نویسندگان: سید محمد طباطبائی(1)
محمد حسن حسین پور (2)

طرح پژوهش و روش آماری
برای اجرای این پژوهش، طرح آزمایشی پیش آزمون- پس آزمون از گروه کنترل به کار گرفته شد. پس از اتمام جلسات درمانی هر دو گروه مورد آزمون قرار گرفتند و نتایج مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. برای تجزیه و تحلیل داده ها، پس از جمع آوری اطلاعات پرسشنامه با استفاده از نرم افزارهای Spss از روش های آمار توصیفی (میانگین، انحراف معیار) و تجزیه تحلیل داده ها از آمار استنباطی (تحلیل واریانس چند متغیره ی یک طرفه) استفاده شد.

برنامه ی درمانی
برای ارائه ی این الگوی مداخله در سه محور محتوا، فرآیند و فنون درمانی، از مفاهیم و روش های توصیه شده در قرآن کریم بهره گرفته شده و مفاهیم و روش های ترتیبی به افراد مورد آزمایش القا شده است.
قرآن کریم، مهم ترین سند حقانیت دین اسلام است که افزون بر ارائه مسائل عقیدتی، اخلاقی و… برای هدایت انسان، راهنمایی در عرصه های فقهی و احکام نیز نازل شده است و این کتاب آسمانی که ره آورد وحی الهی است که همواره غنی ترین منبع استخراج احکام شرعی تلقی می گردد و با کمک نیروی قدسیه و حیاتی اجتهاد ، جوابگوی نیازهای فردی و اجتماعی در تمامی عرصه ها می باشد لذا در این پژوهش ، محقق برای تنظیم محتوای درمان ، آموزه های قرآنی پیرامون هستی انسان و جهان را در قالب پنج مولفه بیان فرموده است که عبارتند از :
1 ـ نظم قانونمندی و غایتمندی در جهان و انسان و رابطه ی خدا با جهان و انسان
2 ـ انسان و ماهیت آن ، انتخاب ، مسئولیت ، نیات ، ترس ها ، پنهان کاری ها ( نیازها و دفاع ها رابطه انسان و خودش)
3 ـ روابط بین فردی ( رابطه ی انسان با انسان های دیگر )
4 ـ تفکرات و توجهات ( لزوم عینیت ، تامل و پرهیز از تعصب و تبعیت از هوس ها )
5 ـ مسئله و طبقه بندی آن ، حل مسئله ، فرآیند آن و راه های کنار آمدن با مسئله ( رابطه ی انسان و جهان مبتنی بر تسخیر و تصرف )
محتوای مولفه اول بیانگر اشارات ذیل است :
همه هستی بر اساس قواعد و اصول مشخص ، مدون و غیرقابل تغییری شکل گرفته است و شانس و تصادف در آن راهی ندارد . ( اسراء، 77-76؛ احزاب ، 28) از امام رضا(ع) نقل شده است : این آیات به زبان « ایاک اعنی و اسمعی یا جازه » نازل شده ، معادل فارسی این مثل را میتوان « به در می زنم که دیوار بشنود » قرار داد ؛ یعنی روی سخن با پیامبر(ص) است ، ولی منظور همه مردم در همه زمان ها هستند که مشمول سنت ها و قوانین غیرقابل تغییر و تدوین شده از سوی خداوند هستند . ( بحرانی ، 567/3)
از منظر قرآن کریم ، همه هستی یکپارچه ، از خدا و راجع به سوی او هستند . آموزه های قرآنی شامل افق وسیعی از گذشته تا آینده است که در مقابل دیدگاه های روان شناختی گذشته نگر مانند فروید و یا حال نگر مانند پرز و یا آینده نگر مانند آدلر قرار دارد . در دید معنوی همه ی زندگی مهم است و باید جذب یکپارچه شود . گذشته را باید دید و پند آموخت و به اندازه ی توان رو به سوی کمال نهاد و در آن نماند . ( ابراهیم ، 10؛ اعراف ، 42؛ روم ، 42؛ سباء ، 18؛ بقره ، 17) برای دیرافت بیشتر این معنا خلاصه ای از تفسیر آیه 42 سوره اعراف را ذکر می کنیم؛ « والذین آمنوا و عملوا الصالحات لا نکلف نفسا الا وسعها اولئک اصحاب الجنه هم فیها خالدون » و کسانی که ایمان آورده و اعمال صالح انجام داده ، البته هیچ کس را جز به اندازه تواناییش تکلیف نمی کنیم! آنها اهل بهشتند و جاودانه در آن خواهند ماند.
خداوند در این آیه آینده ی روشن اهل ایمان را بیان می کند، لیکن برای این که کسی تصور نکند که اهل ایمان بودن کاری مشکل و غیر قابل دسترس است، یادآور می شود که نگران نباشید، هر کس به اندازه ی استعداد و فکرو جسمی و امکاناتش تلاش می کند، اهل ایمان است (مکارم، 174/6)
آری! باید با حال زندگی کرد و توشه گرفت و آینده (قلم، 32) را طراحی، در آفرینش هستی و تاریخ، تامل (آل عمران، 137) و به شدت از سطحی نگری و سرگرم شدن به امور غیرواقعی پرهیز کرد (انعام، 30) و به این ترتیب خودش شکوفایی که هدف عمده ی آفرینش انسان است، دست یافت: (رعد، 28؛ نساء، 28؛ حدید، 2؛ بقره، 40 و 47). در این دست آیات، برای نمونه تفسیر آیه ی 28 سوره ی نساء را ذکر می کنیم: «یرید الله یخفف عنکم و خلق الانسان ضعیفاً» خداوند در این آیه به ضعیف بودن انسان اشاره کرده و اسلام را دین سهله و سمحه قرار داده تا انسان بتواند امیال و خواسته هایش را ارضاء نماید و به همین جهت در بسیاری از موارد مثل حلال بودن نکاح به او تخفیف داده تا انسان راحت تر بتواند به شکوفایی استعدادهایش بپردازد. (زمخشری، 502/1)
از نظر قرآن، یاد خدا، هدف عبادت، باعث خودیابی، قوت قلب، بینایی و روشنایی، آرامش دل و بهترین صبر و استقامت است: (اعراف، آیات 203-201؛ حشر، 19).
خداوند در قرآن می فرماید: هرکس به یاد خدا باشد، دلش آرام و مطمئن می شود. هر که از یاد من روی برگرداند، در حقیقت زندگی سختی خواهد داشت و روز قیامت او را نابینا محشور می کنیم: (رعد، 28؛ طه، 124).
مرحوم طبرسی ذیل آیه ی 124 سوره ی طه می فرماید: منظور از نابینا محشور شدن در قیامت کوردل و بی بصیرت محشور شدن است، چنان که در این دنیا چشم دل خود را به روی حقایق الهی بسته بودند و زندگی بدون آرامش یاد خدا را ترجیح دادند. در قیامت نیز از این آرامش محروم خواهند بود. (طبرسی، 57/7)
پرهیزکاران، هنگامی که گرفتار وسوسه های شیطان می شوند، به یاد خدا و پاداش کیفر او می افتند، راه حق را می بینند و بینا می شوند، ولی ناپرهیزکاران، برادرانشان یعنی شیاطین، آنان را پیوسته در گمراهی پیش می برند و باز نمی ایستند! (اسراء، 27)
در مولفه ی دوم، محتوای مورد بحث ماهیت انسان است. در آموزه های قرانی مانند دیدگاه های انسان گرایانه، انسان مسئول رفتارهای خودشناخته می شود، با این تفاوت که دامنه ی مسئولیت او محدود به دنیای مادی نیست. در این دیدگاه سرنوشت هرکس دراختیار خود اوست: (آل عمران، 137؛ انفال، 53؛ انعام، 130؛ شورا، 30) و برای هرکس، وظایفی متناسب با توان او در نظر گرفته شده است، طوری که به حرج و سختی در انجام وظایف دچار نشود و بدین ترتیب احساس گناه غیرسازنده و بیمار کننده رفع می شود: (احزاب، 38). خداوند در این آیه به سنت ها و قوانین مدون خویش که در طول حیات بشر جاری بوده است، اشاره می کند و این نکته را مورد تاکید قرار می دهدکه قوانین الهی بر سختی و حرج بنا نشده، بلکه به گونه ای است که انسان ها بتوانند به وظایف خویش عمل کنند. (عروسی حویزی، 280/4)
از منظر قرآن، انسان آزاد آفریده شده، راهنمایی شده و با انتخاب های خود است که خط مشی زندگی اش راتعیین می کند: (انسان، 3). توجه به خود و مراقبت از خویشتن و به عبارتی خود آگاهی، وظیفه ی اصلی است و نافع ترین علوم، علم به خود می باشد (روم، 8).باید خصوصیات اصیل انسانی را شناخت و از نیات (عادیات، 9)، ترس ها (اسراء، 100)، پنهان کاری ها (بقره، 77)، نیازهای جسمی و روحی (اسراء، 100) و آرامبخش ها و مسکن های آرام بخش های روحی انسان اشاره کرده و آن این که در مشکلات و مصیبت ها، خود را به خداوند واگذار کند و نه تنها به زبان بلکه به روح وقلب خویش، اقرار به واگذاری خود به خداوند نماید، چنان که ام سلمه از قول پیامبر (ه ی) نقل کرده که «استرجاع» نعمتی استکه به هیچ امتی از امت های قبل از اسلام داده نشده بود و ثواب آن نیز تسکین دهنده ی دیگری است که در آیه ی 157 به آن اشاره شده؛ و آن اسلام و درود خدا برای کسی است که استرجاع نموده و در مشکلات صبر پیشه کرده است. (آلوسی، 421/1)
در مولفه ی سوم، محتوای مورد بحث، ارتباطات بین فردی است. قواعد و قوانین ارتباطات بین فردی از منظر قران کریم کاملاً مدون شده و محور تدوین عدل و ناصاف است. مستدل سخن گفتن (انعام، 87؛ آل عمران، 66)، بدون اطلاع کافی سخن نگفتن (اسراء، 36، حج، 3 و 8؛ لقمان، 6 و20) گفتن چیزی که خود به آن عمل می کنی (صف،3) لحن سخن گفتن (اسراء، 153)، جدل نکردن (فرقان، 63 و عنکبوت، 146)، خوب گوش کردن و سپس انتخاب کردن (زمر، 18)، گذشتن از مال و راحتی خود در جهت رفاه دیگران (بقره، 261 و 31)، تواضع(حج، 88)، درک متقابل (بقره، 44)، رعایت حیطه ی منترل خود (بقره، 139)، حق دیگران را رعایت کردن (روم، 38؛ ذاریات، 19) و بخشش بهترین چیزهای مورد علاقه ی خود (آل عمران، 92).
برای نمونه به تفسیر اجمالی دو آیه ی اخیر می پردازی: مرحوم علامه طباطبائی ذیل آیه 38 سوره ی روم «فآت ذا القربی حقه والمسکین وابن السبیل ذلک خیر للذین یریدون وجه الله واولئک هم المفلحون» می فرماید: اضافه کردن کلمه ی «حق» به ضمیر «هاء» در این آیه دلالت بر این دارد که برای دیگرانی که در آیه ی ذکر شده، در اموال انسان حق ثابت است که متعلق به خود آن هاست و هیچ منتی برای رعایت حقوق دیگران وجود نداد. (طباطبائی، 185/16)
همچنین در آیه ی 92 سوره ی آل عمران می خوانیم: «لن تنالوا البر حتی تنفقوا مما تحبون و ما تنفقوا من شی ءٍ فان الله به علیم».
تفسیر نور، نکات ذیل را درباره ی آثار روحی و روانی انفاق بیان کرده است:
1. دل کندن از محبوب های خیالی و شکوفا شدن روح سخاوت از مهمترین آثار روانی انفاق برای انفاق کننده است.
2. دلبستگی به دنیا سبب محروم شدن از رسیدن به آرامش روانی است.
3. سلامت و عافیت به دنیا سبب محروم شدن از رسیدن به آرامش درونی است.
4. بخشش از چیزهای مورد علاقه ی، حرص و آز را که از عوامل استرس و ناآرامی روحی است، از بین می برد. (قرائتی، 112/2)
در مولفه ی چهارم، محتوای مورد بحث، تفکرات است. در این دیدگاه، تفکرات صحیح و منطقی داشتن تنها خوب نیست، بلکه یک وظیفه و در مقابل، داشتن افکار بد و منفی بشدت مذموم و حتی موجب عقوبت است؛ و براساس حدس و گمان نمی توان وقایع و انسان ها را مورد قضاوت قرار داد: (حجرات، 12؛ رعد، 2؛ زمر، 18؛ لقمان، 6 و 20؛ حج، 3 و 8؛ اسراء 36).
در مولفه ی پنجم، جایگاه انسان در مقابل جهان مطرح شده و چگونگی رویارویی انسان با جهان مدنظر قرار گرفته است. رابطه ی انسان و جهان مبتنی بر تسخیر و تصرف است، لذا محتوای مورد بحث نحوه ی برخورد با مسئله و کنار آمدن با آن می باشد. در این دیدگاه انسان برای حل مسئله خود باید به چند اصل توجه کند. اول اینکه باید در زمینه ای گسترده از اینک و اکنون تعیین شود؛ زیرا آثار عمل متوقف بر لحظه نیست. لذا انسان باید متوجه باشد که ممکن است به دلیل محدودیت دید خود در ارتباط با هستی، اموری را اداره کند که کاملاً به ضرر او باشد (بقره، 216؛ هود، 46 و 47). دوم این که بعضی از مسائل، قواعد لایتغیر هستی است؛ قواعدی که با هدف تکامل هستی و انسان به عنوان لازمه ی سیر تکاملی در نظر گرفته شده است، از آن جمله مسئله مرگ و وجود رنج در زندگی است (بقره، 141، 147و 157).تفسیر «کنز الدقایق» ذیل این آیات به سنت های لایتغیر الهی و اصول و قواعد حاکمبر زندگی بشر اشاره کرده و تاثیر پذیرش این سنت ها را بر سعادت اخروی و آرامبخشی آن در زندگی دنیوی بیان نموده است. (قمی مشهدی، 202/2)
سومین اصل مورد نظر در حل مسئله، توانایی به تعویق انداختن می باشد که در این دیدگاه بارها تشویق شده است (شورا، 43؛ معارج، 5؛ مومنون، 110).
چهارمین اصل، انتخاب نحوه ی کنار آمدن متناسب با هر مسئله است (آل عمران، 92و 173؛ توبه،129).
در نهایت توجه داشتن به این که نتیجه ی هر هدف به شرایط متعددی بستگی دارد، لذا در کسب نتیجه مثبت باید با دیگران مشورت، با مهربانی و مدارا رفتار و به خداوند توکل و اعتماد کرد (آل عمران، 159) که این مرحله به کنترل اضطراب نیز می انجامد. زحیلی در تفسیر المنیر ذیل این آیه به آثار مشورت و ارتباطات رحیمانه با مردم و توکل بر خداوند اشاره می کند و روایاتی نیز از پیامبر (ع) در باره ی مشورت کردن با مردم و آثار آن در زندگی فردی و اجتماعی بیان می نماید. (زحیلی، 140/4)
در بحث فرآیند درمان، روند طی شده با آگاهی بخشی و هوشیاری افزایی نسبت به انسان و ترس ها، تمایلات، فراموش شده ها، وظایف انجام شده و…، شروع شده و با پالایش روانی از طریق برانگیختن ترس ها، اضطراب ها، احساسات گناه و هیجانات ابراز نشده ادامه یافته است. برای تکمیل فرآیند درمان از تعیین تکلیف و انتخاب نقش های آینده توسط مراجعان و در نهایت فرآیند توکل و واگذاری نتیجه، بهره گرفته شده است.
فنون مورد استفاده از این الگو، عبارت است از تامل عمیق، تصویرسازی ذهنی و مراقبه ی فعال که عیناً در آموزه های قرآنی مشهود است، مانند مصور ساختن بهشت و جهنم و نتایج اعمال خوب و بد و مراقبه ی دقیق بر آنچه در ذهن و عمل جاری است.
این برنامه طی 5 جلسه در پنج هفته و در هر جلسه سه ساعت اجرا شده است.

یافته های پژوهش
در جدول 1 میزان اثر بخشی برنامه ی درمانی گسترش هستی شناسی قرآنی بر افزایش سلامت روان آمده است.

براساس نتایج جدول 1، مقدارF محاسبه شده در شاخص کلی علائم مرضی، در سطح p≤0/000معنادا راست.
به عبارت دیگر، میانگین تفاوت پیش آزمون- پس آزمون گروه آزمایشی بیشتر از گروه کنترل است. در نتیجه، فرضیه ی «موثر بودن مبانی هستی قرآنی در افزایش سلامت روان» تایید می شود. معناداری F محاسبه شده در مقیاس های مرضی جسمانی، اضطراب و بی خوابی، کنش وری اجتماعی و افسردگی نشان می دهد که بین میانگین تفاوت نمرات گروه آزمایش و کنترل، تفاوت معنادار وجود دارد. بدین معنا که میانگین تفاوت نمرات پیش آزمون و پس آزمون در گروه آزمایش بیشتر از گروه کنترل است. نتیجه این که فرضیه ی «موثر بودن مبانی هستی شناسی قرآن در کاهش علائم مولفه های اختلال روان»تایید می گردد.
مقادیر ضرایب تبیین به دست آمده در علائم سلامت روان نشان می دهد که برنامه ی درمانی گسترش مبانی هستی شناسی قرآنی بیشترین تاثیر را به ترتیب در اضطراب و بی خواب توان R^2=0/91، کنش وری اجتماعی، R^2=0/87، افسردگی R^2=0/80و علائم مرض جسمانی R^2=0/53 داشته است.

نتیجه گیری
یافته های به دست آمده، نشان می دهد که آشنایی بیشتر با آموزه های هستی شناسی قرآنی بر افزایش سلامت روان وکاهش نشانه های اختلال روانی موثر است و به این ترتیب فرضیه های تحقیق تایید می شود.
براساس تحقیقات روان شناختی و جامعه شناختی، انسان امروز خود را بی معنا، تنها و سرگردان می بیند. دوگانه گرایی و چندگانه گرایی او را از خود دور ساخته است. عدم احساس یکپارچگی وجودی به اضطراب وجودی انجامید و سلامت روان انسان در معرض خطر جدی قرار گرفت است.
در برنامه ی مداخله ی ارائه شده، بر شناخت یکپارچگی و قانونمندی و در نتیجه قابل اعتماد بودن هستی از طرفی و مختار و مسئول بودن انسان از طرف دیگر تاکید شده است.
توانایی ها و ضرورت ها از طرفی و از طرف دیگر وضعیت قابل تغییر و غیرقابل تغییر مسائلی که پیش روی انسان است، تاکید می شود تا در مجموع، انسان نقشه ای در موقعیت خود در پهنه ی هستی به دست آورد و جهت حرکت خود را با دید روشن تری تعیین کند و ارزش توجه و حساسیت تاثیر انتخاب های خود از طرفی و حمایت همه ی هستی را برای دست یابی به خواسته های اصیل انسان از طرف دیگر به عنوان محرک و جهت دهنده ی رفتار خود در نظر بگیرد.
نتایج به دست آمده ی منطقی به نظر می رسد؛ زیرا روشن شدن ذهن از طریق آگاهی بخشی و درک قانونمندی و تحت حمایت بودن، استرس های ناشی از ابهام و معلق و بی معنا بودن انسان را رفع نموده و به این ترتیب بر میزان سلامت روانی می افزاید. در عین حال، نتایج این پژوهش که بر محور آموزه های قرآنی شکل گرفته است، با نتایج پژوهش های هیل و پارگامنت (2006) که نشانگر روابط معنادار، میان مذهب و معنویت با سلامت روانی و جسمانی است همخوانی دارد.پژوهش های فاوازا (1982) نقش تعیین کننده ی معنویت در تحمل عوارض بیماری ها را بیان می کند، گریفث (1983) رابطه ی رفتارهای پرخاشگرانه، اضطراب، افسردگی و دردهای مزمن جسمانی را با مذهب توضیح می دهد، پتیسون و پتیسون (1980) احساس بهبودی خلق، آرامش، افزایش عزت نفس، افزایش قدرت تصمیم گیری و از میان رفتن دردهای مزمن بدنی را با معنویت می سنجد، نیز هماهنگ می باشد.

پیشنهادات
با توجه به این که در این پژوهش و پژوهش های دیگر نشان داده شده است که سلامت روان همه ی افراد وابسته به مواد مخدر، پایین است، زیرا مسئولان کلینیک های ترک اعتیاد باید برنامه هایی جهت ارتقای سلامت روان آنان اتخاذ نمایند.
توصیه می گردد که با توجه به نقش عوامل کارایی خانواده در سلامت روان این افراد، در قسمت مشاوره ی این کلینیک ها، برنامه های پیگیرانه ای جهت غنی سازی عملکرد خانواده اجرا نمایند.
متخصصان بهداشت روان و خانواده باید متوجه تاثیر عامی دین و مذهب در سلامت روان افراد باشند، با تشویق افراد به انجام امور دینی گرایش و روحیه ی معنوی آنان را تقویت نمایند.
منابع و مآخذ:
1.آلوسی، سیدمحمود، روح المعانی ، فی تفسیر القرآن العظیم، بیروت، مکتبه المعارف، 1977م
2. اسماعیلی، معصومه، تاثیر گسترش هستی شناسی اسلامی بر سلامت روان، خلاصه ی مقالات انجمن مشاوره ی ایران، دانشگاه علامه طباطبایی، 1386
3. باقری، خسرو، دست یابی به فلسفه ی آموزش و پرورش، تحقیق به سفارش آموزش و پرورش، 1380
4. بحرانی، سیدهاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، تهران، دارالکتب اسلامیه، چاپ سوم
5. دلاور، علی، مبانی نظری و علمی پژوهش در علوم انسانی و اجتماعی، تهران، انتشارات رشد، 1374
6. زحیلی، وهبه بن مصطفی ، تفسیر المنیر، دارالفکر المعاصر، بیروت، 1418
7. زمخشری، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، المکتبه العلمیه، بیروت، 1977 م
8. طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ دوم
9. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، المطبعه الاسلامیه، چاپ سوم
10. عروسی حویزی، عبد علی بن جمعه، نورالثقلین، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1374
11. علوی، طاهره، هنجاریابی و بررسی خصوصیات روان سنجی پرسش نامه ی سلامت عمومی و روان دانشجویان مراکز تربیت معلم شهر تهران، پایان نامه ی کارشناسی ارشد، دانشگاه علامه طباطبایی، 1382
12. قرائتی، محسن، تفسیر نور، قم، انتشارات جامعه ی مدرسین، بی تا، چاپ اول
13. قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا، تفسیر کنز الدقایق، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد، 1386
14. مکارم، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب اسلامیه، چاپ سوم
15. یونگ، ک، روانشناسی دین. ترجمه ی م، سروری. تهران، انتشارات سخن، 1377
16. Eckstein, D & kern, R. (2002). Lifte Style Assessments in The interventions, lifestyle skills.
17. Favazza, A. R. (1982). Modern Christian healing of mental illness.
18. American journal of psychiatry, 149, 568-572.
19. Hill, P. V. & pargament, K. I. (2006). Advance in the conveptualization and measurement of religion and spirituality. Im;lications for physical and mental health research. Journal of AmericanPsychologist. 58 (1).
20. Larson, d. b. & Sherrill, K. A. er al. (1992). Associations between dimensions of religious
21. Commitments and mental health. American journal of psuchiatry, 149, 557-559.
22. Pattison, R. C. & pattison, M. L. (1980). Religiously Mediated. Change in Homosexuals. American journal of psychiatry, 137, 1553-1562.

پی نوشت ها :

1- دانشجوی دکتری قرآن و علوم تربیتی
نشانی الکترونیکی:Taba1352@yahoo.com
2-کاشناس ارشد مشاوره و مدرس دانشگاه غیر انتفاعی شاهرود
نشانی الکترونیکی:hoseinpourmohammadhasan@yahoo.com
*تاریخ دریافت مقاله: 88/9/10
*تاریخ پذیرش مقاله:88/10/2
منبع: علوم و معارف قرآن کریم شماره 4