خانواده ها و همسایه ها
پیچیدگی روز افزون مناسبات اجتماعی، تنوع ارتباطات بین فردی و گستره شبکه های اطلاع رسانی درون خانوادگی و برون خانوادگی، ضرورت بازنگری به اهمیت و روش های مؤثر برقراری و استمرار رابطه مفید، مؤثر و متقابل خانواده ها با همسایه ها را مضاعف می سازد.
بدون تردید یکی از عوامل مؤثر در فرایند یادگیری های اجتماعی و تأثیرپذیری اخلاقی و رفتاری کودکان، نوجوانان و بزرگسالان؛ «همسایه ها» می باشند.
«همسایه ها» می توانند به طور مستقیم و غیر مستقیم با ارائه الگوهای رفتاری خاص، نقش قابل ملاحظه ای در شکل گیری باورها، کنش ها و واکنش ها و منش های همدیگر داشته باشند.
همسایه ها قادرند تأثیر بسزایی در گفتارها و فرهنگ زبان و کلام، نگرش ها و بازخوردها، توقعات و انتظارها، انگیزه ها و تلاش ها و پدید آیی رفتارهای متنوع یکدیگر داشته باشند.
همسایه ها با شکل دادن به بافت فرهنگی ـ اجتماعی مجتمع ها، کوچه ها و محلّه ها می توانند در جهت بخشیدن و تبلور بسیاری از اندیشه ها و رفتارهای همدیگر فوق العاده مؤثر واقع شوند و در آسیب پذیری ها و یا مصونیت های اجتماعی ـ فرهنگی و آرامش روانی هم ساختمانی ها و هم محلّی ها بسیار تأثیرگذار باشند.
همسایه ها در فقر یا غنای فرهنگی محلّه نقش غیر قابل انکاری دارند و در تأمین آرامش خیال، بهداشت روان و یا احساس ناامنی و دغدغه های خاطر همدیگر می توانند اثرگذار باشند.
همسایه ها می توانند سایه بان پر محبّت، چتر حمایتگر، سنگر امنیت و آرامشگر و پشتوانه استوار همدیگر باشند.
همسایه ها می توانند آماده ترین مددکار، مهیاترین دادرس، محرم ترین مشاور و دلسوزترین حامی و یار برای خانواده ها باشند.
خانواده ها و همسایه ها می توانند از پرشکوه ترین رابطه ها برخوردار باشند؛ رابطه ای مملو از رفاقت و مهربانی، صمیمیت و یکرنگی، تعهّد و مسؤولیت پذیری، حمایت و پشتیبانی، همدلی و همراهی، همفکری و همگامی، گذشت و صبوری، ایثار و پایداری، همزبانی و رازداری و صلابت و استواری.
همسایه ها می توانند در کنار نزدیکان و خویشان و یا در فراق ایشان، برای خانواده ها همچون پدری متعهّد و دلسوز، مادری مهربان و صبور، برادری حامی و فداکار، خواهری همدل و صمیمی و خویشاوندی بصیر و خیرخواه باشند.
برقراری چنین رابطه مؤثر و مفیدی، منوط به مراعات توصیه های زیر می باشد:
1 ـ معرفت و محبت پیدا کنید
خمیر مایه چنین رابطه پرشکوه، زیبا و دوست داشتنی، معرفت است و محبّت؛ و محبّت یعنی صمیمیت و صداقت، شجاعت و عدالت، گذشت و ایثار و صبوری و احسان نسبت به همدلان و همسایگان.
خانواده هایی که بیش از دیگران در برقراری این ارتباط و پایه گذاری چنین رابطه ای پیش قدم شده، از همه امکانات فکری، معنوی و مادی خود برای آن سرمایه گذاری می کنند، نه تنها از بیشترین ثواب و پاداش الهی بهره مند می گردند، بلکه خود از بالاترین آرامش روان و سکینه خاطر برخوردار می شوند.
2 ـ در نیکی کردن سبقت بگیرید
سبقت در نیکی ها و رادمردی از ویژگی های انسان های وارسته و مؤمنان راست قامت است. اغماض در برابر کم توجهی ها و بی توجهی های اجتماعی همسایه ها رفتاری پسندیده و مطلوب است، امّا وقتی که انسان گامی فراتر بر می دارد و با اولیای خدا همراه شده، بی توجه به برخی رفتارهای نامطلوب بعضی از همسایه ها با کلام دلنشین و رفتاری محبّت آمیز و با هدیه و احسان به سراغ ایشان می رود، عالی ترین شیوه برخورد، برترین روش تربیتی و نشاط از کمال و شخصیت انسانی است.
3 ـ حقوق متقابل یکدیگر را رعایت کنید
واقع امر این است که همه نزدیکان ما از احترام و ارزشمندی خاص برخوردار هستند و همواره حقوق متقابلی میان ایشان و ما مورد توجه است. نزدیکان نسبی همچون پدر و مادر، فرزندان و همسر، نزدیکان سببی چون والدین همسر، نزدیکان دوست و دوستان نزدیک، همدلان رفیق، همسفران شفیق و همراهان صمیم، هم سایه های هم سایبان، هم دیواری های دل مهربان، همه و همه نه تنها در منظر یکدیگر از منزلت و احترام قابل ملاحظه ای برخوردارند، بلکه اگر نیک بنگریم اغلب انتظارات به حق و حقوق شایسته ای نیز نسبت به هم دارند.
در فرهنگ و تعالیم اسلامی، همسایه ها از مکانت و ارزشمندی قابل توجّه و حقوقی خاص نسبت به هم برخوردار هستند.
پیامبر خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ فرموده اند:
جبرئیل آن قدر مرا درباره همسایه ها سفارش می کرد که گمان بردم همسایه را وارث همسایه قرار خواهد داد.[1] و همچنین حضرت علی- علیه السلام- در آخرین وصیت خود به فرزندانشان در بستر شهادت می فرمایند:
خدا را خدا را مراعات حال همسایه ها را بنمایید. توجه به همسایه وصیت پیامبرتان است، رسول خدا همواره ما را نسبت به همسایه ها سفارش می کرد تا آن که گمان کردیم همسایگان را وارث قرار خواهد داد.
در فرهنگ اسلامی و اخلاق نبوی ـ صلی الله علیه و آله ـ خانواده ها علاوه بر حسن سلوک با همسایه ها، موظّف به رعایت حقوق معنوی و اجتماعی ایشان نیز می باشند.
بعضی از حقوق همسایگان
در مورد این امر مهم پیامبر اکرم که درود خدا بر او خاندانش باد فرمودند:
از کمترین حقوق همسایه نسبت به همسایه این است که اگر از شما کمک خواست، کمک نمایی و اگر قرض خواست، قرض بدهی و اگر مریض شد، عیادتش کنی و اگر مصیبتی بر او وارد شد، خدمت رسیده، ایشان را تسلّی دهی.[2] امام سجاد ـ علیه السلام ـ نیز در همین معنا و در تأکید بر حقوق متقابل خانواده ها و همسایه ها می فرمایند:
اما حق همسایه است بر تو حفظ آبرو و حقوق ایشان در زمانی که حضور ندارد و تکریم و احترام ایشان در موقعی که حضور دارد و کمک به ایشان وقتی که مظلوم واقع می شود.[3] خانواده ها اجازه نمی دهند که کسی غیبت همسایه اش را بنماید، همان گونه که راضی نمی شوند فردی غیبت یکی از اعضای خانواده شان را بکند. تکریم شخصیت همسایه ها، برقراری حسن ارتباط با ایشان، احساس تعهّد و مسؤولیت پذیری در حفظ حرمت و ایفای نقش حافظ منافع معنوی و مادی برای همسایه از اساسی ترین تکلیف خانواده ها و همسایه ها نسبت به یکدیگر است.
4 ـ خوش رفتاری کنید.
پرواضح است که در پرتو خوش رفتاری متقابل، احترام و تکوین و رعایت حال یکدیگر؛ بر نشاط درون و امنیت خاطر انسان افزوده می شود و آسایش فکر و آرامش روان همسایه ها را مضاعف می نماید. امام صادق علیه السلام همین معنا را مورد تأکید قرار می دهد و می فرماید:
بر شما باد که همواره همسایه ای نیکو و خوش رفتار باشید، چرا که خدای متعال به آن فرمان داده است.[4] پیامبر خدا ـ صلی الله علیه و آله – از جمله نشانه های مؤمن بودن را حسن سلوک با همسایه ها می دانند:
با همسایه ات خوش رفتاری کن تا از مؤمنین باشی.
از جمله مصادیق خوش رفتاری با همسایه ها، احوال پرسی از همسایه[5] و خیرخواهی برای ایشان است. به بیان دیگر انسان آنچه را که برای خود خیر می داند برای همسایه اش نیز همان را بطلبد و آنچه را که برای خود خوش نمی دارد، برای همسایه اش نیز خوش ندارد.[6] همچنین انسان باید آنچه را که مخلّ آسایش و آرامش روانی خود می داند، همان عوامل مزاحم و آزارگر از همسایه خود نیز دور بدارد و شرایطی را که برای خود مطلوب می داند، برای همسایه نیز همان را بخواهد.
پیامبر خدا ـ صلی الله علیه و اله ـ فرمودند:
هرکس خیرش را از همسایه اش دریغ بدارد، خداوند در روز قیامت خیر خود را از او دریغ می ورزد.
5 ـ امر به معروف و نهی از منکر کنید
آن گاه که خانواده ای به طور مستمر شاهد برخی گفتارهای نامطلوب و رفتارهای نابهنجار خودآزار و دیگرآزار و خلاف ارزش های اخلاقی و موازین الهی در بین کوچکترها و بزرگترهای همسایه خود باشد، لازم است با اندیشه و حسن تدبیر و اخذ روشی معقول و اجتناب از زبان تحقیر و تهدید، با کلام منطقی، رفتاری استوار و چهره ای مطمئن، صبور و خیرخواه به وظیفه اخلاقی و تکلیف شرعی خود عمل نموده، از تذکر و انذار، نهی از منکر و امر به معروف غافل نباشد و به لحاظ بعضی ملاحظات فردی و منافع شخصی، حفظ مناسبات اجتماعی موجود و عدم احساس مسؤولیت پذیری، چنین رسالت مهمّی را فراموش نکند. امام صادق علیه السلام می فرمایند:
هر کس همواره شاهد رفتارهای گناه آلود همسایه خود باشد و ایشان را از رفتار نادرستی که مرتکب می شود نهی ننماید، شریک او محسوب می شود.[7] البته نهی از منکر و امر به معروف که از مهم ترین دستورهای مکتب حیات بخش اسلام است و حسن اجرای آن تضمین کننده سلامت جامعه می باشد، می بایست با عنایت به اصول و رعایت دقیق مراحل آن و با اتخاذ مناسب ترین روش های تربیتی و معیارهای اخلاقی صورت پذیرد و از هرگونه توهین و بدزبانی، ستیز لفظی و درگیری های فردی و اجتماعی اکیداً اجتناب شود. هرگز نباید احساس مقدّس مسؤولیت و تعهد مخلصانه فردی را در اجرای فرمان عرشی امر به معروف و نهی از منکر، با هیجانات غیرمعقول، عصبانیت ها و پرخاشگری های نفسانی همراه کنیم و تلاش نماییم در جامعه اسلامی که بیشترین مسؤولیت هدایت خانواده ها و ترویج فرهنگ و ارزش های الهی بر عهده کارگزاران آن است، گامی فراتر از حریم ارزش ها و تقید به قانون برنداریم.[8] پرهیزها
روابط مطلوب و تعالی بخش خانواده ها با همسایه ها زمانی با زیبایی و شکوه جلوه گر می شود که روابط میان ایشان به دور از رفتارهای زیر باشد:
1. رفتارهای غیر اجتماعی.
2. ارزش های غیراخلاقی و آسیب های روان شناختی.
3. تجسس در امور زندگی یکدیگر.
4. دخالت های ناروا در مسائل خانوادگی.
5. چشم و هم چشمی و رقابت های ناروا.
6. مزاحمت های مستقیم و غیر مستقیم، آشکار و پنهان.
7. همسایه آزاری.
مصادیق همسایه آزاری
همسایه آزاری از زشت ترین و منفورترین کارهاست. خانواده ها همواره باید مراقب باشند که مبادا در روز و شب، خواسته و ناخواسته، مستقیم و غیرمستقیم رفتاری داشته باشند که موجبات سلب آسایش و اذیت ایشان را فراهم نمایند.
پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم، در این باره می فرمایند:
هر کس همسایه اش را اذیت کند، خداوند بوی بهشت را بر او حرام می کند و جهنم را جایگاه او قرار می دهد و چه بد جایگاهی است.
و پیامبر خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ فرمودند:
هرکس همسایه اش را اذیت کند، مرا آزرده است و هرکس مرا بیازارد. خدای را اذیت کرده است و هر کس با همسایه اش ستیز کند با من ستیز کرده است.[9] با اندکی تأمل در این باره، انسان به اهمیت فوق العاده حضور همسایه و عظمت وجود مبارک پیامبر خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ بیش از پیش پی می برد؛ پیامبر رحمتی که اذیت همسایه را اذیت خود می داند و می خواهد خانواده ها و همسایه ها در نهایت صلح و صفا و حسن سلوک و رعایت حال و حقوق، با خوش رویی و گذشت و ایثار و صبوری با هم زندگی کنند، چرا که جامعه سالم و صالح در گرو خانواده سالم، متعادل و متعالی و با همسایه هایی فهیم، خوش رفتار، متواضع، صبور و خیرطلب است.
آزردن دل همسایگان، بر هم زدن آسایش ایشان، وارد آوردن خسارات معنوی و مادی برایشان با برگزاری مجالس همراه با ساز و آواز پی در پی، سر و صداها، ساختمان سازی و مشرف شدن بر ایشان با بناهای مرتفع و برج های بر افراشته و بدون جلب رضایت قلبی ایشان، تجاوز به حریم خانوادگی همسایه ها و اعمال فشارهای گوناگون روانی و اجتماعی برای نیل به امیال نفسانی و خرید خانه و فرار صاحب خانه و …. از مصادیق بارز اذیت همسایه و آزرده ساختن خاطر مبارک پیامبر خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ است.
خوشا به حال همسایه های فهیم، صبور، خوش رفتار، مؤمن و متعهّدی که همچون معلّمان و مربیان بزرگ اخلاق و عالمان اهل عمل می توانند با اندیشه و کلام و رفتارهای پسندیده خود نیکوترین و مطلوب ترین رفتارها را در خردسالان و بزرگسالان همسایه متبلور نمایند.
هشدار روان شناختی
جای بسی تأسف و تأثر است که هر قدر در رشته های مهندسی و معماری، خانه سازی و برج سازی، طراحی بوستان ها و زیباسازی شهرها و آبادانی کوچه ها و خیابان ها، تبحّر بیشتری پیدا می کنیم، از تبیین و تبلیغ و ترویج فرهنگ همزیستی، ارزشهای همسایگی، حسن سلوک و حقوق و وظایف متقابل نسبت به همسایه ها بر اساس تعالیم اسلامی فاصله پیدا می کنیم؛ به طوری که بسیاری از خانواده ها از حال و احوال همسایه های دیوار به دیوار و یا مقیم در یک مجتمع مسکونی، آنان که از یک در مشترک وارد مجموعه مسکونی می شوند و از پله ها و آسانسور مشترک برای ورود به منزلشان استفاده می کنند، بی خبرند. بدیهی است که عدم آگاهی کافی نسبت به شأن و ارزشمندی همسایه ها و ثواب حسن سلوک با ایشان، فقر مهارت های اجتماعی، کمرویی و کم توانی در برقراری ارتباط مؤثر و متقابل و عدم برخورداری از نگرش مثبت و خوشایند نسبت به روابط اجتماعی، درخود فرو رفتگی و احساس گوشه گیری و انزوا طلبی، اضطراب و افسردگی و بعضاً فشارهای روانی ـ اجتماعی می تواند توجیهی برای چنین قصور و کم سعادتی باشد.
[1] . مازال جبرئیل یوصینی بالجار حتی ظننت انه سیورثه (چهل حدیث، به نقل از بحار، ج 74، ص 251.)
[2] . من ادنی حقوق الجار علی الجار، ان استعانک اغثه و ان استقرضک اقرضه و ان مرض عدته و ان اصابته مصیبه عزیته (چهل حدیث، به نقل از بحار، جلد 82، صفحه 94).
[3] .و اما حق جارک فحفظه غائباً و اکرامه شاهداً و نصرته اذا کان مظلوماً (چهل حدیث، به نقل از من لا یحضره الفقیه، جلد 2، صفحه 396).
[4] . علیکم بحسن الجوار فان الله عزوجل امر بذلک. (چهل حدیث، به نقل از بحار، جلد 74، صفحه 15).
[5] . امام علی علیه السلام من حسن الجار تفقد الجار (چهل حدیث، بحار، جلد 77، صفحه 231).
[6] . اگر زباله ای را که در مقابل منزلش ریخته شده است دوست نمی دارد، مبادا آن را به مقابل خانه همسایه انتقال دهد. اگر به گل ها و درخت مقابل خانه اش آب می دهد ،به گل ها و درخت مقابل خانه همسایه اش هم آب بدهد. اگر وقتی که استراحت می کند از صدای بلند رادیو و تلویزیون ناراحت می شود، همسایه را در حال استراحت بداند و با سر و صدا مزاحمتی فراهم نکند. و وقتی که می خواهد احسان بکند، حق همسایه را به شایستگی رعایت نماید.
[7] . من له جار و یعمل بالمعاصی فلم ینهه فهو شریکه (چهل حدیث، به نقل از ارشاد القلوب، جلد 1، صفحه 183).
[8] . پیامبر بزگوار ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ فرمودند: افضل الایمان الحب فی الله و البغض فی الله. برترین درجه ایمان آن است که دوستی و محبّت انسان فقط برای خدا و بغض و خشم او نیز برای خدا باشد (نهج الفصاحه).
[9] . من آذی جاره فقد آذانی و من آذانی فقد اذی الله و من حارب جاره فقد حاربنی (چهل حدیث، مستدرک، جلد 9، صفحه 57).
غلامعلی افروز – روانشناسی رابطه ها، ص 103 – 116