نویسنده: حسین کامیاب (1)

3ــ درجات بهشت
ــ و لکلٍّ درجاتٌ ممّا عملوا و ما ربُّکَ بغافلٍ عمّا یعملون (انعام، 132)؛ و برای هریک از این دو دسته درجات و مراتبی است از آن چه عمل می کردند و پروردگارت از اعمالی که انجام می دهند غافل نیست.
ــ أُولئک هم المؤمنونَ حقّا لهم درجاتٌ عند ربّهم و مغفرهٌ و رزقٌ کریم (انفال، 4)؛ آری مؤمنان حقیقی آن ها هستند برای آنان درجاتی مهّم نزد پروردگارشان است و برای آن ها آمرزش و روزی بی نقص و عیب است.
ــ انظر کیفَ فضّلنا بعضهم علی بعضٍ و للآخره أکبرُ درجاتٍ و أکبرُ تفضیلاً (اسراء، 21)؛ ببین چگونه بعضی را در دنیا به خاطر تلاششان بر بعضی دیگر برتری بخشیده ایم درجات آخرت و برتری هایش از این هم بیشتر است.
ــ یرفع الله الّذین آمنوا منکم و الّذین أُوتوا العلم درجاتٍ و الله بما تعملون خبیرٌ (مجادله، 11)؛ خداوند کسانی را که ایمان آورده اند و کسانی را که علم به آنان داده شده درجات عظیمی می بخشد و خداوند به آنچه انجام می دهید آگاه است.
ــ از پیامبر (ص) نقل شده: فی الجنه ثلاث درجات و فی النار ثلاث درکات فأعلی درجات الجنه لمن احبنا بقلبه و نصرنا بلسانه و یده و فی الدرجه الثانیه من احبنا بقلبه و نصرنا بلسانه و فی الدرجه الثالثه من احبنا بقلبه (البرقی، 153/1).
ــ از امام صادق (ع) نقل شده: نگویید بهشت یکی است، خداوند می فرماید (من دونهما جنتان) و نگویید بهشت درجه واحده دارد به درستی که تفاضل مردم به اعمال آنهاست (مجلسی، 155/66).
ــ از امام صادق (ع) منقول است: بهشت هشت در دارد، از یک در پیامبران و صدیقان وارد می شوند و از یک در صالحان و شهیدان و از پنج در شیعیان و محبان ما وارد می شوند و در دیگری هم هست که از آن سایر مسلمین که گوینده ی لا اله الا الله باشند و در دل آن ها
ذره ای از بغض ما اهل بیت نباشد داخل بهشت می گردند (صدوق، خصال، 408ــ 407).
با توجه به آیات و روایات فوق همان گونه که در دنیا برخی از مردمان در بهره مندی از موهبت ها برتری داده شده اند، در ‌آخرت نیز مردم یکسان نخواهند بود و البته آخرت درجاتی بالاتر دارد. مؤمنان راستین در حد ایمانشان درجاتی نزد پروردگارشان دارند. کسانی که با ایمان به نزد پروردگارشان آیند در حالی که کارهای شایسته کرده باشند بالاترین درجات را خواهند داشت و کسانی که علاوه بر ایمان، علم هم داشته باشند درجاتشان بیش از کسانی است که فقط ایمان دارند. یکی از اسباب تفاوت مردم در مراتب و درجات بهشت اعمال آنهاست و مردم در بهشت می توانند به قدر عقولشان ارتفاع درجه بیابند. از جهتی بهشت به سه درجه تقسیم می شود، بالاترین درجه آن برای کسی است که محبت قلبی به پیامبر (ص) و آلش دارد و با دست و زبانش ایشان را یاری دهد، درجه دوم برای کسی است که محبت قلبی دارد و نصرت زبانی و درجه سوم برای کسی است که فقط محبت قلبی داشته باشد. در بهشت، درجه ای است که فقط یک بنده می تواند به آن دست یابد و به نظر می رسد این درجه اختصاص به پیامبر (ص) داشته باشد.
درهای بهشت بیش از درهای جهنم است لذا طرق وصول به سعادت و بهشت از طرق وصول به جهنم بیشتر است و این به معنای پیشی گرفتن رحمت خدا بر غضب اوست. اینکه بهشت هشت در دارد لزوماً به معنی وجود بهشت های هشت گانه نیست چه بسا یک بهشت چندین در داشته باشد و یا اینکه این درهای هشت گانه همه مربوط به یک بهشت باشد.

4ــ مقایسه بهشت ها و سلسله مراتب آن ها
از مجموع مطالب فوق می توان تشابهات، تمایزات و سلسله مراتبی را در مورد بهشت های چهارگانه یعنی جنات مأوی، جنات نعیم، جنات عدن و جنات فردوس ارائه نمود. شرط ورود به همه این بهشت ها، ایمان و عمل صالح است و جاودانگی، وجه اشتراک همه این جنات به جز جنات مأوی است، شاید به این دلیل که جنات مأوی به عنوان نزل و پذیرایی مقدماتی است. داشتن مقام خشیت برای جنات نعیم، مقام خوف برای جنات مأوی و مقام خشیت و خوف برای جنات عدن لازم است.
نعمت های متنوع مطرح شده در قرآن بیشتر مربوط به جنات نعیم (مثل میوه ها،
تخت ها، باده ها و حوریان) و جنات عدن (مثل سلام دادن فرشتگان، در کنار نزدیکان بودن، نهرهای روان، درختان سرسبز، رزق ویژه، همسران نیکو، درهای باز و مساکن طیبه) می باشد. کسانی که وارد هریک از این بهشت ها می شوند نشانه هایی دارند:
جنات مأوی: ایمان به آیات الله و سجده به هنگام تذکر آن آیات، تسبیح و حمد الهی، عدم تکبر،‌ شب زنده داری، انفاق، خواندن خداوند از روی خوف و طمع.
جنات نعیم: صالحین، صادقین، اهل معرفت، مخلصین، سابقون، مقربان، مؤمنین واقعی، شیعه ی اهل بیت، حسن خلق و سخاوت، متقین.
جنات عدن: صبر و نماز و انفاق، پاسخ بدی را با نیکی دادن، لزوم تزکیه، مجاهده فی سبیل الله با اموال و انفس، تقوا، عبودیت تامه،
جنات فردوس: خشوع در نماز، روی گردانی از لغو، انفاق، پاکدامنی، امانت داری، وفاداری به پیمان، مواظبت بر نماز،
به نظر می رسد هریک از بهشت ها خود دارای مراتب و درجاتی است که این درجات با سه عامل ایمان، عمل صالح و علم متفاوت می شوند. عقل نیز عامل ارتفاع درجه در بهشت است. درهای هشت گانه بهشت نیز الزاماً به معنی بهشت های هشت گانه نیست بلکه به خاطر تنوع و تفاوت اعمال است. شاید بتوان با توجه به ادله زیر، سلسله مراتب بهشت های چهارگانه را براساس اولویت، به ترتیب فردوس، عدن، نعیم و مأوی ارائه نمود.

اول: دلایل جایگاه اول برای جنت فردوس:
1ــ کسانی که در جنت فردوس اند هیچ گاه تغییر و جابجایی از آن را نمی خواهند؛ لا یبغون عنها حولا (کهف، 198).
3ــ مؤمنین واقعی که در سوره مبارکه مؤمنون توصیف شده اند کسانی هستند که میراث بران فردوس اند و این مؤمنین واقعی همان سابقون و مقربان اند.
4ــ از پیامبر (ص) نقل شده است که اگر می خواهید از خداوند بهشت را طلب کنید، فردوس را بخواهید.
5 ــ فردوس مرکز بهشت و بهترین جای آن و محل جوشش چشمه های بهشتی است و در آن خانه های محمد (ص) و آل اوست.
6ــ به نظر می رسد نعمت هایی را که خداوند برای بندگان خاص خود نگاه داشته و از قدرت فهم بشر بیرون است؛ فلا تعلمُ نفسٌ ما أخفیَ لهم من قرّه أعینٍ (سجده، 17) جنت
فردوس و نعمت های آن باشد.

دوم: دلایل جایگاه چهارم برای جنت مأوی:
1ــ در مورد همه بهشت ها به موضوع جاودانگی تصریح شده به جز جنت مأوی.
2ــ برای جنت مأوی به مقام خوف اشاره شده در حالی که برای جنت نعیم به مقام خشیت و برای جنت عدن به مقام خشیت و خوف و روشن است که مقام خشیت بالاتر از مقام خوف است.
3ــ تعبیر نزلاً اشاره به پذیرایی از میهمان دارد که می تواند نشان از موقتی بودن حضور در جنت مأوی داشته باشد؛ نُزُلاً بما کانوا یعملون (سجده، 19).
4ــ اینکه خداوند در آیات مربوط به جنت مأوی می فرماید هیچ کس نمی داند که چه نعمت های ویژه ای برای آن ها پنهان شده، شاید اشاره به این باشد که این نعمت های خاص در جنات دیگری برای آن ها در نظر گرفته شده است؛ فلا تعلمُ نفسٌ ما أُخفیَ لهم من قرّه أعینٍ جزاءً بما کانوا یعملون (سجده، 17).

سوم: دلایل برتری جنات عدن بر جنات نعیم:
1ــ جنات عدن برای مؤمنین نیکوکار بالاترین درجات است؛ لهم الدّرجاتُ العلی جنّاتُ عدنٍ (طه، 75).
2ــ جنات عدن فوز عظیم است؛ ذلک الفوزُ العظیم (صف، 12).
3ــ در جنات عدن رضایت و خشنودی دو طرفه برقرار است؛ رضیَ اللهُ عنهم و رضوا (بینه، 8).
4ــ مقام خشیت و خوف برای جنت عدن مطرح شده است؛ ذلک لمن خشیَ ربَّهُ (بینه، 8).
5ــ جزای مؤمنین صالح که خیر البریه اند نزد خداوند در جنات عدن است.
6ــ جنات عدن بهشتی است که خداوند به پیامبر (ص) وعده داده و انبیاء‌ و صدیقان و شهدا و عترت طاهره (س) در آن هستند.

نتیجه گیری
با توجه به دلایل قرآنی و روایی می توان بین بهشت های چهارگانه، سلسله مراتب خاصی در نظر گرفت که جنت فردوس در رأس و بعد از آن به ترتیب جنات عدن، نعیم و مأوی قرار می گیرد. البته باید این نکته نیز مورد تأکید قرار گیرد که ترسیم این سلسله مراتب بین بهشت های چهارگانه هرگز به معنای تقسیم بندی مطلق اهل بهشت به چهار گروه کاملاً جداگانه، بدون اینکه با یکدیگر ارتباطی داشته باشند نیست. بخصوص اگر این سلسله مراتب را در کنار موضوع درجات بهشت و ارتفاع درجه در آن براساس میزان عقول در نظر بگیریم.
شاید بهترین تعبیر برای ملاک این سلسله مراتب، مسئله صلاحیت ها و شایستگی ها باشد، بنابراین معیار اولاً برای ورود به هریک از این بهشت ها، شایستگی هایی لازم است و ثانیاً کسانی که صلاحیت ورود و حضور در مراتب بالاتر را دارند اصولاً باید امکان حضور در مراتب پایین تر را هم داشته باشند هرچند که عکس این مطلب لزوماً درست نیست مگر براساس افزایش معرفت و ارتفاع عقول و یا به اراده الهی و مبنی بر لطف و رحمت خاصی که شامل حال بهشتیان گردد.
منابع:
1ــ قرآن کریم.
2ــ ابن کثیر، تفسیر ابن کثیر، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1419 ق.
3ــ البرقی، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، السید جلال الدین الحسینی، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1370 ش.
4ــ راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، دار العلم الشامیه، بیروت، 1412 ق.
5ــ سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، کتابخانه آیه الله مرعشی نجفی، قم، 1404 ق.
6ــ الصدوق، ابوجعفر، الأمالی، مرکز الطباعه و النشر فی مؤسسه البعثه، قم، 1417 ق.
7ــ الصدوق، ابوجعفر، الخصال، منشورات جماعه المدرسین فی الحوزه العلمیه، قم، ‌1362 ش.
8 ــ الصدوق، ابوجعفر، ثواب الأعمال، السید محمد مهدی السید حسن الخرسان، منشورات الشریف الرضی، قم، 1368 ش.
9ــ الصدوق، ابوجعفر، علل الشرایع، السید محمدصادق بحرالعلوم، منشورات المکتبه الحیدریه و مطبعتها، نجف، 1385 ش.
10ــ الصدوق، ابوجعفر، عیون أخبارالرضا، الشیخ حسین الأعلمی، مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، بیروت، 1404 ق.
11ــ الصدوق، معانی الاخبار، علی أکبر الغفاری، مؤسسه النشر الإسلامی، قم، 1379 ق.
12ــ طباطبایی، محمدحسین، تفسیرالمیزان، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه، قم، 1417 ق.
13ــ طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، بیروت، 1415 ق.
14ــ طبرسی، ابوجعفر محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، دارالمعرفه، بیروت، 1412 ق.
15ــ طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، کتابفروشی مرتضوی، تهران، 1375 ش.
16ــ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی التفسیر القرآن، دار احیاء‌التراث العربی، بیروت.
17ــ عروسی حویزی، علی بن جمعه، تفسیر نورالثقلین، انتشارات اسماعیلیان، قم، 1415 ق.
18ــ علی بن جعفر، مسائل علی بن جعفر، المؤتمر العالمی للإمام الرضا (ع)، قم، 1409 ق.
19ــ قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1371 ش.
20ــ القطیفی، الفاضل، السراج الوهاج، مؤسسه النشر الإسلامی، قم، 1413 ق.
21ــ قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا، تفسیر کنز الدقایق و بحرالغرایب، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، تهران، 1368 ش.
22ــ الکلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، علی أکبر الغفاری، دارالکتب الإسلامیه، تهران، 1363 ش.
23ــ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، مؤسسه الوفاء، بیروت، 1403 ق.
24ــ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1374 ش.
25ــ مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، 1360 ش.

پی نوشت ها :

1.عضو هیئت علمی دانشگاه ولی عصر رفسنجان
نشانی الکترونیکی: hosseinkamiab 54@Yahoo.com
*تاریخ دریافت مقاله: 1389/7/24
*تاریخ پذیرش مقاله:
منبع: نشریه علوم و معارف قرآن کریم، شماره 8.