شارح : محمد محمدی ری شهری
منبع:حکمت‌نامه حضرت عبد العظیم الحسنی علیه‌السلام
خودبینى
حدیث
عیون أخبار الرضا علیه السلام : حدّثنا على بن أحمد بن عمران الدقّاق ، قال : حدّثنا محمّد بن هارون الصوفى ، قال : حدّثنى أبو تراب عبیداللَّه بن موسى الرویانى ، عن عبد العظیم بن عبد اللَّه الحسنى ، قال :
قُلتُ لِأَبى جَعفَرٍ مُحَمَّدِ بنِ عَلِیِّ الرِّضا علیه السلام : یَابنَ رَسولِ اللَّهِ ! حَدِّثنى بِحَدیثٍ عَن آبائِکَ علیهم السلام … فَقالَ : حَدَّثَنى أبى ، عَن جَدّى ، عَن آبائِهِ علیهم السلام ، قالَ : قالَ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام : مَن دَخَلَهُ العُجبُ هَلَکَ .[۱]
ترجمه
حضرت عبد العظیم علیه السلام: به امام جواد علیه السلام گفتم : اى فرزند پیامبر خدا! از پدرانت براى من حدیثى روایت فرما .
فرمود : «پدرم، از جدّم، از پدرانش نقل نمود که امیر مؤمنان علیه السلام فرمود : هر کس گرفتار [بیمارى ]عُجب (خودبینى) گردد، نابود مى‌شود» .
شرح
در این حدیث، عُجب ، یکى از خطرناک‌ترین بیمارى‌هاى اخلاقى معرّفى شده که موجب هلاکت و نابودى معنوى انسان مى‌گردد . نکات قابل توجّه در تبیین این حکمت ، عبارت است از :
۱ . عُجب به معناى خودبینى، در مقابل خدابینى است . به سخن دیگر ، گاه ، انسان بر این باور است که هر چه دارد، از خداوند سبحان است .[۲] از این رو، همه کمالات خود را از خدا مى‌داند . چنین انسانى ، خدابین است و گرفتار خودبینى و خودپسندى نیست ؛ ولى گاه ، خدا را فراموش مى‌کند و تمام داشته‌هایش را از خود مى‌داند و خود را مستقل و همه‌کاره مى‌پندارد . در این صورت، او دچار بیمارى خودبینى است . بر این اساس ، خودبینى در واقع ، نوعى گمان باطل نسبت به خویش است .
۲ . خودبینى ، آفتى است که همه ارزش‌هاى اخلاقى و عملى را به ضدّ ارزش، تبدیل مى‌نماید . از این رو ، امیر مؤمنان علیه السلام در عهدنامه مالک اشتر، این خصلت را مناسب‌ترین فرصت شیطان براى بر باد دادن نیکىِ نیکوکاران معرّفى نموده است . [۳]
در حدیثى دیگر از امام صادق علیه السلام آمده که شیطان به سپاهیانش مى‌گوید : «اگر در سه کار بر فرزند آدم چیره آیم ، دیگر باکى ندارم که چه کار [نیکى] مى‌کند ؛ زیرا آن کار ، از او پذیرفته نمى‌شود : هر گاه عملش را زیاد شمرد ، و گناهانش را از یاد ببرد ، و عُجب (خودبینى) به او راه یابد» .[۴]
۳ . بیمارى خودبینى، منشأ همه بیمارى‌هاى اخلاقى و ریشه همه گرفتارى‌هاى فردى و اجتماعى است . امام خمینى رحمه اللَّه علیه خطاب به فرزندش ، در این باره مى‌فرماید :
فرزندم! از خودخواهى و خودبینى به در آى که این، ارث شیطان است ، که به واسطه خودبینى و خودخواهى، از امر خداى تعالى به خضوع براى ولىّ و صفىّ او – جلّ و علا – سر باز زد. و بدان که تمام گرفتارى‌هاى بنى آدم، از این ارث شیطانى است که اصل اصول فتنه است، و شاید آیه شریفه (وَقَتِلُوهُمْ حَتَّى لَا تَکُونَ فِتْنَهٌ وَیَکُونَ الدِّینُ لِلَّهِ)[۵] در بعض مراحل آن ، اشاره به جهاد اکبر و مقاتله با ریشه فتنه – که شیطان بزرگ و جنود آن که در تمام اعماق قلوب انسان‌ها شاخه و ریشه دارد – باشد ، و هر کس براى رفع فتنه از درون و برون خویش باید مجاهده نماید ، و این جهاد است که اگر به پیروزى رسید، همه چیز و همه کس اصلاح مى‌شود .
پسرم! سعى کن که به این پیروزى دست یابى ، یا دست کم به بعض مراحل آن . همّت کن و از هواهاى نفسانیّه که حد و حصر ندارد ، بکاه ، و از خداى متعال – جلّ و علا – استمداد کن، که بى مدد او، کس به جاى نرسد .[۶]
۴ . عُجب ، مراتبى دارد که خطرناک‌ترینِ آنها این است که انسان ، کار زشت و ناپسند خود را شایسته و زیبا ببیند .[۷] در حدیثى از امام کاظم علیه السلام آمده که عُجب ، درجاتى دارد و یکى از آنها این است که کردار زشت بنده، در نظرش زیبا جلوه کند و آن را نیکو ببیند و خوشش آید و چنین بپندارد که کار خوبى مى‌کند .[۸]
۵ . فرق عُجب و کِبر، این است که انسانِ مبتلا به بیمارى عُجب ، خود را بزرگ مى‌بیند و بر خود مى‌بالد و به دیگرى کارى ندارد ؛ امّا شخصى که به بیمارى کبر مبتلاست ، خود را بزرگ‌تر از دیگران تصوّر مى‌کند . بنا بر این ، بیمارى کبر ، معلول بیمارى عُجب (خودپسندى) است .
[۱] عیون أخبار الرضا علیه السلام : ج۲ ص۵۳ – ۵۴ ح۲۰۴ ، بحار الأنوار : ج۷۴ ص۳۸۵ ح۱۰ . نیز ، ر . ک : همین کتاب : ح ۹۳ . [۲] (وَ مَا بِکُم مِّن نِّعْمَهٍ فَمِنَ اللَّهِ) (نحل : آیه ۵۳) . [۳] ر . ک : میزان الحکمه: ج ۷ ص ۴۶ ح ۱۲۹۲۱ . [۴] ر . ک : میزان الحکمه : ج ۷ ص ۵۵ ح ۱۱۹۷۶ . [۵] بقره : آیه ۱۹۳ . [۶] صحیفه امام : ج ۲۰ ص ۱۵۵ . [۷] ر.ک: (أَفَمَن زُیِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فَرَءَاهُ حَسَنًا) (فاطر : آیه ۸) و (قُلْ هَلْ نُنَبِّئُکُم بِالْأَخْسَرِینَ أَعْمَلاً * الَّذِینَ ضَلَّ سَعْیُهُمْ فِى الْحَیَوهِ الدُّنْیَا وَ هُمْ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ یُحْسِنُونَ صُنْعًا) (کهف : آیه ۱۰۳ – ۱۰۴) . [۸] میزان الحکمه : ج ۷ ص ۵۷ ح ۱۱۹۱۳ .
