آیا خداوند دعای فاسق و کافر را مستجاب می کند؟

پاسخ

برای پاسخ گفتن به این پرسش لازم است با سه لفظ «دعا»، «کفر» و «فسق» آشنا شویم، و پس از آن به پاسخگوئی بپردازیم:
دعا توجه و رغبت به سوی آفریدگار هستی است، تا شخص با توجه و نظر لطف خالق یکتا، به خواسته خود نایل آید.
کفر در لغت به معنی پنهان نمودن چیزی است و کفران نعمت به معنی پنهان نمودن نعمت است، گویی بنده با شاکر نبودن در مقابل نعمتها، وجود این نعمتها را انکار کرده و آنها را پنهان نموده است، و چون بزرگترین پرده پوشی و پنهان کاری، انکار وجود خداوند متعال و یا انکار وحدانیت و یکتایی اوست، بنابراین هرگاه از این کلمه استفاده می شود اغلب منظور همین نوع کفر است.[1] فسق به معنای ترک اوامر پروردگار می باشد و غالباً فاسق به کسی گفته می شود که دین و احکام شرع را پذیرفته اما به آنها پایبند نبوده و اصرار بر انجام گناه دارد.[2] با توجه به تعاریف فوق، پاسخ را در دو بخش بیان می کنیم:
بخش اول: با توجه به معنای «دعا» و «کفر» آیا ممکن است کافر در همان حال کفر; یعنی در همان زمانی که خداوند را انکار می کند، دست نیاز به سوی او دراز کند، و با بریدن از غیر، دل را به سوی او متوجه سازد؟!
روشن است که «کفر» و «دعا» با هم سازگار نبوده و با هم جمع نمی شوند و دیگر نوبت به بحث از اجابت و یا عدم اجابت دعای کافر نمی رسد.
البته شاید کافر هم به مقتضای فطرت و سرشت خود، در لحظاتی همچون نومیدی از غیر و یا ترس و اضطراب متوجه مبدأ هستی شده و از سر اخلاص و با کمال خضوع و فروتنی خدا را بخواند و او را به یگانگی بستاید; چنان که فرعون هنگام غرق شدن چنین نمود; (وَ جاوَزْنا بِبَنِی إِسْرائِیلَ الْبَحْرَ فَأَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ وَ جُنُودُهُ بَغْیاً وَ عَدْواً حَتَّى إِذا أَدْرَکَهُ الْغَرَقُ قالَ آمَنْتُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ الَّذِی آمَنَتْ بِهِ بَنُوا إِسْرائِیلَ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمِین)‏ «بنى اسرائیل را از دریا (رود عظیم نیل) عبور دادیم، و فرعون و لشکرش از سر ظلم و تجاوز بدنبال آنها رفتند، تا هنگامى که غرقاب دامن او را گرفت گفت ایمان آوردم که هیچ معبودى جز کسى که بنى اسرائیل به او ایمان آورده‏اند وجود ندارد، و من از مسلمین هست».[3] اما واضح است که در این حالت، چنین شخصی کافر نبوده و با الهام از فطرت خداجویی رو به سوی آفریدگار هستی دارد; «پس روی خود را متوجه آیین خالص پروردگار کن. این فطرتی است که خداوند، انسانها را بر آن آفریده است».[4] اما بخش دوم: در ادعیه و کلمات نورانی حضرات معصومین ـ علیهما السلام ـ موانعی در جهت استجابت دعا معرفی شده است،[5] که تا این موانع برداشته نشوند، خداوند وعده اجابت خود را محقّق نمی کند.
از جمله مهمترین این موانع گناهان می باشند; چرا که گناه یعنی سرکشی و تمرّد از فرمان خداوند و خارج شدن از حریم عبودیت، و خداوند فرموده است: «و به پیمانی که با من بسته اید وفا کنید، تا من نیز به پیمان شما وفا کنم».[6] پس وقتی بنده عهدی را که با خدای خویش بسته است، می شکند و با خروج از حریم بندگی خداوند، به خدمت شیطان در می آید: خداوند نیز دعای او را به اجابت نخواهد رساند.[7] در روایتی آمده است که: «بنده حاجتی از خدا می طلبد و برنامه کارش چنان است که در فاصله ای دور یا نزدیک، آن حاجت بر آورده شود. ولی بنده مرتکب گناه می شود، پس خدای تبارک و تعالی به فرشته می گوید: حاجتش را روا مکن و او را محروم کن; زیرا که او به سخط و غضبم رو آورد…».[8] و با این بیان روشن می شود که دعای فاسق، به دلیل بی توجهی به احکام الهی و ارتکاب معاصی و خروج از حریم بندگی خداوند ممکن است به هدف اجابت نرسد. چرا که اجابت، نظر لطف و رحمت الهی است و حال آنکه خداوند به فاسقین عذاب و جهنم را وعده نموده است.[9] و اگر گاهی زمانه را به کام کفار و فساق می بینیم و چرخ گردون را بر وفق مرادشان می یابیم، این نه دلیل لطف و رأفت خدا به آنهاست و نه دلیلی برای استجابت دعایشان، بلکه اینها همه اسبابی برای افزایش خواری و ذلت آنهاست; تا با غوطه ور شدن در لذات فانی و پوچ دنیوی از قرب الهی محروم تر شده و بر گمراهیشان افزوده گردد: «… (عجب اینکه) هر گروه به آنچه نزد خود دارند خوشحالند! آنها را در جهل و غفلتشان بگذار تا زمانی (که مرگشان فرا رسد یا گرفتار عذاب الهی شود) آنها گمان می کنند که اموال و فرزندانی که به عنوان کمک به آنها می دهیم برای این است که درهای خیرات را با شتاب به روی آنها بگشاییم! (چنین نیست) بلکه آنها نمی فهمند (که اینها برای امتحانشان است)»[10]

کوتاه سخن آنکه:
1ـ با توجه به معنای «کفر» و معنای «دعا»، نمی توان هم کافر بود و وجود و یا یکتایی خداوند را انکار کرد و هم دست نیاز به سوی خداوند یکتا دراز کرد.
2ـ وعده اجابت دعا زمانی محقق می شود که بنده به عهد خویش با خدا عمل نماید و فاسق با شکستن حریم عبودیت و ارتکاب معاصی، پیمان خویش را شکسته است و با این عمل خود را از لطف و توجّه خداوند محروم گردانده است، پس دعایش مستجاب نمی شود.
و آنچه را که ممکن است ما استجابت دعا بخوانیم، در حقیقت فرصتی است تا آن بر عذاب و ذلّت خود بیفزایند.

معرفی منبع جهت مطالعه بیشتر:
ـ میزان الحکمه، محمد ری شهری، ج3.

پی نوشت ها:
[1]. الراغب الاصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، دفتر نشر الکتب.
[2]. همان مدرک.
[3]. یونس/ 90.
[4]. روم/ 30.
[5]. ر.ک: ری شهری، میزان الحکمه، مکتب الأعلام الاسلامی، 1416، ج 3، ص 258 و 259 و 268 و 269.
[6]. بقره/ 40.
[7]. ری شهری، محمد، میزان الحکمه، ج 3، ص 255، ح 5593 و 5594.
[8]. همان، ح 5614.
[9]. سجده/ 20.
[10] . مؤمنون/ 56ـ53.