نویسندگان:
فائزه عظیم‌زاده اردبیلی (1)
عاطفه ذبیحی (2)
چکیده
مفهوم بهداشت روان که با ایجاد آگاهی درباره‌ی عوامل معنوی و مادی مؤثر در سلامت فکر و اعتدال رفتار و کردار، تحرک و پیشرفت معنوی و مادی انسان را در همه‌ی زمینه‌ها فراهم می‌کند، از مفاهیمی است که در حوزه‌ی تعامل اعضای خانواده اهمیت خاصی دارد. مقاله‌ی حاضر در راستای تبیین الگوی رفتاری رضوی در تأمین سلامت روان خانواده، روایت‌های منتسب به امام رضا (علیه‌السلام) را بررسی نموده است.
راهکارهای رفتاری در روایت‌های رضوی که در زمره‌ی عناصر تأمین‌کننده‌ی سلامت روانی خانواده قرار می‌گیرد، به ابعاد مختلف تعامل‌های خانوادگی توجه دارد. در زمینه‌ی انتخاب همسر به عنوان زیربنای بهداشت خانواده، امام رضا (علیه‌السلام) بر معیارهایی چون توجه به زمان ازدواج مشورت و ایمان تأکید کرده است.
پس از شکل‌گیری کانون خانواده نیز رعایت توصیه‌های حضرت در زمینه‌ی موضوع‌هایی از قبیل تأمین نیاز جنسی، توسعه‌ی اقتصادی، تقویت گرایش‌های اخلاقی و تعامل میان زوجین، بهداشت روانی خانواده را درپی خواهد داشت.
مقدمه
خانواده یکی از ارکان اصلی جامعه به شمار می‌رود؛ از این‌رو، دستیابی به جامعه‌ی سالم، آشکارا در گرو سلامت خانواده خواهد بود و تحقق خانواده‌ی سالم نیز به برخورداریِ افراد از سلامت روانی و داشتن رابطه مطلوب با یکدیگر بستگی دارد. بهداشت روان به مثابه علمی برای بهتر زیستن و رفاه اجتماعی که راهکارهای تأمین سلامت روانی و پیشگیری از بیماری‌های روانی را در افراد بررسی می‌کند، علاوه بر اینکه همه‌ی زوایای زندگی از اوّلین لحظه‌ی حیات تا مرگ را دربر می‌گیرد، در بستر خانواده در ابعاد گوناگون از قبیل: تربیت اجتماعی، عاطفی، اخلاقی، جنسی و تربیت شناختی در هم تنیده است؛ به گونه‌ای که تصور خانواده‌ی سالم بدون توجه به فرایند انواع تربیت متصور نیست.
سیره‌ی رضوی به مثابه الگویی شایسته برای دستیابی به روش هدایت و کمال حقیقی، مشحون از مجموعه‌ای از دستورها، پندها، موعظه‌ها، داستان‌ها و روایت‌هایی است که هر کدام به جنبه‌ای از زندگی انسان نظر دارد و از آن آموزه‌ها می‌توان قواعد و دستورالعمل‌هایی که بهداشت روانی را تأمین می‌کند، استفاده کرد.
به منظور دستیابی به این الگوی رضوی، پس از تبیین مفهوم بهداشت روان خانواده، در مقاله‌ی حاضر به بررسی راهکارهای ارائه شده برای ارتقای سلامت خانواده در سیره‌ی رضوی پرداخته می‌شود. ارتقای سلامت و بهداشت روان خانواده نیازمند توجه به جنبه‌های گوناگون زندگی است و در این زمینه روایت‌های رضوی با ارائه‌ی آموزه کارآمد، به موضوع‌هایی از قبیل: انتخاب همسر به مثابه زیربنای بهداشت خانواده، تأمین نیاز جنسی و اعمال شیوه‌ی صحیح پاسخگویی به خواسته‌های مشروع همسر، توسعه‌ی اقتصادی خانواده و تربیت اخلاقی خانواده را در راستای تأمین سلامت روان خانواده توجه کرده است.
در مقاله‌ی حاضر به بررسی معیارهای انتخاب همسر از منظر امام رضا (علیه‌السلام) پرداخته می‌شود. مسئله‌ی تأمین نیاز جنسی، جایگاه و کیفیت برقراری روابط زناشویی در روایت‌های رضوی بررسی می‌شود. پس از آن الگوی اقتصادی مورد توجه حضرت در اداره‌ی خانواده تبیین شده و در نهایت، تربیت اخلاقیِ مؤثر در سلامت و بهداشت خانواده در دو جایگاه گرایش‌های اخلاقی فردی و تربیت اخلاقی فرزندان بر مبنای سخنان امام رضا (علیه‌السلام) بررسی شده است.
شایان ذکر است که به منظور نیل بدین مقصود، روایت‌های منتسب به امام رضا (علیه‌السلام) از منابع روایی امامیه چون: بحارالانوار، وسائل الشیعه و الکافی استخراج شده است. انتخاب روایت‌ها از مجامع حدیثی بر پایه‌ی اعتماد به صحت روایت‌ها صورت گرفته و از بررسی دقیق و علمی اسناد و دلالت روایت مذکور از منظر علم رجال و حدیث در این مقاله سخن به میان نیامده است.
مفهوم‌شناسی
روانپزشکان از نظر روانی فردی را سالم می‌شمارند که تعادلی میان رفتارها و کنترل او در مواجهه با مسائل اجتماعی وجود داشته باشد؛ مثلاً سلامت روانی از دیدگاه کورسینی (3) وضعیت روانی با ویژگی‌های: بهزیستی عاطفی، رهایی نسبی از اضطراب و علائم بیماری ناتوان‌کننده، برقراری ارتباط سازنده و نیز کنار آمدن با فشارهای معمول زندگی است (Irving, 2010: 1450). از این دیدگاه انسان و رفتارهای او در مجموع یک دستگاه در نظر گرفته می‌شود که بر اساس کیفیت تأثیر و تأثر متقابل عمل می‌کند.
با این نگاه، ملاحظه می‌شود که چگونه عوامل متنوع زیستی انسان بر عوامل روانی- اجتماعی او اثر می‌گذارد یا برعکس از آن اثر می‌پذیرد؛ به سخن دیگر، در بهداشت و تعادل روانی، انسان به تنهایی مطرح نیست، بلکه آنچه درباره‌ی آن بحث می‌شود پدیده‌هایی است که در اطراف او وجود دارد، بر جمع نظام او تأثیر می‌گذارد و از آن متأثّر می‌شود؛ بنابراین، جاهودا (4) تسلط بر محیط را از مفاهیم عمده‌ی مرتبط با سلامت روانی می‌شمارد (سالاری‌فر، 1391: 196).
بهداشت روان، علمی است برای بهتر زیستن و رفاه اجتماعی که همه‌ی زوایای زندگی از اوّلین لحظه‌ی حیاتِ جنینی تا مرگ؛ اعم از زندگی داخلِ رحمی، نوزادی، کودکی تا نوجوانی، بزرگسالی و پیری را دربر می‌گیرد و به صورت «استعداد روان برای هماهنگ، خوشایند و مؤثر کار کردن، برای موقعیت دشوار انعطاف‌پذیر بودن و برای بازیابی تعادل خودتوانایی داشتن» تعریف شده است (گنجی، 1378: 10). سازمان جهانی بهداشت، بهداشت روانی را «توانایی کامل برای ایفای نقش‌های اجتماعی، روانی و جسمی» تعریف کرده است (همان). آلفرد آدلر بهداشت روانی را در سه جمله خلاصه می‌کند: همسازی در زناشویی و کانون خانواده، همسازی با کار و حرفه و بالاخره همسازی با دیگران (شاملو، 1378: 18).
بهداشت روانی در تعریف دیگر عبارت است از «مجموعه عواملی که در پیشگیری یا جلوگیری از پیشرفت روند وخامت اختلال‌های شناختی، عاطفی و رفتاری در انسان نقش مؤثر دارند» (همان) و در گستره‌ی وسیع‌تر عبارت است از «آگاهی به عوامل معنوی، مادی و انگیزه‌هایی که سلامت فکر و وضع مثبت و اعتدال رفتار و کردار را سبب می‌شود که بدان وسیله سازوکار با ارزشی درباره‌ی تحرک و پیشرفت معنوی و مادی انسان در همه‌ی زمینه‌ها فراهم آید» (صانعی، 1382: 22).
اما «هدف از بهداشت روانی را فراهم کردن شرایطی دانسته‌اند که بتوان عوامل مخربی که روان بشر را می‌آزارد و راحتی درونی را از او سلب می‌کند، از بین برد؛ به گونه‌ای که آسایش و رفاه او تأمین شود و تشویش خاطر نداشته باشد» (همان). به عبارت دیگر، از آنجایی که انسان ترکیبی از خیر و شر، ماده و معنویت، تن و جان است، همواره در حال کشمکش درونی است؛ از این رو، هر لحظه در معرض بحران‌های شخصیتی و خروج از تعادل است. برای حفظ تعادل شخصیتی، قرآن دستورها و آموزه‌هایی را بیان کرده که در سایه‌ی آن شخصیت انسانی از تعادل لازم برخوردار خواهد شد.
با توجه به تعاریف مذکور، مقصود از بهداشت روانی در نوشتار حاضر، پیشگیری از پیدایش بیماری‌های روانی و سالم‌سازی محیط روانی و اجتماعی است؛ به گونه‌ای که افراد جامعه بتوانند با برخورداری از تعادل روانی با عوامل محیط خود رابطه و سازگاریِ صحیح برقرار کنند و به اهداف اعلای تکامل انسانی برسند. در ادامه به این مفهوم از بهداشت روانی از منظر روایت‌های رضوی توجه می‌شود و راهکارها و الگوهای رفتاری رضوی در تأمین بهداشت روانی خانواده مورد بررسی قرار می‌گیرد.
راهکارها و الگوهای رفتاری رضوی برای تأمین بهداشت روانی خانواده
به منظور ارتقای سلامت و بهداشت روان خانواده جنبه‌های گوناگون زندگی نیازمند توجه است که در این زمینه سیره‌ی رضوی، آموزه‌هایی کارآمد را ارائه می‌کند؛ از جمله: انتخاب همسر به مثابه زیربنای بهداشت خانواده، تأمین نیاز جنسی و اِعمال شیوه‌ی صحیح پاسخگویی به خواسته‌های مشروع همسر، توسعه‌ی اقتصادی و سلامت و بهداشت روان خانواده و تربیت اخلاقی و نقش آن در سلامت و بهداشت روانی خانواده.
انتخاب همسر به مثابه زیربنای بهداشت خانواده
انتخاب همسر ِشایسته در سیره‌ی رضوی چنان اهمیت دارد که حضرت دستیابی به همسر شایسته را مایه‌ی ظفرمندی و سعادت و در مقابل، افتادن در دام همسر ناشایست را مایه‌ی گرفتاری می‌شمارند (5) (منسوب به امام رضا (علیه‌السلام)، فقه الرضا، 1406: 234). در روایت‌های نقل شده از امام رضا (علیه‌السلام) برای ازدواج و انتخاب همسرِ شایسته معیارهایی معرفی شده که در ادامه به تبیین آنها پرداخته می‌شود.
الف. شناخت زمان ازدواج: امام رضا (علیه‌السلام) درباره‌ی این موضوع بر غافل نبودن از زمان مناسب ازدواج تأکید می‌ورزند. حضرت دختر را به میوه‌ای تشبیه می‌کنند که اگر به موقع چیده نشود، تابش خورشید آن را فاسد می‌کند و باد مزه آن را از بین می‌برد (6) (بحرانی، 24:1405، 72). از سوی دیگر، امام با برشمردن برخی فواید ازدواج، مؤمنان را به این مهم ترغیب می‌نماید؛ به این ترتیب که در لسان امام هشتم حتی اگر درباره‌ی ازدواج فرمان الهی نیز صادر نشده بود، همان فواید اجتماعی نکاح از قبیل: نیکی با خویشان و پیوند با بیگانگان برای ترغیب خردمندیِ صاحبدل و عاقلِ درست‌اندیش کافی بود (7) (محمدی ری‌شهری، 1372: 449). همچنین، امام رضا (علیه‌السلام) زنی را که به امید تحصیل مقام عالیِ فضیلت و کمال، تتصمیم به ترک ازدواج می‌گیرد، به ازدواج و تبعیت از الگوی حیات حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) رهنمون می‌کند. (8)
بر این اساس ازدواجِ به موقع برای پاسخگویی مشروع به نیازهای آدمی مورد تأکید امام رضا (علیه‌السلام) است. در حقیقت، با توجه به اینکه زن و مرد مکمل یکدیگر و سبب شکوفایی استعدادهای خفته‌ی یکدیگرند، هر که به این سنت الهی پشت پا بزند، وجودی خام و ناقص دارد و کمبودها و نواقصی که به دلیل ترک ازدواج برای آدمی پیش می‌آید، انکار نکردنی است. بنابراین، با عنایت به فلسفه‌ی ازدواج، زن و مردی که با هم ازدواج می‌کنند باید قصدشان از ازدواج انجام سنت الهی و پاسخگوییِ صحیح به خواسته‌های مشروعِ طبیعی خود باشد که چنین اقدامی در عین حظ نفسانی، انجام سنت الهى بوده و عبادت شمرده می‌شود (کتابچی، 1380: 3).
ب. معیار دیگری که امام رضا (علیه‌السلام) در امر ازدواج بر آن تأکید کرده‌اند اهتمام به کُفویت، ایمان و اخلاق خواستگار است. احراز شرط کُفویت در انتخاب همسر (9) (صدوق، بیتا: 2، 578)، ترجیح مِلاک ایمان بر میزان توانمندی مالی خواستگار (10) (مجلسی، 1410: 100، 372)، نهی از ازدواج با فرد بدخلق (11) (کلینی، 1407: 5، 563) یا مبتلا به آلودگی‌های اخلاقی چون: می‌گُساری و شُرب خمر (12) (محمدی ری شهری، 1372: 2، 281) از توصیه‌های حضرت در این زمینه است. بدیهی است شکل‌گیری بنیان خانواده بر این مبانی، سلامت روانی خانواده را در پی خواهد داشت.
ج. از دیگر توصیه‌های حضرت، مشورت با افراد آگاه است. در سیره‌ی رضوی در همه‌ی عرصه‌ها مشورت با فرد شایسته (13) (صدوق، 1413: 4، 409) مورد تأکید بوده است؛ به گونه‌ای که در لسان حضرت «هر کسی کاری را از راهِ آن طلب کند، پایش نمی‌لغزد و اگر بلغزد، چاره‌ی آن، او را خوار نگرداند» (14) (مجلسی، 1410: 78، 356). بدیهی است که اهتمام حضرت به مشورت در امر خطیر ازدواج جایگاه ویژه‌ای داشته است. این معیار با ایجاد شناخت درباره‌ی طرف مقابل پیش از ازدواج، زمینه‌ی انتخاب آگاهانه برای فرد را ایجاد می‌کند و امکان شکل‌گیری بسیاری از کج‌روی‌ها و آسیب‌های روانیِ آتی برای اعضای خانواده را از بین می‌برد.
د. توجه به زیبایی به مثابه امتیاز و نه اصلِ زیربنایی (15) (حرعاملی، 1409: 20، 58) از دیگر شروط انتخاب همسر در منظر امام است. بر مبنای آنچه گفتیم، از دیدگاه امام، شناخت زمان ازدواج (شکوفایی خواهش‌های طبیعی)، بررسی همه جانبه از طریق مشورت با افراد مجرب و کارآزموده، توجه به کُفویت (تناسب فکری و روحی طرفین)، ایمان، اخلاق و زیبایی، معیارهایی برای انتخاب همسر است که نتیجه‌ی آن انتخابی صحیح و شایسته خواهد بود.
تأمین نیاز جنسی و اعمال شیوه‌ی صحیح پاسخگویی به خواسته‌های مشروع همسر
درباره‌ی تأمین نیاز جنسی همسر، روایت‌هایی از امام رضا (علیه‌السلام) وارد شده که بر اساس آنها اهمیت، جایگاه و کیفیت تعامل زوجین در پاسخگویی به نیازهای مشروع یکدیگر تا حدودی روشن می‌شود. امام رضا (علیه‌السلام) می‌فرماید: «سه چیز (عطر زدن، ناخن گرفتن و عمل زناشوییِ فراوان) از سنت پیامبران است» (کلینی، 1407: 320، 5). در سخن دیگر، حضرت بر ملاعبه با همسر و آماده کردن او برای انجام عمل جنسی تأکید کرده است (16) (محدث نوری، 14:1408، 221). در جای دیگر، امام رضا (علیه‌السلام) در پاسخ مردی که به دلیل مصیبت وارده و غم و اندوه ناشی از آن، هم بستری با همسرش را ترک کرده بود، ادامه‌ی این کار را بیش از چهار ماه در زمره‌ی ارتکاب گناه قلمداد کردند (17) (حرعاملی، 1409: 140، 20).
روایت‌های سه‌گانه‌ی مذکور الگوی مناسبی درباره‌ی تأمین نیازهای جنسی زوجین است. فراوانیِ عمل زناشویی در کلام حضرت از سنت پیامبران دانسته شده و از طرف دیگر، ترک این رابطه از سوی مرد بیش از چهار ماه معصیت شمرده شده است. باید توجه کنیم که توصیه به کثرت رابطه‌ی جنسی، برخلاف نهی از افراط در سایر تمایل‌های نفسانی است (18) (محدث نوری، 12:1408، 94). شاید حکمت این توصیه این باشد که اشباع غریزه‌ی جنسی مایه‌ی آرامش و اشباع نیازِ خوردن، خوابیدن و ثروت‌اندوزی مایه‌ی طغیان است؛ البته قید فراوانیِ عمل زناشویی به معنای افراط و زیاده‌روی به حدی که غریزه‌ی جنسی همه‌ی زندگی را تحت الشعاع قرار دهد، نیست، زیرا در آموزه‌های اسلامی افراط در این زمینه عامل کاهش عمر معرفی شده است (19) (صدوق، 1413: 3، 555).
درباره‌ی کیفیت برقراری رابطه‌ی زناشویی، زمینه‌سازی برای ارضای هرچه بهتر خواسته‌های جنسی برای همسران مورد تأکید امام است و عجله کردن در آن و پیگیریِ خودخواهانه‌ی هر کدام از همسران در ارضای آن، از سوی امام نکوهش شده است؛ بنابراین، زن و شوهر باید طوری زمینه‌سازی کنند تا آمیزش در وقت خودش انجام شود و قبل از موعد انجام نگیرد. یکی از روان شناسان به نام دکتر سیمون بر مبنای آزمایش‌های علمی بر تأثیر حالت روحی مرد یا زن هنگام نزدیکی و انعقاد نطقه بر جنین صحه می‌گذارد (20) (کتابچی، 1380: 12).
به نظر می‌رسد اهمیت تأمین نیاز جنسی از آن روست که آرامش بخشیِ زن و شوهر نسبت به یکدیگر در کانون خانواده به مثابه یکی از مهم‌ترین فلسفه‌های تشکیل زندگی مشترک، به عواملی بستگی دارد که یکی از بارزترین آنها رابطه‌ی جنسیِ سالم است. به عبارت دیگر، آرامش در زندگی زناشویی یا معلولِ رابطه‌ی جنسی سالم است یا میان این دو به نحوی ارتباط وجود دارد و نمی‌توان آنها را از یکدیگر جدا کرد.
توسعه‌ی اقتصادی و سلامت و بهداشت روان خانواده
امام رضا (علیه‌السلام) درباره‌ی اقتصاد، خانواده امر اشتغال و تلاش برای کسب روزی را از نیازمندی‌های اجتناب ناپذیر بشر برشمرده‌اند «ثلاثه تحتاج الناس طراً الیها: الا من و العدل و الخصب» (21) (ابن شعبه حرانی، 1362: 320) و تلاش برای تأمین رفاه خانواده را هم‌‌طرازِ جهاد در راه خدا ارزیابی کرده‌اند: «انَّ الَّذِی یَطلُبُ مِن فَضلِ یَکُفُّ بِهِ عِیَالَهُ أعظَمُ أجراً مِنَ المُجَاهِدِ فِی سَبِیلِ الله» (22) (حرعاملی، 1409: 17، 67).
امام هشتم بر توانمندسازی اقتصاد خانواده به منظور فراهم کردن زمینه‌ی رفاه و آسایش بیشتر در زندگی خانوادگی تأکید کرده‌اند که سلامت روانی خانواده را نیز در پی خواهد داشت. امام رضا (علیه‌السلام) می‌فرمایند: «سزاوار است مردِ غنی و متمکن، به زندگی خانواده‌ی خود توسعه دهد و آنان را از رفاه و آسایش کافی برخوردار کند تا آنان به علت سخت‌گیری او و محرومیت خودشان، تمنای مرگ وی را ننمایند» (23) (صدوق، 1413: 2، 68). حضرت در کنار توصیه به تلاش برای توسعه‌ی اقتصادی خانواده، اتخاذ طریق اعتدال و میانه‌روی در مصرف را راهکار حفظ سرمایه‌ی حاصل از تحمل سختی‌ها معرفی کرده‌اند. امام رضا (علیه‌السلام) در این زمینه می‌فرمایند: «نسبت به مصرف مال درباره‌ی خود و خانواده‌ات معتدل و میانه‌رو باش که خدای متعال می‌فرماید بندگان شایسته کسانی هستند که به هنگام خرج، اسراف و بخل نورزند» (24) (طباطبایی بروجردی، 1429: 22، 256) و در این راستا حضرت به تعریف اسراف مبادرت کرده (25) (صدوق، 1413: 1، 71) و حتی در خوراک و پوشاک به رعایت اعتدال توصیه می‌کنند و تضییع سرمایه و به دور افکندن هر چیز قابل استفاده حتی هسته‌ی خرما را نادرست می‌شمارند (26) (عطاردی قوچانی، بیتا: 2، 314) که قطعاً یکی از فواید آن بهبود وضعیت اقتصادی خانواده خواهد بود.
از دیگر نکته‌های در خور توجه در سیره‌ی رضوی، عنایت به رابطه‌ی وضعیت اقتصادی و بحث تنظیم خانواده به منظور کاهش فشار روانی بر خانواده است. امام رضا (علیه‌السلام) کمیِ فرزند در وضعیت نابسامان خانواده را مایه‌ی آسایش می‌شمارند (27) (مجلسی،1410: 71، 101)، بی تردید هدف اصلی از تشکیل خانواده تولید فرزند است و در اسلام ازدواج بدون فرزند چندان جایگاه و ارزش والایی ندارد، زیرا نمی‌تواند عامل حیات و بقای نسل بشر باشد.
روایت‌های زیادی از پیشوایان دین در توصیه‌ی تکثیر نسل و تولیدمثل آمده که این روایت‌ها (برحسب شرایط زمانی و مکانی) همچنان اصالت خود را دارد، ولی از آنجا که اسلام دینی جاودانه است، مسلمان باید (تحت عناوین ثانویه) وضع زندگی خود را بر اساس شرایط (زمانی و مکانی) که در آن زیست می‌کند تنظیم نماید؛ هرگاه امکانات لازم برای رشد فکری، اقتصادی و درمانی فراهم نباشد و تربیت فرزند را با مشکلاتی مواجه کند، بی‌تردید جلوگیری از فرزند بلامانع است که روایت اخیر نیز به این نکته اشاره دارد.
مبتنی بر روایت‌های مذکور، توسعه‌ی اقتصادی خانواده در گرو تلاش و تکاپو در کسب روزی حلال، مدیریت در مخارج، پرهیز از اسراف، توجه به امکانات مالی خانواده است. مسائل اقتصادی اغلب باعث به وجود آمدن مسائل دیگری برای خانواده می‌شود و خانواده به ناچار با محرومیت‌هایی در سبک زندگی و تصمیم‌گیری مواجه می‌شود و مجبور است با آنها دست و پنجه نرم کند. تحقیق‌ها نشان داده که شرایط نامناسب، اغلب در فضای خانواده اعم از منازعه و سایر مسائل در شرایط رکود اقتصادی خانواده- که خانواده با نوعی بحران اقتصادی مواجه است- افزایش می‌یابد. همچنین، تلاش و تقلا برای بالا بردن درآمد خانواده و حفظ آن با تحت تأثیر قرار دادن گرمی و صمیمیت روابط خانواده، کاهش مدت زمان با هم بودن اعضا، نقش منفی خود را اِعمال می‌کند.
تربیت اخلاقی و نقش آن در بهداشت روانی خانواده
بهترین شیوه برای تربیت اخلاقی، الگودهی است. اهمیت پرورش اخلاقی برای اعضای خانواده را می‌توان از این سخن حضرت دریافت که از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل فرمودند هدف بعثت، بسط مکارم اخلاق بوده است (28) (محدث نوری، 11:1408، 187). منظور از تربیت اخلاقی در این بحث فرایند زمینه‌سازی و به کارگیری شیوه‌هایی برای شکوفاسازی، تقویت و ایجاد صفات، رفتارها و آداب اخلاقی و اصلاح یا از بین بردن صفات، رفتارها و آداب غیراخلاقی در خود انسان یا دیگری است (همت بناری، 1382: 9). بنابراین، تربیت اخلاقی دو وجه دارد: در کانون خانواده از یک بُعد دربردارنده‌ی تقویت گرایش‌های اخلاقی در خود افراد است و از سوی دیگر، تربیت اخلاقی فرزندان را شامل می‌شود. در این راستا، سخنان گهربار امام رضا (علیه‌السلام) در مباحث اخلاقی و تربیتی را می‌توان در دو دسته جای داد که برخی، الگوی رفتاری اعضای خانواده را تبیین می‌کند و دسته‌ی دیگر توصیه‌هایی درباره‌ی تربیت فرزند است.
1. تقویت گرایش‌های اخلاقیِ فردی:
در این زمینه امام هشتم توصیه به گشاده‌رویی، پرهیز از بدخُلقی و نوع‌دوستی کرده‌اند. امام رضا (علیه‌السلام) گشاده‌رویی را مایه‌ی ایجاد الفت بیشتر میان مردم دانسته‌اند (29) (حرعاملی، 12:1409، 161) و برخورد نیکو با خانواده را نشانه‌ی هم‌جواری انسان با حضرت در قیامت می‌شمارند (30) (منسوب به امام رضا (علیه‌السلام)، صحیفه‌ی الرضا، 1406: 67). همچنین، بدخُلقی را مایه‌ی هبوط فرد در آتش (31) (همان: 88) و تباه اعمال او همچون سرکه که عسل را فاسد می‌کند (32) (همان: 65) شمرده‌اند و در این راستا شاد کردن قلب مؤمنان (33) (کلینی، 1407: 2، 189) و گشایش و سعی در رفع گرفتاری ایشان (34) (احسایی، 1405: 1، 128) مورد تأکید امام قرار گرفته است.
علاوه بر توصیه‌های اخلاقی مذکور، برخی آموزه‌ها در روایت‌های رضوی وجود دارد که رعایت آنها در روابط میان زوجین زمینه ساز رشد اخلاقی آنها خواهد بود. کسب آرامش و زدودن خستگیِ ناشی از فعالیت‌های روزانه از این قبیل است که در این زمینه امام هشتم اختصاص ساعت‌هایی از روز به تفریح و استراحت را برای مؤمن لازم می‌شمارند (35) (منسوب به امام رضا (علیه‌السلام)، فقه الرضا، 1406: 337).
از جمله مهارت‌های ایجاد آرامش روانی خانواده، توجه به ارزش شادی و تفریح است. اعضای خانواده برای آنکه بر اثر کار مداوم کسل و فرسوده نشوند، باید در شبانه‌روز مدتی از وقتشان را به کارهایی غیر از کارهای جاری اختصاص دهند تا بتوانند خستگی روزانه را برطرف کنند. کسانی که برنامه‌ی زندگی‌شان را با کار پر کرده‌اند، سخت در اشتباه‌اند و برنامه‌ی خوبی ترتیب نداده‌اند. برنامه‌ی صحیح آن است که ساعت‌هایی را برای تفریح- که در روح افراد و سعادت خانواده بسیار مؤثر است- در نظر گرفت که در روایت مذکور به این مسئله توجه شده است.
از دیگر توصیه‌های اخلاقی حضرت، احترام به سلایق و نظر دیگران و پرهیز از خودکامگی است که در این زمینه امام رضا (علیه‌السلام) بدترین مردم را کسی می‌شمارند که مردم را از عطایای خود دور کند و خویشتن را در محدوده‌ی تمایل‌های فردی محصور نماید (36) (احسایی، 1405: 1، 287). علاوه بر موارد مذکور، اهتمام به آراستگی ظاهر و پرهیز از ژولیدگی از دیگر مهارت‌هایی است که در آموزه‌های رضوی با استحکام پیوند خانوادگی، تمایل و محبت میان اعضای خانواده به خصوص زوجین را افزایش می‌دهد (37) (کلینی، 1407: 5، 567).
از دیگر توصیه‌های حضرت برای ارتقای سلامت روان خانواده، اظهار محبت و عشق به همسر است که امام رضا (علیه‌السلام) چنین همسرانی را «غنیمت» اطلاق می‌کنند (38) (همان: 5، 506). در حقیقت، پشتیبانی و دلجویی از شوهر و تمکین از او از جمله مهارت‌هایی به شمار می‌رود که تجهیزِ زن به این مهم می‌تواند نقش بسزایی در ارتقای بهداشت روان خانواده داشته باشد. در این زمینه، تأثیر و قدرت عشق و محبت در روابط بین زن و شوهر، از هر عامل دیگری مؤثرتر است، زیرا زندگی بدون عشق سرانجام به سردی و خستگی گراییده، زمینه‌ی نامساعدی را برای رشد کج‌رَوی‌های اخلاقی فراهم می‌آورد. شوهرانی که زنانی مهربان دارند، در کار و اجتماع به موفقیت بیشتری نائل می‌شوند. بی تردید این زنان نیز پاداش کار خود را دریافت خواهند کرد.
در نهایت شایان ذکر است که توصیه‌های اخلاقی حضرت تنها به روابط میان والدین و فرزندان و نحوه‌ی تعامل زوجین منحصر نمی‌شود و به سایر اعضای خانواده نیز تسری می‌یابد؛ تا جایی که حضرت حتی به برخورد شایسته با والدینِ همسر نیز اشاره دارند و آزار خانواده‌ی همسر را خطای زشتِ زن می‌شمارند (39) (حرعاملی، 1409: 22، 222).
با توجه به مراتب پیشین، باید گفت آموزه‌هایی از قبیل: گشاده‌رویی و حُسن خلق، نوع‌دوستی و کمک به همنوع، تفریح، پرهیز از خودمحوری و ظلم، پشتیبانی و دلجویی از شوهر و برقراری ارتباط شایسته با خانواده‌ی همسر در روایت‌های رضوی در ارتباط با تقویت اخلاق‌مداری در روابط میان زوجین وجود دارد که رعایت آنها از سوی زوجین از بروز آسیب‌های روانی در کانون خانواده پیشگیری می‌کند و زمینه‌ی سلامت خانواده را فراهم می‌نماید. بدیهی است اگر در خانواده صفت‌های نیکو مانند: نوع‌دوستی، بذل، عفو و صفت بی شمارِ پسندیده‌ی دیگر پرورش یابد و تقویت شود، کانون خانواده از صفت‌های ناپسند اخلاقی به دور می‌ماند.
2.تربیت اخلاقی فرزندان:
امام رضا (علیه‌السلام) برای تربیت صحیح اخلاقی فرزندان، رعایت برخی نکته‌ها در تعامل با فرزندان را لازم می‌شمارند که این دستورالعمل‌ها از لحظه‌ی تولد آغاز می‌شود: گفتن اذان و اقامه در گوش کودک (40) (مجلسی، 1410، 116:10) که امنیت و ایمان را در کودک نهادینه می‌کند و دقت در شیر دادن به فرزند و انتخاب دایه‌ی (زنِ شیرده) مناسب برای او از این جمله است. از توصیه‌های حضرت درباره‌ی شیر دادن به کودک، این سخن گهربار است «لاتسترضعوا الحمقاء، ولا العمشاء، فان اللبن یعدی؛ زنان احمق و زنانی را که رنجور و معیوب هستند و بی اختیار از چشمشان اشک می‌چکد برای شیر دادن فرزندانتان انتخاب نکنید، زیرا شیر، تأثیر بد خود را می‌گذارد» (حرعاملی، 15:1409، 188). بر این اساس، از دیدگاه امام لازم است آن کسی که پستان به دهان طفل می‌گذارد، از عوارض و آشفتگی‌های جسمی و روحی به دور باشد تا کودک را دچار شرایط و حالت‌های غیرطبیعی نکند، چون چنین کسی در واقع شیره‌ی جانش را به کام طفل می‌ریزد.
پس از آن، امام رضا (علیه‌السلام) به انتخاب نام نیکو برای فرزند توصیه می‌کنند (41) (کلینی، 1407: 6، 19؛ مجلسی، 21:1404، 33). بنابراین، از منظر امام رضا (علیه‌السلام) پدر و مادر موظف هستند قبل از به دنیا آمدن فرزند، نام زیبایی را برای او انتخاب کنند که در زندگی سبب احساس عُقده و شرمندگی‌اش نشود، چرا که نام و لقب از مظاهر تجلی شخصیت آدمی است.
از دیگر آموزه‌های سیره‌ی رضوی درباره‌ی تربیت شایسته‌ی فرزندان، جدّیت و سخت‌گیری حضرت در آموزش تعالیم مذهبی به جوانان است. امام رضا (علیه‌السلام) در این زمینه می‌فرمایند: «لو وجدت شابا من شبان الشیعه لایتفقه، لضربته عشرین سوطا؛ اگر جوانی از جوانان شیعه را بیابم که در مقام فراگیری دانش در دین نباشد، پشت او را با تازیانه‌ی ملامت و توبیخ یا تنبیه بدنی (در حد20 تازیانه) می‌کنم تا موازین دینی را که برنامه‌ی زندگی اوست، بیاموزد» (منسوب به امام رضا (علیه‌السلام)، فقه الرضا، 1406: 337).
همچنین، بر مبنای سخن امام، از کودک باید با توجه به توانایی‌های او انتظار داشت و به تفاوت‌های فردی کودکان توجه داشت که در لسان مبارک امام هشتم وجود تفاوت در ساختمانِ فطری و طبیعی افراد منشأ سعادت و خیر دانسته شده است (42) (مجلسی، 1406: 14، 165) درحالی که امام تشویق فرزندان بر اساس لیاقت‌ها و شایستگی‌های ایشان را پسندیده می‌شمارند (43) (کلینی، 1407: 6، 51). همچنین، ایجاد محیط آرام و سالم در تربیت صحیح فرزند نقش بسزایی دارد. طرح مشاجره‌های خانوادگی در حضور فرزندان، امنیت روانی کودک را به مخاطره می‌اندازد؛ به همان ترتیب که حضرت جدالِ بی مورد را مغضوب الهی می‌شمارد (44) (مجلسی، 19:1404، 411).
اهمیت تربیت اخلاقی در بهداشت روان فرد و خانواده به حدی است که در کلام امام هشتم عزل کردن و باردار نکردن زوجه، درباره‌ی زن پرخاشگر، بدزبان و فحاش جایز شمرده شده است (45)، چرا که فرزندانی که از مادران آلوده به دنیا می‌آیند، نمی‌توانند زندگی سالمی داشته باشند.
از دیگر آموزه‌های فرهنگ رضوی درباره‌ی تربیت اخلاقی به منظور تأمین سلامت خانواده، اهتمام به آموزش کودک در زمینه‌ی احترام به والدین و شناخت تکلیف فرزند در قبال پدر و مادر است. تکالیف فرزندان در قبال والدین در کلام امام هشتم نیکی به والدین و اطاعت از آنها جز در موارد گناه، ایثار و فداکاری در راه آنها (46) (حر عاملی، 16:1409: 155)، قدردانی و تشکر از زحمت‌های پدر و مادر (47) (همان: 16، 313) و پرهیز از موجبات عقوق (هر رنجش و آزردگیِ خاطر پدر و مادر) (48) (کلینی، 2:1407، 276) برشمرده شده است.
با توجه به آنچه درباره‌ی تربیت اخلاقی فرزندان بیان شد، روایت‌های رضوی، مراحل گوناگون حیات فرزندان از مرحله‌ی انعقاد نطفه تا سنین جوانی را پوشش می‌دهد. امام رضا (علیه‌السلام) درباره‌ی شکل‌گیری نطفه، انتخاب نام، شیر دادن به طفل (که زیربنا و اساس شخصیت او را پی‌ریزی می‌کند)، آموزش معنوی کودک، تنبیه و تشویق کودک با توجه به توانایی‌های او، ایجاد محیط آرام تربیتی برای رشد کودک و آموزش چگونگی برخورد با والدین و بزرگ‌ترها تربیت شایسته‌ی کودک را مورد توجه قرار داده‌اند که رعایت آنها در تربیت کودک با ایجاد زمینه‌ی رشد صحیح اخلاقی کودک، وی را از آسیب‌های روانی حفظ می‌کند و این امر سلامت روان وی را در پی خواهد داشت.
نتیجه‌گیری
به منظور ارتقای سلامت و بهداشت روان خانواده جنبه‌های گوناگون زندگی نیازمند توجه است که در این زمینه سیره‌ی رضوی، آموزه‌های کارآمدی ارائه می‌کند. انتخاب همسر به مثابه زیربنای بهداشت خانواده، تأمین نیاز جنسی و اِعمال شیوه‌ی صحیح پاسخگویی به خواسته‌های مشروع همسر، توسعه‌ی اقتصادی و سلامت و بهداشت روان خانواده، تربیت اخلاقی و نقش آن در سلامت و بهداشت روانی خانواده از جمله‌ی این حوزه‌ها به شمار می‌رود.
در روایت‌های رضوی درباره‌ی انتخاب همسرِ شایسته به مؤلفه‌هایی چون: شناخت زمان ازدواج، بررسی همه جانبه از طریق مشورت با افراد مجرب و کارآزموده، کُفویت، ایمان، اخلاق و زیبایی توجه شده است. هدف از تأمین نیاز جنسی- از مهم‌ترین فلسفه تشکیل زندگی مشترک- آرامش بخشیِ زن و شوهر است که در سیره‌ی رضوی از عوامل نیل بدین آرامش، روابط جنسی سالم است و توصیه‌هایی درباره‌ی کیفیتِ بهبود این روابط شده است.
درباره‌ی نقش اقتصاد در بهداشت روان خانواده، اشتغال و تلاش برای کسب روزی در لسان امام رضا (علیه‌السلام) از نیازمندی‌های اجتناب‌ناپذیر بشر به شمار رفته و تلاش برای تأمین رفاه خانواده، هم طراز با جهاد در راه خدا ارزیابی شده است. همچنین، بر توانمندسازی اقتصاد خانواده در لسان امام هشتم به منظور فراهم کردن زمینه‌ی رفاه و آسایش بیشتر در زندگی خانوادگی تأکید شده که سلامت روانی خانواده را نیز در پی خواهد داشت.
از جمله عوامل دیگری که نقش مؤثری در تأمین سلامت روان خانواده دارد، تربیت اخلاقی است که در دو عرصه‌ی تربیت فردی و تربیت فرزندان در روایت‌های رضوی به آن توجه شده است. تقویت گرایش‌های اخلاقی فردی، گشاده‌رویی و خسن خلق، محبت به اطرافیان و نوع دوستی از جمله آموزه‌های تربیتی است که در سیره‌ی رضوی بر آن تأکید شده است. علاوه بر موارد مذکور، عواملی چون: اهتمام به آراستگی، تفریح و شادزیستن و تلاش برای تعامل شایسته و احترام به سلایق دیگران از عوامل زمینه‌ساز رشد اخلاقی و سلامت روانی در محیط خانواده به شمار می‌رود که در احادیث امام رضا (علیه‌السلام) به آن توصیه شده است.
در نهایت، درباره‌ی تربیت اخلاقی فرزندان می‌توان به عنایت سیره‌ی رضوی بر نقش اموری از قبیل: انتخاب نام نیک، سلامت روانی کسی که طفل را شیر می‌دهد، محبت و مدارایِ به موقع، جدّیت در امور معنوی، تشویق و ترغیب کودک و واقف کردن او به تکالیف خود در قبال دیگران، به ویژه والدین، اشاره کرد.
پی‌نوشت‌ها
1- دکتری علوم قرآن و حدیث، استادیار دانشگاه امام صادق (علیه‌السلام)- پردیس خواهران azimzadeh@isuw.ac.ir
2- کارشناسی ارشد حقوق خانواده، دانشگاه امام صادق (علیه‌السلام)- پردیس خواهران a.zabihi 1001 @ gmail.com
3- Corsini
4- Jahoda
5- قال علی بن موسی الرضا (علیه‌السلام):
و اعلم ان النساء شتى، فمنهن الغنیمه و الغرامه وهى المتحببه لزوجها و العاشقه له و منهن الهلال اذا تجلى و منهن الظلام الحندیس المقطبه، فمن ظفر بصالحتهن یسعد و من وقع فى صالحتهن فقد ابتلى و لیس له انتقام؛ امام رضا (علیه‌السلام) فرمود: زنان چند گروه‌اند: 1. غنیمت و این دسته بانوانی هستند که شوهر دوست‌اند و به شوهر عشق می‌ورزند؛ 2. مانند ماه یک شبه برای شوهر جلوه کنند ( یعنی کم نور و کم فایده‌اند)؛ 3. مانند شب تار در برابر شوهرند. هر کس به زنی شایسته ظفر یابد، خوشبخت گردد و هر کس در دام ناشایسته‌ی آنان افتاد، گرفتار شود.
6- قال علی بن موسی الرضا (علیه‌السلام):
نزل جبرئیل علی النبی (صلی الله علیه و آله و سلم) فقال: یا محمد! ان ربک یقروک السلام ویقول: ان الابکار من النساء بمنزله الثمرعلی الشجر فاذا اینع الثمر فلا دواء له الا اجتنائه و الا افسدته الشمس و غیرته الریح و ان الابکار اذا ادرکن ما تدرک النساء فلا دواء لهن الاالبعول و الا لم یومن علیهن الفتنه، فصعد رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) المنبر فجمع الناس ثم اعلمهم ما امرالله عزوجل به؛ جبرئیل به محضر مبارک رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) شرفیاب شد و عرض کرد ای محمد (صلی الله علیه و آله و سلم)، پروردگارت سلام می‌رساند و می‌فرماید:
دختران شما همانند میوه‌ی درخت هستند. هرگاه میوه‌ی درخت رسید، چاره‌ای جز چیدن آن نیست و اگر چیده نشود، تابش خورشید آن را فاسد و باد مزه آن را از بین می‌برد و همانا وقتی که دختران به آن حد رسیدند که زنان دیگر آن موقعیت را دریافته‌اند، چاره‌ای جز اختیار کردن شوهر ندارند و اگر شوهری برای آنها در نظر گرفته نشود، از فساد و تباهی در امان نیستند.
رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به منبر تشریف بردند و ضمنِ خطبه‌ای، اعلامیه‌ی خداوند عزوجل را به حاضران ابلاغ کردند.
7- الامام الرضا (علیه‌السلام):
لولم تکن فی المناکحه و المصاهره آیه محکمه و لا سنه متبعه، لکان فیما جعل الله فیها من بر القریب و تاء‌لف البعید، ما رغب فیه العاقل اللبیب وسارع الیه الموفق المصیب؛ امام رضا (علیه‌السلام) فرمودند: اگر درباره‌ی ازدواج و دامادی دستوری از خدا و پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) هم صادر نشده بود، همان فواید اجتماعی که خدا در آن نهاده، از قبیل نیکی با خویشان و پیوند با بیگانگان کافی بود که خردمندِ صاحبدل را بدان ترغیب کند و عاقل درست‌اندیش به آن بشتابد.
8- الامام الرضا (علیه‌السلام):
ان امراءه ساءلت ابا جعفر (علیه‌السلام) فقالت: اصلحک الله انی متبتله فقال لها: و ما التبتل عندک؟ قالت: لا ارید التزویج ابدا قال: و لم؟ قال: التمس فی ذلک الفضل. فقال انصرفی! فلوکان فی ذلک فضل لکانت فاطمه (سلام‌الله‌علیها) احق به منک، انه لیس احد یسبقها الی الفضل؛ زنی از امام باقر (علیه‌السلام) سؤال کرد: من (متبتله) (یعنی وارسته و رهاشده از کامجویی‌های دنیا هستم) حضرت فرمود: مقصود از (تبتل) چیست؟ پاسخ داد: تصمیم دارم هرگز ازدواج نکنم، امام فرمود: برای چه؟ گفت: برای رسیدن به مقام عالی فضیلت و کمال. حضرت فرمود: از این تصمیم منصرف شو. اگر ترک ازدواج ارزش معنوی دربرمی‌داشت، حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) به درک این فضیلت از تو شایسته‌تر بود. چنین نیست که احدی در تحصیل ارزش‌ها بر وی پیشی بگیرد.
9- عن ابی جوید مولی الرضا (علیه‌السلام):
قال صعد رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) المنبر، فخطب الناس ثم اعلمهم ما امرهم الله عزوجل به فقالوا: ممن یار رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم)، فقال: من الاکفاء فقالوا: و من الاکفاء؟ فقال: المؤمنون بعضهم اکفاء بعض، ثم لم ینزل حتی زوج ضباعه بیت زیبربن عبدالمطلب المقدادین الاسود ثم قال: ایها الناس انی زوجت ابنه عمی المقداد لیتضع النکاح؛ ابوجوید گوید: رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) برفراز منبر رفتند و برای مردم خطبه خواندند و اوامر خداوند را به آنان رساندند. مردم از پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) پریسدند: دختران خود را به چه افرادی تزویج کنیم؟ فرمود: به کسانی که با آنها (کفو) هستند و سپس فرمود: مؤمنان با یکدیگر کُفو هستند. سپس در حالی که بالای منبر بود، صباغه، دخترعموی خود، را به مقداد تزویج فرمود.
10- اذا خطب الیک رجل رضیت دینه و خلقه فزوجه و لایمنعک فقره وفاقته، قال الله تعالی (و ان یتفرقا یغن الله کلا من سعته) و قال: ان یکونوا فقراء یغنهم الله من فضله؛ امام رضا (علیه‌السلام) فرمودند: هرگاه خواستگاری آمد که دین و اخلاقش را می‌پسندی، اجابت کن و از تنگدستی او نهراس، خداوند متعال فرموده: اگر (زن و شوهر) از هم جدا شوند، خدا هر کدام را از کرم خود بی نیاز می‌کند و نیز فرموده: اگر مردان مجرد ازدواج کنند و فقیر باشند، خدا از فضل خود بی نیازشان کند.
11- عن الحسین بن بشار الواسطی قال:
کتبت الی ابی الحسن الرضا (علیه‌السلام) ان لی قرابه قد خطب الی و فی خلقه سوء قال: لا تزوجه ان کان سیی الخلق؛ حسین بن بشار واسطی به حضرت رضا (علیه‌السلام) نامهای نوشت که یکی از بستگانم درخواست وصلت با من دارد، ولی بداخلاق است. حضرت در جواب فرمود: اگر اخلاقش بد است، با او ازدواج نکن.
12- قال علی بن موسی الرضا (علیه‌السلام):
ایاک ان تزوج شارب الخمر، فان زوجته فکانما قدت الی الزنا ولا تصدقه انا حدثک و لا تقبل شهادته و لا تأمنه علی شیء من مالک فان ائتمنته فلیس لک على الله ضمان و لا تؤاکله و لاتصاحبه و لا تضحک فی وجهه و لا تصافحه و لا تعاقه و ان مرض فلاتعده و ان مات فلا تشیع جنازته؛ از تزویج دختر خود به شارب الخمر اجتناب کن زیرا اگر چنین کنی، مثل این است که برای زنا واسطه شده‌ای؛ هرگاه سخن گوید، او را تصدیق نکن، شهادت و گواهی او را قبول ننما، او را به هر چیزی از مال خود امین قرار نده، اگر امین گردانی، از طرف خدا بر تو ضمانتی نیست، با او هم غذا و هم صحبت نباش، به روی او لبخند نزن، با او مصافحه، روبوسی و معانقه نکن، اگر مریض شد، به عیادتش نرو و اگر مُرد، جنازه‌ی او را تشییع نکن.
13- فرد شایسته برای مشورت در لسان امام هشتم بدین شرح توصیف می‌شود:
عن ابی الحسن الرضا (علیه‌السلام) عن ابائه عن علی (علیه‌السلام) قال: قال رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) یا علی لا تشاورن جبانا فانه یضیق علیک المخرج و لا تشاورن بخیلا فانه یقصر بک عن غایتک و لا تشاورن حریصا فانه یزین لک شرها (شرهما) و اعلم ان الجبن و البخل و الحرص غریزه یجمعها سوء الظن؛ امام هشتم از پدرانش و ایشان از حضرت علی (علیه‌السلام) روایت کرده‌اند که رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) خطاب به حضرت علی (علیه‌السلام) فرمودند: با فرد ترسو مشورت نکن، زیرا راه گشایش و آسانی امور را برایت تنگ می‌کند و بدین وسیله تو را از انجام کارهای مهم بازمی‌دارد؛ با فرد بخیل مشورت نکنی، زیرا تو را از هدفت (که کمک به دیگران است) بازمی‌دارد؛ با فرد حریص مشورت نکن، زیرا او برای جمع‌آوری ثروت یا کسب مقام، ستمگری را در نظرت جلوه می‌دهد. بدان که ترس، بخل و حرص نهادهایی هستند که ریشه‌ی آنها بدبینی به خداوند است.
14- قال على بن موسى الرضا (علیه‌السلام): «ثمن طلب الامر من وجهه لم یزل، فان زل لم تخذله الحیله.»
15- عن ابی الحسن الرضا (علیه‌السلام): «من سعاده الرجل ان یکشف الثوب عن امراءه بیضاء؛ امام رضا (علیه‌السلام) فرمودند: از (نشانه‌های) خوشبختی مرد این است که همسری سفیدرخ داشته باشد و در مقام خلوت، لباس را از تن همسر سفید روی (مطلوب) درآورد.»
16- علی بن موسی الرضا (علیه‌السلام):
و لاتجامع امراءه حتی تلاعبها و تکثر ملاعبتها و تغمز ثدییها، فانک اذا فعلت ذلک غلبت شهوتها، واجتمع مائها لان مائها یخرج من ثدییها و الشهوه تظهر من وجهها؛ هیچ مردی با همسرش مجامعت نکند، مگر اینکه قبلاً با وی بازی و مزاح داشته باشد و در این راه او را آماده کند، سینه‌اش را به دست گرفته و تحریک کند و چون چنین نماید، شهوات او تحریک شود و آمادگی پیدا می‌کند و آب حیاتش جمع می‌شود، زیرا آب شهوت از پستانش خارج گردیده و آثارش در چهره‌ی او نمایان می‌شود… .
17- گروهی به خدمت امام هشتم آمدند و پرسیدند مردی زن جوانی داشته است، به خاطر مصیبتی که به او وارد شده، مدت چند ماه، بلکه یک سال است همخوابگی با همسرش را ترک کرده است، البته این کار به خاطر اذیت و انتقام نبوده، بلکه به سبب مصیبت و غم و اندوه از این عمل خودداری کرده است. با این وصف، آیا چنین شخصی مرتکب گناهی شده است؟ امام در پاسخ فرمودند: «اذا ترکها اربعه‌ی اشهر، کان اثما بعد ذلک؛ (آری!) اگر بیش از چهار ماه چنین عملی را ترک کند، گناهکار است.»
18- مِصبَاحُ الشَّرِیعَه، قَالَ الصَّادِقُ (علیه‌السلام):
وَ لَیسَ شَیءٌ أضَرَّ لِقَلبِ المُؤمِنِ مِن کَثرَهِ الأکُلِ وَ هِىَ مُورِثَهٌ لِشَیّئَینِ قَسوَهِ القَلبِ وَ هَیَجَانِ الشَّهوَهِ وَ قَالَ عِیسَى ابنُ مَریَمَ مَا مَرِضَ قَلبٌ بِأشَدَّ مِنَ القَسوَهِ؛ وَ فِیهِ،؛ و [کَثرَهُ] النَّومِ یَتَوَلَّدُ مِن کَثرَهِ الشُّربِ وَ کَثرَهُ الشُّرب یَتَوَلَّدُ مِن کَثرَهِ الشَّبعِ وَ هُمَا یُثقِّلَانِ النَّفس عَنِ الطَّاعَهِ وَ یُقسِیَانِ القَلبَ عَنِ التَّفَکَّرِ وَ الخُشُوعِ.
19- قَالَ رَسِولُ الله (صلی الله علیه و آله و سلم): «مَن أرَادَ البَقَاءَ…. لیُقِلَّ مُجَامَعَهَ النِّسَاء.»
20- این مسئله را درباره‌ی خانواده‌ای که چند فرزند داشته آزمایش کرده و دیده‌اند با اینکه این فرزندان از یک پدر و مادر به وجود آمده، هم‌نواخت تغذیه می‌شوند و محیط خانواده‌ی آنان یکی بوده، ولی از لحاظ روحی آنها با هم فرق دارند. بعد از بررسی به این نتیجه رسیده‌اند که فقط عامل اختلاف روحی این فرزندان همان حالت‌های روحی مرد و زن هنگام هم‌بستری است. بعد هم با آزمایش‌های مکرر به این نتیجه رسیده‌اند که وضع روحی زن و مرد هنگام نزدیکی و رابطه‌ی کامل با نظافت و پاکیزگی طرفین از جمله عواملی است که احساسات جنسی را خوب تحریک می‌کند.
21- سه چیز است که همه‌ی مردم به آن نیاز دارند: امنیت، عدالت و فراوانی ارزاق.
22- آن که با کار و کوشش در جستجوی مواهب زندگی برای تأمین خانواده‌ی خویش است، پاداشی بزرگ‌تر از مجاهدان راه خدا دارد.
23- «یَنبَغِى لِلّرُجل انَ یُوسَّع على عیالهِ لئلا یتّمنو موته.»
24- امام رضا (علیه‌السلام) می‌فرمایند: «تباه‌سازی اموال و درخواست از دیگران مغضوب خداوند است، پس سعی کنیم کاری انجام ندهیم که مغضوب خداوند مهربان قرار بگیریم.» در همین مورد شخصی به نام عباس به محضر امام رضا (علیه‌السلام) مشرف شد و درباره‌ی شیوه‌ی صحیح هزینه‌ی زندگی در خانه برای همسر و فرزند و سایر مسائل سؤال کرد:
…عن بَعضِ اَصحَابِهِ قَالَ سَمِعتُ العَبّاسِىَ وَ هُوَ یَقُولُ استَأذَنتُ الرَّضا (علیه‌السلام) فِی النَّفَقَهِ عَلی العِیَال فَقَالَ بَینَ المَکرُوهینَ قَالَ فَقُلتُ جُعِلتُ فِداکَ لَا وَاللهِ مَا اَعرِفُ المَکُرُوهَینِ قَالَ فَقَالَ لِی یَرحَمُکَ اللهَ أمَا تَعرِفُ أَنَّ اللهَ عَزَّ وَ جَلَّ کَرِه َالاِسرافَ وَ کَرِهَ الاِقتَارَ فَقَالَ وَ الَّذِینَ اِذا أنفَقُوا لَم یُسرِفُوا وَ لَم یَقتَرُوا وَکانَ بَینَ ذَلِکَ قَواماً؛ حضرت امام رضا (علیه‌السلام) در پاسخ فرمودند باید مصرف تو به گونه‌ای باشد که بین دو کار ناپسند، یعنی اسراف و سخت‌گیری قرار گیرد، عباس پرسید منظورتان از این سخن چیست؟ ایشان فرمودند: آیا سخن خداوند در قرآن را نشنیده‌ای که اسراف و سخت‌گیری را ناپسند می‌شمارد و می‌فرماید بندگان خدای رحمان کسانی هستند که هرگاه انفاق کنند، نه اسراف کنند و نه سخت‌گیری، بلکه میان این دو حد اعتدال قرار می‌گیرند، بنابراین، درباره‌ی معاش و هزینه‌ی زندگی اعضای خانواده در خرید و مصرف میانه‌رو باش.
25- معیار شناخت اسراف از دیدگاه حضرت امام رضا (علیه‌السلام) در این روایت مشخص است که می‌فرمایند: «لَیسَ فِیمَا یَنفَعُ البَدَنَ اِسرافُ اِنَّمَا الاِسرافُ فِیمَا اَتلَفَ المَالَ وَ اَضَرَّ بِالبَدَنِ؛ در مصرف آنچه برای بدن مفید است اسراف نیست؛ همانا اسراف در چیزی است که مال را تلف کند و به بدن ضرر بزند.»
26- «من الفساد قطع الدرهم و الدینار و طرح النوی؛ تکه تکه کردن درهم و دینار (یا هر پولی دیگر که آنها را از استفاده بیندازد) و دور افکندن هسته‌ی خرما (که ممکن است بذر نخلی شود یا به مصرف دیگری آید) از جمله کارهای فاسد و نادرست است.»
27- عن الرضا (علیه‌السلام): «قله العیال احد الیسارین؛ کمی زن و فرزند یکی از دو آسایش است، یعنی اگر درآمد کافی ندارد، حداقل عائله‌اش کم باشد آسوده‌تر است.»
28- «علیکم بمکارم الاخلاق فان الله عزوجل بعثنی بها؛ بکوشید تا به مکارم اخلاق تخلق یابید، زیرا خداوند مرا برای بسط اخلاق بزرگوارانه مبعوث فرموده است.»
29- حدثنی ای عن جدی عن ابائه قال: «قال امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) انکم لم تسعوا الناس باموالکم، فسعوهم بطلاقه الوجه و حسن اللقاء؛ شما هرگز نمی‌توانید مردم را به وسیله‌ی ثروت و مالی که در دست دارید به خود متوجه سازید، بلکه آنان را با گشاده‌رویی و حُسن برخورد به خود نزدیک کنید.»
30- قال علی بن موسی الرضا (علیه‌السلام): «اقربکم منی مجلسا یوم القیامه احسنکم خلقا و خیرکم لاهله؛ در قیامت آن کسی به من نزدیک‌تر است که در دنیا خوش اخلاق‌تر و به خانواده‌ی خود نیکوتر باشد.»
31- «ایاکم و سوء الخلاق، فان سوء الخلق فی النار لا محاله؛ از بدخویی اجتناب کنید، زیرا شخص بدخو ناگزیر در جهنم جای دارد.»
32- «الخلق السییء یفسد العمل کما یفسد الخل العسل؛ اخلاق بد اعمال آدمی را تباه می‌کند، همان‌طور که سرکه عسل را فاسد می‌نماید.»
33- قال علی بن موسی الرضا (علیه‌السلام):
فیما ناجی الله به موسی (علیه‌السلام) ان قال: ان لی عبادا ابیحهم جنتی و احکمهم فیها. قال موسی: من هولاء الذین ابحتهم و تحکمهم فیها؟ قال: من ادخل علی مؤمن سرورا؛ خداوند متعال در خطاب خود به حضرت موسی (علیه‌السلام) فرمود: بندگان خاصی دارم که بهشت خودم را مباح آنها کرده و اختیار آنان را به ایشان واگذار می‌کنم. موسی (علیه‌السلام) عرض کرد: آنان چه کسانی هستند که بهشت را به آنان مباح و ایشان را مختار کرده‌ای؟ فرمود: کسانی که شادی در قلب مؤمن وارد می‌کنند.
34- «من فرج عن مؤمن کربه من کرب الدنیا، فرج الله عنه کربه من کرب الاخره؛ هر که از مؤمنی گرفتاری‌ای از گرفتاری‌های دنیا را برطرف کند، خدا گرفتاری‌ای از گرفتاری‌های آخرت را از وی برطرف می‌کند.»
35- قال علی بن موسی الرضا (علیه‌السلام):
اجتهدوا ان یکون زمانکم اربع ساعات، ساعه لله لمناجاته و ساعه الامر المعاش و ساعه لمعاشره الاخوان الثقات، و الذین یعرفونکم عیوبکم و یخلصون لکم فی الباطن و ساعه تخلون فیها للذاتکم و بهذه الساعه تقدرون علی الثلاث الساعات؛ بکوشید که بتوانید اوقات روزانه خود را به چهار بخش تقسیم کنید: بخشی را برای خلوت و راز و نیاز با خدا: بخشی را برای فعالیت و کسب و کار به منظور تأمین زندگی؛ بخشی برای معاشرت با دوستان معتمد که در باطن با شما مخلص، باصفا و معتمد بوده و معایب و نواقص زندگی را به شما گوشزد کنند و تذکر دهند؛ در بخش چهارم استراحت و تفریح‌های سالم داشته تا از نشاط و نیرویی که از این راه به دست می‌آورید بتوانید. در قسمت‌های دیگر زندگی تمرکز اعصاب و موفقیت کسب کنید.
36- قال علی بن موسی الرضا (علیه‌السلام): «قال رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): یا علی بن ان شر الناس من منع رفده، واکل وحده، وجلد عبده؛ ای علی! بدترین مردم کسی است که مردم را از عطاهای خود دور کند و به تنهایی غذا بخورد و بنده‌ی خود را تازیانه بزند.»
37- «ان التهیئه مما یزید فی عفه النساء؛ زینت کردن مرد و خود را نظیف و آماده کردن، به پاکی و عفت زن کمک زیادی می‌کند.»
38- قال علی بن موسی الرضا (علیه‌السلام): «و اعلم: ان النساء شی: و منهم الغنیمه و العزامه و هی المتحببه لزوجها و العاشقه له؛ بدان زنان چند دسته‌اند: بعضی زن‌ها برای شوهرانشان بهترین غنیمت هستند؛ زنانی که به شوهرانشان اظهار عشق و محبت می‌کنند.»
39- «الفاحشه ان تؤذی اهل زوجها و تسبهم؛ خطای زشت زن در این است که خانواده‌ی شوهرش را آزار دهد و به آنها دشنام گوید.»
40- امام رضا (علیه‌السلام) فرموده است: «اذا ولد مولود فاءذن فی اذنه الایمن، و اقم فی اذنه الیسری؛ هرگاه فرزندی به دنیا آمد، در گوش راستش اذان و در گوش چپش باید اقامه گفته شود.»
41- استحسنوا اسماءکم فانکم تدعون بها یوم القیامه، قم یا فلان الی نورک، قم یا فلان بن فلان، لا نورلک؛ نامهای خود را نیکو گردانید، زیرا در قیامت با همان نام خوانده می‌شوید که ای فلان، فرزند فلان برخیز و به سوی نور خود گام بردار و ای فلان، فرزند فلان برخیز که نوری نداری.
در حدیث دیگر امام رضا (علیه‌السلام) فرموده است:
لا یدخل الفقر بیتا فیه اسم محمد، او احمد، او على، او الحسن، او الحسین، او جعفر، او طالب، او عبدالله، او فاطمه من النساء؛ در هر خانه‌ای که کسی به نام محمد، علی، حسن، حسین، جعفر، طالب، عبدالله و از زنان به نام فاطمه وجود داشته باشد، فقر و تنگدستی (در آن خانه) راه نخواهد یافت.
42- قال علی بن موسی الرضا (علیه‌السلام):
حدثنی ابی عن جدی، عن ابائه قال: قال امیرالمؤمنین؛ لا یزال الناس بخیر ما تفاوتوا، فاذا استووا، هلکوا؛ مردم همواره در خیر و سعادت هستند تا وقتی که از نظر ساختمان فطری و استعداد درونی با یکدیگر تفاوت داشته باشند پس هرگاه با هم مساوی شدند ( و هر کدام هماهنگ با سرشت و استعداد درونی پرورش نیافتند) دچار سقوط و هلاکت می‌شوند و از کمال لایق خود محروم خواهند ماند.
43- عن سعد بن سعدالاشعری:
قال ساءلت ابا الحسن الرضا (علیه‌السلام) عن الرجل یکون بعض ولده احب الیه من بعض و یقدم بعض ولده على بعض؟ فقال: نعم قد فعل ذلک ابوعبدالله (علیه‌السلام) نحل محمدا و فعل ذلک ابوالحسن (علیه‌السلام) نحل احمد شیئا، فقمت انابه حتی حزته له، فقلت: جعلت فداک! الرجل یکون بناته احب من بنیه؟ فقال: البنات و البنون فی ذلک سواء، انما هو بقدر ما ینزلهم الله عزوجل منه؛ از امام رضا (علیه‌السلام) پرسیدم مردی برخی از فرزندانش را بر برخی دیگر ترجیح می‌دهد با یکی را بیشتر از دیگری دوست دارد. این چه حکمی دارد؟ حضرت فرمودند: آری، امام صادق (علیه‌السلام) نیز این طور رفتار می‌کرد. به (محمد) علاقه‌ی بیشتری نشان می‌داد و حضرت موسی بن جعفر (علیه‌السلام) نیز به (احمد) علاقه داشت و او را بر دیگر فرزندش برتری می‌داد، هنگامی که از جای خود برخاستم، عرض کردم. فدایتان شوم، مردی که دختر خود را از پسرش بیشتر دوست دارد، همان حکم را دارد؟ حضرت فرمودند: پسر و دختر در این حکم با هم مساوی‌اند.
44- امام رضا (علیه‌السلام) فرموده است: «ان الله تعالی یبغص القیل و القال…؛ همانا خداوند جدال بی مورد را بسیار ناخوش دارد.»
45- عن یعقوب الجعفری:
قال: سمعت ابا الحسن (علیه‌السلام) یقول: لا بأس بالغزل فى سنه وجوه: المراءه التى ایقنت انها لاتلد، و المسنه و المراه السلیطه و البذیه و المراءه التی لا ترضع ولدها و الامه؛ یعقوب جعفری گوید: از امام رضا (علیه‌السلام) شنیدم که چنین می‌فرمود: عزل کردن (باردار نکردن زوجه) در شش صورت مانعی ندارد: زنی که یقین داری نازاست؛ زن سالخورده و فرتوت؛ زنی پرخاشگر یعنی (بدزبان و دهان دریده)، زن بدزبان و فحاش، زنی که فرزند خود را شیر نمی‌دهد و کنیز.
46- قال علی بن موسی الرضا (علیه‌السلام): «بر الوالدین واجب و ان کانا مشرکین و لاطاعه لهما فی معصیه الخالق؛ نیکی به پدر و مادر بر فرزند واجب است، گرچه هر دو مشرک باشند و اطاعت مخلوق در معصیت خدا جایز نیست (اگر تو را به تخلف از فرمان الهی امر کردند، از آنها پیروی مکن).»
47- قال علی بن موسی الرضا (علیه‌السلام): «ان الله امر بالشکر له، ولوالدیه فمن لم یشکر والدیه، لم یشکر الله؛ خداوند امر به سپاسگزاری از خود و والدین انسان‌ها کرده است، پس کسی که خدا را شکر کند، ولی از والدین قدردانی نکند، در حقیقت خدا را شکر نکرده است.»
48- روی عن علی ابن موسی الرضا (علیه‌السلام) عن ابیه عن جده ابی عبدالله (علیه‌السلام) قال: لو علم الله لفظه اوجز فی ترک عقوق الوالدین من اف، لاتی به؛ امام رضا (علیه‌السلام) از پدرش، از جدش، امام صادق (علیه‌السلام)حدیث کرد که فرموده است: اگر خداوند برای جلوگیری از رنجش و آزار پدر و مادر کلمه‌ای را کوتاه‌تر از «اف» می‌دانست، آن را در قرآن شریف می‌آورد.
منابع تحقیق :
ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، (1362). تحف العقول عن آل الرسول (صلی الله علیه و آله و سلم)، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
احسایی، ابن ابی جمهور، محمد بن علی، (1405). عوالی اللئالی العزیزیه، قم: دار سیدالشهدا للنشر.
بحرانی، آل عصفور یوسف بن احمد، (1405). الحدائق الناضره فی احکام العتره الطاهره، قم: اسلامی وابسته به جامعه مدرسین قم.
حر عاملی، محمد بن حسن، (1409). وسائل الشیعه، قم: مؤسسه آل البیت.
حسین زاده، علی، (1390)، «آداب و کارکردهای روابط جنسی سالم از دیدگاه اسلام و آسیب‌های روان شناختی آن»، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (رحمه‌الله)، مجله اسلام و پژوهش‌های تربیتی، شماره‌ی5.
حمیری، عبدالله بن جعفر، (1413). قرب الاسناد، قم: مؤسسه آل البیت.
سالاری فر، محمدرضا، (1391). آشنایی با روان شناسی، قم: هاجر.
شاملو، سعید، (1378). بهداشت روانی، تهران: رشد.
صادقیان، احمد، (1387). «قرآن و بهداشت روان»، قم: مرکز تحقیقات قرآن کریم المهدی، مجله تخصصی قرآن و علم، شماره2.
صانعی، سیدمهدی، (1382). بهداشت روان در اسلام، بوستان کتاب، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
صدوق، ابوجعفر محمد بن علی بن بابویه، (1413). من لا یحضره الفقیه، قم: اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
صدوق، ابوجعفر محمد بن علی بن بابویه، (بیتا). علل الشرائع، قم: کتاب‌فروشی داوری.
طباطبایی بروجردی، حسین، (1429)، جامع احادیث شیعه، تهران: فرهنگ سبز.
عطاردی قوچانی، عزیزالله، (بیتا)، مسند الامام الرضا ابی الحسن علی بن موسی (علیه‌السلام)، بیروت: دار الصفوه.
کتابچی، محسن، (1380). آیین زندگانی از دیدگاه امام رضا (علیه‌السلام)، مشهد: الف.
کلینی، ابوجعفر محمد بن یعقوب، (1407). الکافی، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
گنجی، حمزه، (1378). بهداشت روانی، تهران: ارسباران.
مجلسی، محمدتقی، (1406). روضه المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه، قم: مؤسسه فرهنگی اسلامی کوشانبور.
مجلسی، محمدباقربن محمدتقی، (1404). مرآهالعقول فی شرح اخبار آل الرسول، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
مجلسی، محمدباقربن محمدتقی، (1410). بحار الانوار، بیروت: مؤسسهالطبع و النشر.
محدث نوری، میرزاحسین، (1408). مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، بیروت: مؤسسه آل البیت.
محمدی ری‌شهری، محمد، (1372). میزان الحکمه، قم: مکتب الاعلام الاسلام.
منسوب به امام رضا (علیه‌السلام)، (1406). فقه الرضا، مشهد: مؤسسه آل البیت.
منسوب به امام رضا (علیه‌السلام)، (1406). صحیفه الرضا، مشهد: کنگره جهانی امام رضا (علیه‌السلام).
همت بناری، علی، (1382). مأخذشناسی تربیت اخلاقی، قم: تربیت اسلامی.
Irving B. Weiner, W. Edward, (2010).” The Corsini Encyclopedia of Psychology”, Canada, simultancously, Volume 4.
منبع مقاله :
فصلنامه‌ی فرهنگ رضوی، سال اول، شماره‌ی دوم، شماره مسلسل 2، تابستان 1392
