار می شود و هیچ گاه خود را ناتوان نمی بیند. اگر کسی خود را در برابر دشمن تنها ببیند، هر قدر نیرومند و قوی باشد، به زودی روحیه و اعتماد به نفس خود را از دست می دهد ولی اگر احساس کند لشکر نیرومندی پشت سر او است، احساس توانمندی و قدرت می کند، هر چند خودش ضعیف و ناتوان باشد. در روایتی از علی ـ علیه السّلام ـ آمده است: «چگونه بترسم در حالی که تو (خداوند) امید من هستی و چگونه مقهور شوم در حالی که تو تکیه گاه من باشی».[5] انسان وقتی به خدا توکل نمود و امیدوار شد، از حالت شک و تحیّر بیرون می آید و به نصرت و یاری خداوند امیدوار می شود. خداوند در قرآن کریم می فرماید: «فاذا عَزَمْتَ فتوکَّل علی الله»[6] امام باقر ـ علیه السّلام ـ نقش توکل را در موفقیت و خودباوری و افزایش عزت نفس اینگونه بیان می کند: «کسی که به خدا توکل کند، مغلوب نمی شود و کسی که به دامن لطف اش چنگ زند و به او امیدوار شود شکست نمی خورد».[7] پس علاوه بر راهکارهای علمی که در تقویت اعتماد به نفس و خودباوری انسان نقش دارد، توکل به خدا بسیار مهم و ارزشمندتر است و می تواند عزت نفس و احساس کارآمدی فردی را در انسان تقویت کند. لذا در دعاهایمان می خوانیم: «اللهم اعزّنیِ باالتّوکل»[8] بارالها! مرا در سایه توکل نیرومند و عزیز و سرافراز گردان.
10. اراده، اعتماد به نفس و عزت به نفس خود را تقویت کنید و در تصمیمات خود قاطع باشید.
11. بدانید که همیشه سختی ها و ناگواری ها با زندگی دنیوی عجین است و باید با سخت کوشی و تلاش خود آنها را پشت سر گذاشته و رو به خوشبختی و کمال گام بردارید.
12. از تفریحات سالم، گردش در طبیعت و ورزش کردن غافل نشوید.
13. حرف آخر این که زندگی را سخت نگیرید، زندگی لذت بخش تر از آن است که فکر می کنید، فقط شرط آن این است که اهل عمل باشید و ایمان تان به خدا را تقویت کنید و محبّ ائمه اطهار ـ علیهم السلام ـ باشید.
14. در یأس های شدید و پژمردگی هایی که سازمان روانی تان به هم خورده است حتماً از روان شناس بالینی کمک بگیرید.
منابع کمکی:
1ـ باقی زاده، رضا، رمز موفقیت بزرگان، قم، گاه سحر، 1379ش.
2ـ اسلامی نسب، علی، روان شناسی اعتماد به نفس، تهران، انتشارات مهرداد، 1373ش.
3ـ ابراهیمی، مجتبی، عوامل مؤثر در یأس و ناامیدی، مرکز مشاوره بلاغ.
4ـ ابراهیمی، مجتبی، آثار روانی یأس و ناامیدی و راهکارهای پیشگیری و درمان آن، مرکز مشاوره بلاغ.
[1] . غررالحکم و دررالکلم، ص2860.
[2] . آلبرت آلیس، احساس بهتر ـ بهتر شدن ـ بهتر ماندن، ترجمه مهرداد فیروز بخت، مؤسسه فرهنگی رسا، 1382ش، ص89-49.
[3]. شان کاوی، هفت قدم در راه موفقیت نوجوانان، ترجمه ساناز قاسمی، انجمن اولیاء و مربیان، 1380ش، ص237-91.
[4]. عارف، سید محمد صادق، روش دوست یابی، مشهد، آستان قدس رضوی، چاپ دوم، 1380ش، ص68-63.
[5]. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج91، ص229.
[6]. آل عمران / 159.
[7]. محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، ج10. ص681.
[8]. بحارالانوار، همان، ج 90، ص17.