نویسنده: مصطفی دلشاد تهرانی

اهمیت و جایگاه اخلاق در نگاه امیرالمؤمنین (ع)

زیست اخلاقی، یکی از نیازهای جدی انسان امروزی است که هر جامعه به تناسب فرهنگ حاکم بر آن تلاش کرده تا الگوی مناسبی برای آن ارائه کند. در جوامع اسلامی دو منبع قرآن و عترت، بهتر از هر دستورالعمل دیگری می تواند الگوی مناسب این نوع زیستن را ارائه کند . ویژگی های اخلاقی یک انسان مسلمان را می توان در جای جای نهج البلاغه مشاهده کرد. در این بحث که توسط دکتر دلشاد در کلاس های اخلاق علوی کانون فرهنگ و اندیشه (کفا)بیان شده، قواعد مدل زیست اخلاقی با مروری بر نهج البلاغه استخراج شده است. این قواعد بر حوزه های مختلف زندگی فردی، اجتماعی و سیاسی حاکم است.
دو نوع مفهوم شناسی معروف درباره مفهوم اخلاق وجود دارد:
اول، تعریفی که قدما ارائه داده اند و براساس آن، اخلاق، ویژگی و خصلت های درونی ای است که انسان آنها را به راحتی و بدون تکلف انجام می دهد و شامل دو جزء است: فضایل و رذایل. با این تعریف، اخلاق یعنی پاک شدن از رذایل و متصف شدن به فضایل.
در تعریف دوم که در عصر جدید ارائه شده، اخلاق همان رفتارهایی است که انسان باید آنها را داشته باشد.
اما در نهج البلاغه تعریف اخلاق فراتر از این است؛ در نهج البلاغه اخلاق شامل شش بخش است: بینش ها، ارزش ها، گرایش ها، روش ها، کنش ها و گویش ها. از نگاه نهج البلاغه در یک زیست اخلاقی، انسان باید همه موارد فوق را اصلاح کند

جایگاه اخلاق

در خطبه 192نهج البلاغه ، امام علی(ع)می فرماید اگر قرار باشد ما در زندگی به چیزی تعصب ورزیم و ایستادگی کنیم و از آن عبور نکنیم، آن اخلاق است.
«فَإِن کانَ لابُدَّ مِنَ العَصَبیِه فَلیکُن تعصُّبُکم لِمَکارمِ الخِصالِ وَ محامِدِ الأفعالِ و مَحاسِن الأمورِ»(1)
نکته زیبا اینجاست که امیر مؤمنان(ع)اخلاق را فقط خصلت نمی داند. فقط رفتار هم نمی داند خصلت هست، رفتار هست، فراتر از این هم هست. همان طور که در ادامه خواهیم دید که ایشان میدان اخلاق را خیلی وسیع و در تمام امور زندگی می بیند.
«الّتی تفاضَلَت فیها المُجَداءِ وَ النُّجَداءُ مِن بُیوتاتِ العَرَبِ و یعاسیبِ القَبائِلِ»(2)
این سه چیز مواردی است که انسان های بزرگوار و شایسته در آن از هم سبقت می گیرند؛ یعنی اگر قرار باشد ما با هم مسابقه ای بدهیم در اخلاق است. جامعه ای سالم است که با ارزش ترین مسابقه اش در اخلاق باشد. بهترین مسابقه انسانی در «بالاخلاق الرَّغیبه»است؛ یعنی اخلاق پسندیده. «والاحلامِ العظیمه» خردهای بزرگ.«والاخطارالجلیله» مقام های والا. «والاثار المحموده» نشانه های نیکو. مشاهده می شود که نوع نگاه امام (ع)به اخلاق نگاه وسیعی است.

الگوی زیست اخلاقی

بعد ایشان می فرمایند«فَتَعَصَّبوا لِخلالِ الحَمدِ مِنَ…» در خصلت های نیکو تعصب بورزید. خصلت های نیکو مانند چی؟چند مثال ایشان می زند. در این مثال ها هم نگاه امیر مومنان(ع) به اخلاق روشن می شود، هم جایگاه اخلاق، هم اهمیت آن و هم مفهوم شناسی اخلاق. می فرمایند بروید در اینها تعصب بورزید در اینها مسابقه دهید و رشد کنید.
«مِنَ الحِفظِ لِلجِوار» از جمله موارد اخلاقی ای که باید کسب کنید،پاسداشتن حق همسایگان، شهروندان و امثال آن است. زیبایی مطلب در این است که اخلاق با پاسداشت حقوق باید شکل بگیرد. شاید مهم ترین مسأله اخلاق هم همین پاسداشت حقوق باشد.
«والوَفاءِ بالدَّمامِ» و به پیمان ها وفا کردن
«والطّاعه لِلبِرّ» و نیکی را فرمان بردن، یعنی زیر بار غیر نیکی نرفتن، یعنی هر چه به ما فشار بیاورند و دستور دهند، به غیر نیکی تن ندهیم. مهم نیست چه کسی فرمان می دهد یا از کجا انسان در تنگنا مانده است، به جرم و تعدی تن ندهد.
«والمعصیه لِلکبر» نافرمانی نسبت به تکبر و خودکامگی که این از مسائل محوری در نهج البلاغه است.
«والأخذ بالفضل»و به فضیلت آراسته بودن. آنهایی که در گذشته اخلاق را تعریف کرده اند تنها به این مورد پرداخته اند.
«والکفّ عن البَغی» ستمگری را پس زدن. از خود و از دیگران. تن به ستم ندهد و ستمگری نکند. از ستم باز ایستد.
«وَ الإِعظامِ لِلقَتل» بزرگ شمردن قتل. این مورد مانند یک خط قرمز می ماند و هیچ کس نباید به سمتش برود. اگر خون یک بی گناه ریخته شود، گویی خون همه جامعه ریخته شده است. امیرمؤمنان (ع)در نامه 53 می فرمایند: خداوند نسبت به هیچ چیز این گونه خشم نمی گیرد. هیچ چیز مثل آن، دولت ها و حکومت ها را به سمت هلاک نمی برد.
«والانصاف لِلخَلقِ» و داد مردمان را دادن. با انصاف رفتار کردن.
«والکَظمِ لِلغَیظِ» و خشم را فرو خوردن. جامعه ای که دل های مردمان آن پر از کینه و دشمنی و خشم نسبت به یکدیگر است، اخلاقی نیست.
«واجتِنابِ الفَسادِ فی الأرضِ» و اجتناب از تباهی کردن روی زمین.
امیرمؤمنان (ع)نمی خواهد محورهای اخلاق را به این موارد حصر کند. بلکه تعدادی از مهم ترین آنها را بیان می کندتا جهت گیری مشخص شود.

اهمیت اخلاق

اما اهمیت اخلاق در نگاه امام(ع)چگونه است؟در خطبه 113جمله ای از ایشان وارد شده است که «لا قرین کَحُسنِ الخُلقِ»(3)
در خطبه 176عبارتی هستند که امام (ع)می فرمایند نسبت به اخلاق حساس باشید: «ایاکم و تَهزیعِ الاخلاق و تَصریفَها»(4) به نظر این طور می آید که اگر اخلاق زیر پا گذاشته شود هیچ چیز سالم نمی ماند، نه اعتقادا ت، نه زندگی، نه سیاست، نه اجتماع و نه هیچ ارزش دیگر.
ایشان در حکمت 38می فرمایند: «وَ أکرمَ الحسبِ حُسنُ الخُلقِ».حسب به معنای شرافت قابل محاسه است. گرامی ترین شرافت قابل محاسبه، اخلاق نیکوست. آنچه اعتبار دارد اخلاق است. انسان ها براساس آن به حساب می آیند.
«إنَّ اکرَمَکُم عندَ الله أتقیکُم»(5) قرآن همه ارزش ها را به تقوی (پرواداری)داده است . در کلمات امیرمؤمنان(ع)هست که: «التّقی رئیسُ الاخلاق» پرواداری رئیس اخلاق است. نگاه کنید جامعه چقدر پروادار است. چقدر حریم نگه می دارد رعایت حقوق می کند. ملاک جامعه سالم همین است.
در حکمت 229حضرت بیان می دارند که «کَفَی بالقَناعَه مُلکاً» قناعت برای دولتمندی کافی است. «و بِحُسنِ الخُلقِ نَعیماً» کسی که اخلاق دارد همه نعمت ها را دارد. اگر در جامعه ای اخلاق حاکم باشد در پرتوی او می توان به همه جا رسید.
در خطبه 28می خوانیم «إنَّ أخوفَ ما أخافَ عَلَیکُم إثنَتان: إتِّباعِ الهَوَی و طولِ الأمَل» من از دو چیز بر شما می ترسم:پیروی از هوا و آرزوی دراز. هر دوی اینها از جنس بی اخلاقی هستند. در شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، از امیرمؤمنان(ع)آمده است: «عَدمُ الأدَبِ سبَبُ کلِّ شرٍّ» فقدان ادب(اخلاق) علت همه شرور است.

معیار ارزش عمل

حال ببینیم ارزش هر عمل به چیست. از نگاه امیرمومنان(ع) ارزش یک عمل به اخلاقی بودنش است نه زیادی آن. در حکمت 95می بینیم «لا یقِلُّ عملٌ معَ التّقوی» هیچ عملی با پرواداری کم محسوب نمی شود. «و کیفَ یقِلُّ ما یتَقبَّل؟» و چگونه کم به حساب آید چیزی که نزد خدا پذیرفته می شود؟ عمل اخلاقی در عالم خواهد ماند؛چرا که طبق قوانین عالم است. اما عمل غیر اخلاقی مخالف قوانین عالم است. رشد نمی کند. بالنده نیست. قرآن می گوید: «و البلدُ الطیب یخرُجُ نَباته بإذنِ ربِّه»(6)

الگوهایی برای اخلاق

ما باید یک الگوی اخلاقی را پیش روی خود قرار دهیم و رفتار و قواعد زندگی را از آن استخراج کنیم. امیرمومنان(ع) در بحث الگوی زیست اخلاقی، پیامبر اکرم(ص) را معرفی می کند و در امتداد پیامبر (ص) خودش را:
«ولقد کانَ فِی رسول الله کاف لکَ فی الأسوه…فَتَأسَّ بِنبیکَ الأطیبِ الأطهَر فَإنَّ فیه أسوهً لِمَن تأسَّی و عزاءً لمن تَعَزِّی و أحبَّ العِبادِ إلی الله المُتأَسِّی بِنبیهِ وَ المُقصَصُّ لِأثَرِهِ.»(7)
بی گمان در پیامبر خدا برای شما الگوی کافی هست. پس به پیامبر پاک پاکیزه ات تأسی کن که بدون شک او نمونه ای است نیکو برای کسی که به دنبال الگو باشد و انتسابی است عالی برای کسی که به او منتسب شود و محبوب ترین نزد خدا کسی است که پیامبرش را پیروی کند و پا جای پای او بگذارد.
در خطبه 192امیرمؤمنان(ع) نکته ای را درباره اخلاق پیامبر اکرم(ص)بیان می کند:
به محض اینکه پیامبر از شیر گرفته شد، خداوند به بزرگ ترین فرشته اش مسؤولیت داد کرامت های اخلاقی و همه نیکویی های اخلاق جهان را شب و روز به وی آموزش دهد.(8)
و من مثل سایه پیامبر(ص)را دنبال کردم، مانند بچه شتری که مادرش را دنبال می کند. هر روز پرچمی از اخلاق خود را برای من می افراشت و مرا امر می کرد که از او پیروی کنم.(9)
می توانیم استنباط کنیم که الگوی مناسب پیامبر(ص)و اوصیای او هستند. امیرمؤمنان در خطبه 87 هم این گونه خودش را به ما معرفی می کند:
«وألبستُکمُ العافیه مِن عَدلی و فَرَشتُکم المعَروفَ مِن قَولی و فِعلی و أرَیتُکم کَرائِم الأخلاقِ مِن نَفسی» از عدالت خود، لباس عافیت بر تن شما پوشانیدم. و توسط گفتار و رفتارم نیکی را برای شما گسترانیدم. و کرامت های اخلاقی در زندگی را از جانب خودم نشانتان دادم.
پس در اخلاق، سخن و عمل در کنار هم است. امیرمؤمنان(ع) می خواهد بگوید مدلی که من پیاده کردم یک مدل کامل اخلاقی است. یعنی حکومت تابع اخلاق شده؛ اقتصاد تابع اخلاق شده. همه چیز تابع اخلاق شده است. در این صورت، زندگی فرد انسانی می شود. اگر چنین اتفاقی نیفتد. به نظر نمی رسد چیزی اصلاح شود. انچه از ظلم و ستم می بینیم، به دلیل فقدان اخلاق است یا اینکه اخلاق تابع چیزهای دیگری شده است؛ تابع سیاست شده است، اخلاق تابع اقتصاد شده است.

پی‌نوشت‌ها:

پی نوشت:
1ـ اگر به ناچار تعصب ورزیدن باید، باید در چیزی تعصب بورزید که شایسته باشد:خوی های بزرگوارانه، کارهای پسندیده و کارهایی که نیکوست.
2ـ اینها مواردی اند که در آن بزرگواران، دلاوران، از خاندان برجسته عرب، مهتران قبایل و شخصیت های برجسته سعی می کنند خود را به آن متصف کنند.
3ـ هیچ همنشین و قرینی برای انسان مانند اخلاق نیکو نیست.
4ـ از شکستن اخلاق و دگرگون کردن آن بپرهیزید.
5ـ سوره حجرات-آیه 13.
6ـ سوره اعراف/آیه 58
7ـ نهج البلاغه -خطبه 160
8ـ و لقد قَرَن الله به مِن لَدُن ان کانَ فطیماً أعظم مَلَکٍ مِن ملائکتِهِ یسلُکُ بِهِ طریقُ المکارِمِ و مَحاسنَ أخلاقِ العالَم لیله و نَهارِه.
9ـ و لقد کُنتُ أتّبعُه التِّباع الفصیل أثَرَ أمّه یرفَعُ لی فی کلِّ یومٍ مِن أخلاقِهِ عَلماً و یأمُرُنی بالإقتداء بِهِ.

منبع:نشریه همشهری آیه