نویسندگان:دکتر محمد علی لسانی فشارکی(2) و دکتر سوسن آل رسول(3) و زهره فریدونی(4)

اسلام دینی متعادل است و انسان ها را به حفظ تناسب و تعادل در همه ی امور ” أَلَّا تَطْغَوْا فِی الْمِیزَانِ” (الرحمن/8) و از جمله امر تغذیه دعوت می کند: (کُلُواْ مِن ثَمَرِهِ إِذَا أَثْمَرَ وَآتُواْ حَقَّهُ یَوْمَ حَصَادِهِ وَلاَ تُسْرِفُواْ إِنَّهُ لاَ یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ) (انعام/141) و اوست که بوستانهایی چفته بسته و چفته نابسته و خرمابن و کشت با خوردنی های گوناگون، و زیتون و انار، مانند و نامانند، بیافریند. از میوه آن چون میوه دهد بخورید و حق آن را روز چیدن و درو گردنش بدهید و اسراف مکنید، که او اسرافکاران را دوست ندار. گیاهان به دو شکل مستقیم و غیر مستقیم مورد تغذیه انسان قرارمی گیرند:
تغذیه ی مستقیم: در قرآن کریم با عباراتی چون “رزقاً للعباد” (ق/11)، رزقاً لکم” (بقره/22؛ابراهیم/32)، “کلوا من رزق ربکم” (سبأ/ 15)، “کلوا من ثمره” (انعام/141)، “منها تأکلون” (مؤمنون/19؛ زخرف/73) و عباراتی مشابه 0سجده 27؛ یونس/24؛ طه/54؛ یس/35؛ قصص/57)، به تغذیه انسان از گیاهان اشاره شده است. به عنوان مثال خداوند در آیه 33 سوره یس فرموده است : (وَأَخْرَجْنَا مِنْهَا حَبًّا فَمِنْهُ یَأْکُلُونَ) و از دانه ای بیرون آوردیم که از آن می خورند. دانه هایی مانند گندم، جو، برنج و مانند آن ها که قوت و غذای مردم هستند را رویاندیم. در این آیه “منه” که ظرف می باشد مقدم شده است تا دلالت کند بر این که بخش اعظم زندگی و سلامتی انسان وابسته به این دانه ها و تغذیه از آن ها است، به طوری که کم شدن مقدارشان در روی زمین موجب قحطی می شود (زمخشری، 15/4؛ طبرسی، جوامع الجامع، 388/3؛ بروسوی، 392/7). منظور از “حبا” در این آیه دانه های گیاهی است (مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، 372/7؛ قرائتی، 538/9) و شامل حبوبان و غلات می شود که از دیر باز مهم ترین منبع غذایی بشر بوده اند و حدود 70% زمین های کشاورزی دنیا را به خود اختصاص داده، بیش از 50% کالری مصرفی انسان ها را تأمین می کنند. که با مروری بر میزان درصد کاربرد غلات و حبوبات به خصوص گندم و برنج در مواد غذایی مصرفی در جهان می توان به اهمیت این محصولات پی برد. بعلاوه حاصل خیزی غلات و حبوبات و قابلیت کشت آن ها در مقیاس وسیع مکانیزه موضوع را بیشتر می کند. (عزیزیان، 239).
آیه ی 9-11 سوره ق نیز به دسته بندی گیاهان، به گیاهان زراعی و درختان میوه پرداخته است که در اغلب مراکز دانشگاهی جهان برای بررسی و مطالعه ی خصوصیات کلی و نیز آفات و بیماری های گیاهان از این تقسیم بندی استفاده می شود. این آیه نیز به نقش تغذیه ای میوه ها در کنار گیاهان زراعی اشاره نموده است:
(فَأَنبَتْنَا بِهِ جَنَّاتٍ وَحَبَّ الْحَصِیدِ. وَالنَّخْلَ بَاسِقَاتٍ لَّهَا طَلْعٌ نَّضِیدٌ. رِزْقًا لِّلْعِبَادِ) و از آسمان آبی با برکت فرو آوردیم پس بدان بوستانها و دانه های دروکردنی- مانند گندم و جو و ارزن- رویاندیم و نیز خرمابنهای بلند را که میوه های برهم نشانده دارند تا روزی بندگان باشد و بدان [آب] سرزمین مرده را زنده کردیم. همچنین است بیرون آمدن [از گور]. در عبارت “رزقاً للعباد” اغلب مفسرین “رزقاً” را مفعول له گرفته اند به این معنی که بیان کننده علت است و خداوند دلیل آفرینش این باغ ها، گیاهان و … را ارتزاق بندگانش بیان نموده است (زمخشری، 381/4؛ سیوطی، 521/1؛ آلوسی، 327/13؛ طباطبایی، 341/18). ( لیأکلوا من ثمره و ما عملته ایدیهم أفلا یشکروه)
(یس/35) تا از میوه های آن بخورند و حال آنکه دستهای ایشان آن را نساخته است. آیا سپاس نمی گزارید؟
گیاهان قسمتی از مواد غذایی دریافتی خود را ذخیره و پس انداز می نمایند، انواع سبزی ها، میوه ها و دانه هایی که مورد استفاده قرار می گیرند همه ی اندوخته هایی هستند که گیاه پس از یک سلسله فرایندها به صورت های مختلف (میوه، دانه،…) به بشر عرضه می کند و بخش قابل توجهی از نیازهای زندگی او را تأمین می نماید. در حقیقت گیاهان کارخانه های کوچکی هستند که به طرز شگفت آوری املاح و مواد معدنی را از خاک گرفته و در یک تعامل همه جانبه با آسمان، خورشید و زمین، ضروری ترین نیازهای انسان را تأمین کرده، “کریمانه” (لقمان/10؛ شعرا/7) در اختیار او قرار می دهند. انسان برای ادامه زندگی و انجام فعالیتهای خود نیاز به
عناصر و موادی دارد تا بتواند انرژی لازم را تأمین کند. آب، املاح، کلسیم، قندها و چربیها از جمله مواد و عناصر موردنیاز بدن هستند با تجزیه ی گیاهان مشاهده می کنیم که این مواد و عناصر به وفور در آنها یافت می شود. به عنوان مثال، بیشترین وزن بدن انسان را آب تشکیل می دهد و هر فرد در 24 ساعت به طور متوسط 2/5 لیتر آب از دست می دهد. لذا همین مقدار آب باید به بدن برسد و گیاهان نیز قبل از هر چیز دارای آب فراوانی هستند که می توانند این نیاز حیاتی انسان را بر طرف سازند. ثابت شده که آب سبزیجات ومیوه ها با آب چشمه های معدنی برابری می کند و ترشحات معده، امعاء کلیه، صفرا و پوست را زیاد کرده، سبب دفع سموم از بدن می شود. هم چنین گیاهان بهترین منابع تأمین املاح هستند، زیرا آن ها را از خاک گرفته، پس از فعل و انفعالاتی به صورت ماده غذایی در اختیار انسان قرار می دهند. از جمله املاح مورد نیاز بدن آهن است که درگیاهانی مانند اسفناج، توت فرنگی، سیب، ابگور، عدس و انار و بسیاری گیاهان دیگر فراوان یافت می شود (ر. ک: بیستوتنی، 219-222) چربی ها نیز یکی دیگر از مواد مورد نیاز سلولهای بدن هستند. چربی های گیاهی به دلیل این که اشباع نشده هستند، مفیدتر از چربی های حیوانی می باشند و به خاطر داشتن اسیدهای مختلف مانند اسید لینولنیک مانع آرترواسکلروزه در دیواره رگ ها شده و انسان را از گرفتگی عروق که موجب “آنفارکتوس”- سکته قلبی- است مصون می دارند. از جمله نیازهای دیگر تغذیه ای انسان، ویتامین ها هستند که نقش عمدهای در سلامت بدن ایفا می کنند و در تنظیم اعمال اندام های بدن مانند تولید مثل به کار می روند. ویتامینها نیز اغلب در میوه ها، سبزیجات تازه و حبوبات و غلات به وفور یافت می شوند. به عنوان مثال ویتامین A که برای سیستم بینایی مفید می باشد در سبزیجات و میوه هایی چون گوجه فرنگی، هویج، خرمالو، کدو و انبه که حاوی بتاکاروتن هستند، وجود دارد. ویتامین C نیز که به وفور در مرکبات و میوه های ترش و سبزیجات تازه یافت می شود، بهترین عامل برای سوخت و ساز بدن محسوب می گردد. هم چنین ویتامین های گروه B که در سوخت و ساز بدن مواد در بدن و رشد آن مؤثر می باشند در سبزیجات و میوه ها، به خصوص پوست میوه ها و غلات و مغزها مانند گردو، بادام، فندق، پسته و دیگر ومغزها موجود می باشند (ر. ک: خدادادی، 128-138). گذشته از انواع مواد مغذی مورد نیاز برای بدن انسان که در گیاهان وجود دارد، بیشترین غذا و خوراک انسان ها از نظر حجم مورد استفاده را نیزگیاهان تشکیل می دهند. برنج و گندم دو محصول گیاهی هستند که قسمت اعظم خوراک و تغذیه ی هر فرد را در بر می گیرند و سایر مواد غذایی را در کنار آن ها به کار می روند و حتی در صورت حذف این دو ماده ی غذایی، گیاهان دیگر مانند سیب زمینی و حبوبات جایگزین آنها می گردند و داشتن یک رژیم غذایی مناسب بدون وجود مواد گیاهان امکان پذیر نمی باشد و انسان، تنهامی تواند با تغذیه و بهره مندی صحیح از گیاهان، مواد مورد نیاز بدن خود را تأمین کرده، سلامت آن را تضمین نماید. آشکار است که مصرف فراورده های حیوانی در کنار مواد
گیاهی ضروری است ولی مقدار مورد نیاز استفاده از مواد غذایی حیوانی و به خصوص گوشت ها بسیار کمتر از فراورده های گیاهی است. در نتیجه زندگی بدون گیاهان برای انسان که ضمن تغذیه از گیاهان ز بسیاری فواید و خواص دیگر آن ها هم بهره می برد، ممکن نیست، همان طور که زندگی بدون هوا برای او میسر نیست.
تغذیه ی غیر مستقیم: گاه انسان خود مستقیماً از گیاه تغذیه نمی کند، بلکه از چهار پایان، پرندگان و سایر حیوانات از گیاه تغذیه کرده، سپس انسان از گوشت یا سایر فرآورده های این موجودات مثل شیر، تخم و…. استفاده می کند و به این طریق آن دسته از موادی که ممکن است مقدار آن در گیاهان کم بوده و یانباشد را با تغذیه از جانورانی که گیاه خوارند به دست آورد که می توان این نوع تغذیه را “تغذیه غیر مستقیم از گیاهان” نامید. آیاتی از قرآن مستقیماً به تغذیه چهارپایان از گیاها اشاراتی نموده اند (یونس/24؛ طه/54؛ سجده/27؛ نحل/10) که گاه در کنار تغذیه ی انسان از گیاهان ذکر شده است. که از آن جمله می توان به آیه 27 سوره سجده اشاره کرد: (أَوَلَمْ یَرَوْا أَنَّا نَسُوقُ الْمَاء إِلَى الْأَرْضِ الْجُرُزِ فَنُخْرِجُ بِهِ زَرْعًا تَأْکُلُ مِنْهُ أَنْعَامُهُمْ وَأَنفُسُهُمْ أَفَلَا یُبْصِرُونَ) آیا ندیدند که ما آب را به سوی زمین خشک و بی گیاه می رانیم، پس بدان کشتی را بیرون می آوریم که چهارپایانشان و خودشان از آن می خورند؟ آیا نمی بینید؟! منظور زمین های زراعی و کشاورزی است که چهارپایان از کاه و علوفه آن و انسان ها از دانه ها و میوه های آن می خورند (زمخشری، 157/3؛ طبرسی، جوامع الجامع، 295/3؛ قرطبی، 111/14؛ بروسوی، 129/7). این که چهار پایان بر انسان ها مقدم شده اند ممکن است به این دلیل باشد که گیاهان تنها منبع غذایی چهار پایان می باشند ولی انسان ها غیر از گیاه از گوشت و شیر چهار پایان نیز استفاده می کنند (همان تغذیه ی مستقیم و غیر مستقیم انسان از گیاه) و یا به این خاطر که گیاه از ابتدای رویش مورد تغذیه چهارپایان قرار می گیرد اما انسان ها بیشتر از دانه و میوه ی آن ها استفاده می کنند (مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، 175/75). ممکن است دلیل این تقدم این باشد که “در بهره گیری مادی، حیوانات بر انسان ها مقدمند” (قرائتی، 320/9). گاه نیز در آیات تنها به تغذیه ی چهارپایان اشاره شده است: (هُوَ الَّذِی أَنزَلَ مِنَ السَّمَاء مَاء لَّکُم مِّنْهُ شَرَابٌ وَمِنْهُ شَجَرٌ فِیهِ تُسِیمُونَ) (نحل/10) اوست آن که از آسمان آبی فرو فرستاد که شما را از آن آشامیدنی است و از آن درخت و گیاه می روید که در آن [چهارپایان را] می چرانید.
“تسیمون” از مصدر “اسامه” است که به معنی چرانیدن چهار پایان است و حیوان سائمه را نیز به همین خاطر چنین می نامند (طوسی، 365/6؛ زمخشری، 597/2؛ طبرسی، مجمع البیان، 280/2؛ قرطبی، 82/11). آیات دیگری نیز وجود دارند که به گونه ای غیر مستقیم به این مسئله اشاره دارند: (أَخْرَجَ مِنْهَا مَاءهَا وَمَرْعَاهَا) (نازعات/31) [و] از آن آبش و گیاهانش- یا چراگاهش- را بیرون آورد. (وَالَّذِی أَخْرَجَ الْمَرْعَى) (اعلی/4) و آن که [گیاه] چراگاه بیرون آورد- برویانید-. “مرعی” چراگاهی را می گویند که چهار پایان در آن می چرند و خداوند متعال آن را از زمین می رویاند (54). سپس این چهار پایان خود مورد تغذیه انسان قرار می گیرند که آیات هم بدان اشاره نموده اند (مائده/1؛ نحل/ 5و 66؛ غافر/79؛ انعام/142؛ حج/28 و 30؛ مومنون/21): ( وَالأَنْعَامَ خَلَقَهَا لَکُمْ فِیهَا دِفْءٌ وَمَنَافِعُ وَمِنْهَا
تَأْکُلُونَ) (نحل/5)و- چنان که شما را ازچکه آب بدبو آفرید- چهار پایان- شتر، گاو، گوسفند و بز- هم از قطره آب- آفرید که در- پشم و کرک و موی- آنها برای شما لباس و پوشش و سودهایی- مانند سوار شدن و کشت نمودن و جز آن ها- است، و از شیر و گوشت- آنها می خورید. در آیه 21 سوره مؤمنون نیز به این ارتباط غیر مستقیم تغذیه ای اشاره می شود: (وَإِنَّ لَکُمْ فِی الْأَنْعَامِ لَعِبْرَهً نُّسقِیکُم مِّمَّا فِی بُطُونِهَا وَلَکُمْ فِیهَا مَنَافِعُ کَثِیرَهٌ وَمِنْهَا تَأْکُلُونَ) و چهار پایان- گوسفند و گاو و شتر و مانند اینها- را آفرید که در آنها برای شما گرمی- پوشش گرم- و سودهاست، و از [شیر و گوشت] آنها می خورید. شیر حیوانات نیز از همان مواد غذایی (علوفه و گیاهان) که می خورند ساخته می شود. این مواد پس از عبور از معده سه قسمت می شود: بخشی از آن از طریق گردش خون وارد سلولها شده انرژی لازم برای بدن جانور را تأمین می کند. بخشی نیز صرف ساخته شدن شیر شده، باقیمانده ی آن هم که مواد زائد می باشند، دفع می شوند. جالب اینکه در انسان، مادیان، خفاش و چهار پایان که از شیر آن ها لبنیات تهیه نمی شود، شیر به اندازه خوراک نوزادهای آن ها است ولی درگاو، شتر و میش چند برابر نیاز خوراکی نوزاد شیر وجود دارد (مصباح یزدی، 177) و این نشان دهنده تدبیر خالق یکتا است که همه ی افعالش دقیق و حساب شده است و به مقدار و اندازه:
(الَّذِی خَلَقَ فَسَوَّى. وَالَّذِی قَدَّرَ فَهَدَى) (اعلی/ 2-3) آن که آفرید- آفریدگان را- و راست و هموار ساخت- سامان بخشید- آن که اندازه کرد پس راه نمود. در واقع منبع تمامی ویتامین ها، گیاهان هستند به طوری که ویتامین موجود درگوشت، جگر، مغز و یا حتی شیر و تخم مرغ حاصل ذخیره ویتامین های دریافت شده از گیاه توسط حیوان در اندام ها یا فرآورده هایش است، که به مصرف انسان می رسد (بیستونی، 225). نمونه دیگر این تغذیه غیر مستقیم را می توان در زنبور عسل مشاهده کرد: ( وَأَوْحَى رَبُّکَ إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِی مِنَ الْجِبَالِ بُیُوتًا وَمِنَ الشَّجَرِ وَمِمَّا یَعْرِشُونَ) (نحل/68) و پروردگار تو به زنبور عسل الهام کرد که از کوه ها و درختان و از داربستهایی که [مردمان از تاکها] می سازند خانه هایی برگیر. این بار گیاهان از طریق زنبور عسل و تولیداتش و بصورت غیر مستقیم نقش خود را در زندگی بشر ایفا می کنند، به این صورت که گرده ی گل ها و گیاهان، غذای اصلی زنبور عسل و ماده ی اولیه ی تولید عسل توسط این حشره می باشند. این حشره مفید از سوی خداوند مأمور شده که بر روی درختان و گیاهان مسکن اختیار کند تا بتواند وظیفه ای که به عهده اش گذاشته شده- ساختن عسل- را به انجام برساند. عسل در قرآن به عنوان “شفا للناس” و در شمار غذاهای مطلوب، مفید و گوارا برای انسان ذکر شده است، که به طریقه ی شگفت آوری در پی یک سلسله فعل و انفعالات گوارشی در بدن یک حشره ی کوچک ساخته می شودکه با اثر حیات بخش خود غذای زمان سلامت و داروی دوران بیماری انسان است (نوری، 135). سپس خداوند به این حشره ی کوچک امر می کند که:
(کُلِی مِن کُلِّ الثَّمَرَاتِ فَاسْلُکِی سُبُلَ رَبِّکِ ذُلُلاً یَخْرُجُ مِن بُطُونِهَا شَرَابٌ مُّخْتَلِفٌ أَلْوَانُهُ فِیهِ شِفَاء لِلنَّاسِ )
(نحل/69) آنگاه از همه میوه ها بخور و در راه های پروردگارت رام و فرمانبردار می رو- یا در راه های هموار پروردگارت می رو- از شکمش آشامیدنی رنگارنگ بیرون می آید که در آن برای مردم شفاست همانا در آن نشانه ای است برای مردمی که بیندیشند. برخی مفسرین “کل” را در اینجا به این معنی گرفته اند که از هر میوه و شکوفه ای که میل دارد و می خواهد بخورد (زمخشری، 618/2؛ طبرسی، مجمع البیان، 574/6؛ مراغی، 105/14) ولی اکثراً منظور از آن را همه میوه ها و شکوفه ها دانسته اند (طوسی، 404/6؛ ثعلبی نیشابوری، 28/6، طباطبایی، 293/12؛ قرشی، 469/5).
و شاید این که خداوند به زنبور امر کرده که از همه ی میوه ها بخورد در حالی که زنبور روی گل ها می نشیند، به این خاطر است که آن چه زنبور از آن تغذیه می کند، همان مواد میوه است که قبل از شکل گیری آن در داخل شکوفه قرار دارد (طباطبایی، 293/12؛ قرشی، 469/5) زیرا شکوفه و گل در گیاهان، آغاز ثمره دادن است و ذکر ثمره نیز احتمالاً به همین دلیل است (مصباح یزدی، 279). این حشره به نحو مطلوب و با رغبت همه ی این دستورات را اجرا می کند. زیرا طبق اظهارات دانشمندان حشره شناس، زنبور عسل برای رفع نیازهای زندگی خودش کافیست روزانه دو یا سه گل را بمکد، در حالی که او در هر ساعت به طور متوسط روی 250 گل می نشیند و کیلومترها راه را طی می کند تا مأموریت خود را به انجام برساند (نوری، 136).

پی نوشت ها :

1- برگرفته از پایان نامه کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث
2- استادیار علوم قرآن و حدیث دانشگاه تربیت مدرس
3- دانشیار علوم قرآن و حدیث دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج
4- دانشجوی کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج

منبع: نشریه فصلنامه ی قرآنی کوثر، شماره 34… .