نویسنده: دکتر فاطمه سلیمی

بصیرت از ماده بَصَرَ به معنای دانایی و آگاهی به وسیله نگاه چشم یا نگاه قلب است که با بررسی در آیات قرآن می توان متضاد معنایی «بصیرت» را واژه هایی چون «عمی» و مشتقات آن در نظر گرفت. در مفهوم شناسی لغوی، بصیرت به معنای عقیده قلبی، شناخت، یقین، زیرکی و عبرت پذیری آمده است. (لسان العرب، ابن منظور، ج 2، ص 418 ذیل واژه بصر) در اصطلاح نیز، بصیرت قوه ای در قلب شخص است که به نور قدسی منور بوده و همان گونه که شخص به وسیله چشم، صورت ها و ظواهر چیزها را می بیند، به وسیله بصیرت، حقایق امور و اشیاء را درک می کند. بصیرت نوعی تفکر و تدبر، هوشیاری، قدرت تحلیل و ارائه ی راهکارهایی اصولی در حل مسائل در ابعاد مختلف زندگی است. (موسوعه کشاف اصطلاحات الفنون) این مفهوم در قرآن با واژگانی چون بصر و مشتقات آن، حدود 148 بار ذکر شده است و لفظ بصیرت نیز 2 بار بیان شده است. ارزش و اهمیت بصیرت در زندگی بشر به اندازه ای است که خداوند در بسیاری از آیات با عناوین مختلفی همچون نور (یا ایها الذین أمنوا تقوا الله و أمنوا برسوله یوءتکم کفلین من رحمته و یجعل لکم نورا” تمشون به و یغفر لکم و الله غفور رحیم)، عقل (و ما الحیاه الدنیا إلا لعب و لهو و للدار الآخره خیر للذین یتقون أفلا تعقلون)، علم و حکمت، فرقان (یا أیها الذین آمنوا أن تتقوا الله یجعل لکم فرقانا) و معرفت و … از آن یاد می کند و بر آن تأکید می ورزد.
خداوند در بسیاری از آیات، قرآن را منبع غنی و بارور برای بصیرت معرفی می کند که تمامی شرایط و بسترهای لازم را برای گذران زندگی سعادتمند فراهم نموده است، اما تنها افرادی می توانند از دیده بصیرت بهره مند گردند که شرایط لازم را دارا باشند. (هذه بصائر للناس و هدی و رحمه لقوم یوقنون). انسان در مسیر زندگی با مصادیق مختلف حق و باطل، هدایت و ضلالت، نیک و بد و … در ارتباط است، لذا همواره بر سر دوراهی ها قرار دارد و بنابر نیروی اراده و اختیاری که خداوند به وی عطا نموده، باید دست به گزینش صحیح و مفیدی زند، بر این اساس؛ ضرورت بصیرت و روشن بینی در آستانه ی این دوراهی ها آشکار می شود تا در گستره ی وسیع حق و باطل، بهترین انتخاب را برای بشر رقم زند، زیرا در نقطه مقابل آن بسیار اتفاق افتاده که بی بصیرتی، آسیب های جبران ناپذیر و گاه دردناک و وحشتناک را به وجود آورده است، همان گونه که بسیاری از این بی بصیرتی ها را در طول تاریخ شاهد بوده ایم که نمونه بارز آن حادثه دردناک و خونین کربلا بوده است. خداوند در برخی از آیات کتاب خود، ارزش و اهمیت وجود بصیرت در زندگی بشر را به وضوح یادآور شده است که می توان با مرور بخشی از این آیات به مهمترین نشانه های وجود بصیرت اشاره نمود. در آیه 16 سوره رعد (قل من رب السماوات و الأرض قل الله قل أفاتخذتم من دونه أولیاء لا یملکون لا نفسهم نفعا و لا ضرا قل هل یستوی الأعمی و البصیر أم هل تستوی الظلمات و النور أم جعلو الله شرکاء خلقوا کخلقه فتشابه الخلق علیهم قل الله خالق کل شیء و هو الواحدالقهار) و 72 سوره قصص (قل أرایتم إن جعل الله علیکم النهار سرمداً إلی یوم القیامه من إله غیر الله یأتیکم بلیل تسکنون فیه أفلا تبصرون). بصیرت، عامل دستیابی انسان به توحید و قدرت الهی معرفی شده است. با نگاهی عمیق در این آیات می توان نتیجه گرفت، بصیرت مهمترین هدف و فلسفه زندگی را که خداشناسی و یکتاپرستی است در انسان ایجاد می کند و تکثرگرایی را که منشأ تمامی لغزش هاست، از میان برمی دارد. از دیگر کارکردهای بصیرت در زندگی انسان، مسأله عبرت اندوزی و انذارپذیری است که در آیات 13 آل عمران (قد کان لکم ءایه فی فئتین التقتا فئه تقتل فی سبیل الله و أخری کافره یرونهم مثلیهم رأی للعین و الله یؤید بنصره من یشاء إن فی ذلک لعبره لأولی الأبصار)، 24 سوره هود (مثل الفریقین کالأعمی و الأصم و البصیر و السمیع هل یستویان مثلا أفلا تذکرون) و 2 سوره حشر (هور الذی إخرج الذین کفروا من أهل الکتاب من دیارهم لأول الحضر ما ظننتم أن یخرجوا و ظنوا أنهم ما نعتهم حصونهم من الله فأتاهم الله من حیث لم یحتسبوا و قذف فی قلوبهم الرعب یخربون بیوتهم بأیدیهم و أیدی المؤمنین فأعتبروا یا أولی الأبصار) و … بدان اشاره شده است. قرآن، انسان را به رویارویی با حوادثی فرا می خواند که هر یک را نشانه و آیه ای روشنگر می داند که بشر می تواند با نگرشی عمیق در زوایای این حوادث و رخدادهای تاریخی در طول اعصار، به حقایقی دست یابد که مایه عبرت گردد و فرصتی را برای رشد و بالندگی فراهم سازد و همچون تجربه ای عظیم، انسان را از تکرار ناکامی ها باز دارد و راه حلی صحیح ارائه دهد. از جمله مصادیق بارز و عینی بصیرت، دشمن شناسی و ارائه ی راهکارهایی برای مقابله با آن است، زیرا بصیرت، بهره وری درست و اصولی از توانایی ها برای درک مسائل و جریان های پیرامون را در اختیار انسان قرار می دهد. البته همان گونه که پیشتر اشاره نمودیم، این بصیرت تنها در افرادی ایجاد می گردد که توانسته اند تمامی معیارهایی را که قرآن برای ایجاد بصیرت بیان نموده در خود اجرا نمایند.
قرآن، ابزارهای دستیابی به بصیرت و شناخت عمیق، را حسی و غیرحسی معرفی می کند. در آیه ی 26 سوره احقاف (و لقد مکناهم فیما إن مکناکم فیه و جعلنا لهم سمعا و أبصارا و أفئده فما أغنی عنهم سمعهم و لا أبصارهم و لا أفئدتهم من شیء إذ کانوا یجحدون بآیات الله وحاق بهم ما کانوا به یستهزؤون) و 179 سوره اعراف (و لقد ذرأنا لجهنم کثیرا من الجن و الإنس لهم قلوب لا یفقهون بها و لهم أعین لا یبصرون بها و لهم آذان لا یسمعون بها أولئک کالأنعام بل هم أضل أولئک هم الغافلون) به ابزارهای حسی راهیابی به بصیرت اشاره شده، که مهمترین آن چشم و گوش و دیگر حواس ظاهری است که با نگرش و تفکر در آیات آفاقی و انفسی به کار برده می شود. در کنار حواس ظاهری، قلب آدمی نیز یاریگر وی در این مسیر است و ادراکاتی عمیق در وی ایجاد می کند. آیات و نشانه های خداوند در زمین و آسمان، همچون رویش گیاهان (سجده / 27)، شگفتی های موجود در گردش شب و روز (نور / 44) آفرینش کوه های بلند (ق / 7 و 8)، خلقت حیوانات با ترکیب و هیأتی خاص و … از عوامل بصیرت زایی در زندگی انسان است.
از سویی دیگر، قرآن کریم در بسیاری از آیات، به شکل مستقیم یا غیرمستقیم تقوا و دوری از گناه را در بصیرت و روشن بینی مؤثر می داند، لذا بصیرت، ثمره ی تقوا معرفی شده است. همانطور که در آیه 92 سوره انفال، تقواپیشگی را عامل مهمی برای اعطای فرقان که همان دیده ی بصیرت برای تشخیص حق و باطل است، معرفی می کند. شایان ذکر است که بسیاری از مفسران، فرقان را در معنای بصیرت و روشن بینی در نظر گرفته اند. (طباطبایی، المیزان، ج 9، ص 65 و مکارم شیرازی و همکاران، تفسیر نمونه، ج 7، ص 921). خداوند در سایر آیات نیز، از ایمان، آخرت اندیشی، تفکر در مخلوقات، توجه به امدادهای غیبی خداوند در موقعیت های حساس، به عنوان برخی از مهمترین عوامل دستیابی به روشندلی و بصیرت یاد می کند.
گزیده ی کلام آن که، قرآن منبعی غنی برای ایجاد بصیرت و تفکر عمیق در انسان است و با مثال های گوناگون، چگونگی راهیابی به جاده بصیرت و حرکت در آن را به بشر آموخته و از گروهی همچون متقین، انابه کنندگان و بندگان خاص خدا به عنوان اهل بصیرت یاد کرده که می توان با الگوپذیری از آنان و در کنار آن، کاربرد عوامل بصیرت زایی، به کامل ترین بینش ها دست یافت و در ابعاد مختلف زندگی، از قدرت تحلیل صحیح برخوردار شد و با تدبیر در امور به حل مسائل پرداخت.
منبع: ماهنامه ایحاء شماره 1