نویسنده: سید حمید بحق

فتنه را در لغت، امتحان و آزمودن معنا کرده اند(1). این واژه معمولاً درباره آن دسته از امتحاناتی به کار برده می شود که با تلخی و سختی همراه است(2).
در «قرآن کریم»، این واژه برای همین معنا(3)، بستن راه و بازگرداندن از مسیرحق(4)، شرک و کفر(5)، افتادن در معاصی و نفاق(6)، اشتباه گرفتن و تشخیص ندادن حق از باطل(7)، گمراهی(8)، کشتار و اسارت(9)، تفرقه و اختلاف میان مردم(10) و… به کار رفته است.
حضرت علی(ع)، منشأ فتنه ها را چنین بیان نموده اند:
«همانا از دو خصلت بر شما هراسانم؛ پیروی از هوای نفس و آرزوی طولانی، اما پیروی از هوای نفس از حق باز می دارد و اما آرزوی دراز، آخرت را در طاق نسیان می نهد. همانا دنیا، پشت کنان، کوچ کرده و می رود و آخرت، کوچ کرده و به سوی ما می آید و هرکدام را فرزندانی است. پس شما از فرزندان آخرت باشید و از فرزندان دنیا نباشید؛ زیرا امروز کار هست و محاسبه نیست و فردا محاسبه هست و کار نیست و همان فتنه ها و آشوب ها از هواپرستی آغاز می شود و از احکام بدعت و خود پرداخته، شروع می گردد. در این احکام خود پرداخته با خدا مخالفت می شود و مردانی در عهده دار شدن آنها،‌ به جای مردانی دیگر می نشینند.
اگر حق خالص در میان بود، اختلاف به چشم نمی خورد و اگر باطل محض در میان بود، بر هیچ خردمندی پوشیده نمی ماند؛ لیکن مشتی از حق و مشتی از باطل برگرفته شده و با هم آمیخته گردیده و اینجاست که شیطان به دوست داران خود چیره می گردد و کسانی رهایی می یابند که از طرف خداوند، عاقبت نیکی برای آنها رقم خورده باشد.
همانا من از رسول خدا(ص) شنیدم که می فرمود:
« چگونه خواهید بود، زمانی که فتنه ای شما را در برگیرد که در آن کودکان بیش از آن به نظر می رسند که هستند[ سنّ و سالشان بیشتر به نظر می رسد] و جوانان به پیری می رسند. مردم به کژراهه می روند و آن را چونان سنت خویش می گزینند و هرگاه بخشی از آن به روش درست تبدیل گردد، گفته می شود سنت دگرگون شده است و این در نظر مردم کاری زشت آید و در پی آن، بلایا شدت یابند و نسل به اسارت برده شود. سپس فتنه و آشوب آنان را بکوبد؛ چنان که آتش هیزم را می کوبد و آسیاب طعمه خود را. آنها دین می آموزند؛ اما نه برای خدا و دانش می جویند؛ اما نه برای عمل و به وسیله کار آخرت، دنیا را می طلبند».(11)
در بیانات آن حضرت، صحبت از فتنه فراگیری است که در آخرالزمان، میان تمام مسلمانان رخ می دهد که تا زمان ظهور ادامه می یابد:
از پیامبراکرم(ص) شنیدم که فرمود:
«جبرئیل به نزدم آمد و گفت: یا محمد! به زودی در امت فتنه به پا خواهد شد. پرسیدم: چگونه از آن می توان خارج شد؟ گفت: در کتاب خدا خبر پیشینیان و آنها که پس از شما می آیند و حکم (آنچه) ما بین شما( رخ می دهد) آمده است. فاصل میان حقّ و باطل است و هزل نیست، هر ستم کاری که بدان عمل نکند، خداوند او را درهم می شکند و هر کس جز در آن به دنبال هدایت باشد، خداوند گمراهش خواهد ساخت. ریسمان محکم الهی و ذکر حکیم و صراط مستقیم است»(12).
در دیگر روایات حضرت امیر(ع) دسته نجات یابنده را خود و شیعیانشان(13) و تمام پیروان خویش(14) معرفی نموده اند.
«رسول خدا (ص) به من فرمود:« شبی که مرا به آسمان ها بردند،‌ قصرهایی دیدم که از یاقوت سرخ و زبرجد سبز و درّ و مرجان و طلای خالص بود، کاه گل آنها از مشک خوشبو و خاکش از زعفران و دارای میوه و نخل خرما و انار بود و حوریه و زن های زیبا و نهرهای شیر و عسل که بر روی درّ و جواهر می گذشت و در کنار آن دو نهر خیمه ها و غرفه هایی بنا شده بود و در آنها خدمت کارها و پسرانی بودند و فرش هایش از استبرق و سندس و حریر بود و طناب هایی در آنها بود. گفتم:« ای حبیب من، جبرئیل! این قصرها از آن کیست؟ و قصه آنها چیست؟» جبرئیل گفت:« این قصرها و آنچه در آن است و چندین برابر آن، مخصوص شیعیان برادرت و جانشین تو، پس از تو بر امت علی است و ایشان را در آخرالزمان به نامی که دیگران را آزار دهد، بخوانند. آنها را رافضه( واگذارندگان) خوانند، در صورتی که این نام برای آنان زینت است؛ زیرا ایشان باطل را واگذارده و به حق چنگ زده اند و سواد اعظم اینانند و اینها مخصوص شیعیان فرزندت حسن، پس از اوست و برای شیعیان برادرش حسین، پس از اوست و برای شیعیان فرزندش علی بن الحسین بعد از اوست و برای شیعیان فرزندش محمد بن علی پس از اوست و مخصوص شیعیان فرزندش جعفربن محمد پس از اوست و برای شیعیان فرزندش علی بن الحسین بعد از اوست و برای شیعیان فرزندش محمد بن علی بعد از او و برای شیعیان فرزندش حسن بن علی پس از او و برای شیعیان فرزندش محمد المهدی پس از اوست. ای محمد! اینان امامان پس از تو نشانه های هدایت و چراغ های روشن در تاریکی ها هستند، شیعیانشان تمامی فرزندان تو هستند و دوست داران آنها پیروان حق و دوستان خدا و رسولند که باطل را واگذارده و از آن دوری کرده اند و آهنگ حق نموده و از آن پیروی کرده اند، آنها را در زمان زندگی شان دوست داشته و پس از مرگشان زیارت کنند، درصدد یاری آنهایند و به دوستی آنها اعتماد کنند، رحمت خدا بر ایشان باد؛ زیرا او آمرزنده و مهربان است.»
شدت این فتنه را از آنجا می توان دریافت که ایشان می فرمایند:
« … اگر کسی را با ده طناب در جبهه حق بسته باشند، باز او را به باطل می کشانند و به عکس»(15).
سختی این فتنه ها برای مؤمنان نیز از این روایت قابل درک است که ایشان از رسول خدا(ص) نقل نمودند که فرمود:
« زمانی بر مردم می آید که دل مؤمن در نهادش آب می شود، همان طور که سرب در آتش آب می شود و نیست سبب آن، مگر اینکه فتنه ها و بدعت هایی را که در دین آنها ظاهر گشته مشاهده می کند و توانایی تغییر و برطرف ساختن آنها را ندارد»(16).
در جای دیگر از حضرتش نقل شده که:« مؤمنان آخرالزمان از کنیزان پست تر شمرده خواهند شد»(17).

آثار بروز فتنه ها در جامعه
هر چند فتنه ها سختی ها و تلخی های خاصّ خود را به دنبال می آورد؛ لیکن شیرینی هایی در پی آن نصیب مؤمن می شود که شاید از هیچ راه دیگری تحصیل آنها برای مؤمن ممکن نباشد:
– از فتنه های آخرالزمان کراهت نداشته باشید که منافقان را نابود می کنند(18).
– در ضمن وصایای رسول خدا(ص) به امیرمؤمنان(ع) آمده است:« ای علی! شگفت آورترین مردم از نظر ایمان و بزرگ ترین آنان از نظر یقین، مردمانی باشند که در آخرالزمان پیامبری ندیدند و امام هم از نظرشان پنهان شده، پس به همان سیاهی و سفیدی کتاب ایمان آورده اند»(19).
– امام صادق (ع) که فرمود:
« پس از آنکه عثمان کشته شد و با امیرالمؤمنین(ع) بیعت شد، آن حضرت بر فراز منبر تشریف برد و خطبه ای خواند که امام صادق(ع) آن خطبه را بیان فرمودند. حضرت امیر(ع) در آن خطبه می فرماید:« هان که گرفتاری شما به گرفتاری همان روز که خداوند پیغمبرش را برانگیخت، بازگشت نموده است. سوگند به آنکه او را به حق برانگیخت، حتماً باید گرفتار وسوسه شوید و غربال گردید تا آنکه زیر و رو شوید و بالا و پایین گردید و حتماً‌ باید افرادی که کوتاه آمده اند، پیشی گیرند و آنانی که پیشی گرفته اند، کوتاه بیایند. به خدا قسم هیچ نشانه ای را پنهان نکرده ام و هیچ دروغی نگفته ام و مرا از این مقام و چنین روز آگاهی بود»(20).
مسلماً هر آزمونی که سخت تر باشد، بسیاری نمی توانند در آن قبول شوند، در عین آنکه آن عده ای که توفیق و پیروزی می یابند، تعدادی اندک بوده و جایگاهی رفیع خواهند داشت.

پی نوشت ها :

1. تهذیب اللغه، ج14، ص 296؛ مقاییس اللغه، ج4، ص 472.
2. النهایه، ج2، ص 410.
3. سوره عنکبوت(29)، آیه 2.
4. سوره مائده(5)، آیه 49.
5. سوره بقره(2)، آیه 193.
6. سوره حدید(57)، آیه 14.
7.سوره انفال(8)،‌آیه 73.
8. سوره مائده(5)، آیه 41.
9. سوره نسا(4)، آیه 101.
10. سوره توبه(9)،‌ آیه 47.
11. روضه کافی، ص 58.
12. تفسیر عیاشی، ج1، ص 3.
13. بحارالانوار، ج24، ص 146.
14. بحارالانوار، ج28، ص 10.
15. الصراط المستقیم، ج2، ص 153.
16. امالی طوسی، ج2، ص 132.
17. فتن ابن حماد، ص 123.
18. کنز العمال، ج11، ص 189.
19. من لا یحضره الفقیه، ج4، ص 366.
20. الغیبه نعمانی، ص 201.
منبع: نشریه موعود، شماره 139 و 140.