نویسنده: حسین بافکار

ضرورت آموختن نماز به فرزندان
زندگی پاکیزه هنگامی به دست خواهد آمد که انسان دل خود را با یاد خدا زنده نگه دارد تا به کمک آن بتواند با همه جاذبه های بدی و فساد مبارزه کند و دست شیطان های درونی و برونی را از سر خود کوتاه کند. توفیق این ذکر و حضور همیشگی، فقط به برکت نماز به دست می آید. «نماز در حقیقت، پشتوانه استوار و ذخیره تمام نشدنی است که آدمی را در مبارزه با شیطان نفس که همواره او را به پستی و زبونی می کشاند و شیطان های قدرت که با زر و زور و تزویر او را وادار به ذلت و تسلیم می کند، یاری می رساند و محکم ترین و کارسازترین وسیله ای است که انسان های در آغاز راه رابطه خود را با خدا آن استوار می کنند و برجسته ترین اولیای خدا نیز بهشت خلوت انس خود با محبوب را در آن می جویند». (1)
بدین ترتیب، لازم است برای روبه رو شدن با سردرگمی های زندگی و پیش گیری از انحراف های اخلاقی و رفتاری خود و افراد خانواده به ویژه فرزندان، از این سرچشمه رحمت الهی جام برداریم؛ زیرا فرزندان، امانتی الهی هستند که به پدر و مادر سپرده شده اند. قلب آنها در کودکی و نوجوانی پاک، ساده و بی پیرایه است، آن چنان که پذیرای هر نقش و رو کننده به هر سو هستند. پس چه بهتر که از همان آغاز، نقش نماز را در دل و جان فرزند پدید آوریم و بدین گونه او را گزند شیطان باز بداریم.
امام سجاد علیه السلام می فرماید:
حق فرزند بر تو این است که بدانی وجود او از توست و بد و خوب او در این دنیا به تو ارتباط دارد و بدانی که در سرپرستی او مسئولیت داری و مسئول تربیت او هستی و او را به خداوند بزرگ راهنمایی کنی. (2)
و چه عملی نیکوتر از نماز که می تواند فرزندانمان را به سوی خدا راهنمایی کند و دل آنها را پیش آنکه شیطان برباید، در کف خدا نهد.
پیام متن:
ارزنده ترین گوهر مقصود نماز است
زیبنده ترین هدیه به معبود، نماز است
کوبنده ترین اسلحه مکتب توحید
کز ریشه کند خصم تو تا بود نماز است

نقش الگویی والدین در تشویق فرزندان به نماز
برای آموزش و جذب فرزندان به نماز، روش های گوناگونی وجود دارد که می توان به فراخور سن و وضع روحی ایشان را آنها را به کار گرفت. در این میان، نقش الگویی ارشادگران اهمیت ویژه ای دارد؛ زیرا از روش های بسیار راه گشایی است که خدای تعالی در قرآن برای هدایت انسان ها بارها به شکل مستقیم و غیر مستقیم بهره گرفته است. حکایت های وارد شده از پیامبران در قرآن جملگی از این مقوله است. منظور از تربیت الگویی این است که: «مربی بکوشد نمونه رفتار و کردار پسندیده خود را به طور عملی (مستقیم یا غیر مستقیم) در معرض دید متربی قرار دهد و بدین گونه موقعیت اجتماعی او را دگرگون کند».(3)
به یقین، در میان الگوها نقش پدر و مادر از همه مؤثر است. والدین نخستین و اثر گذارترین الگوی عملی فرزندان هستند، بیشترین زمان را با آنان می گذرانند و بیشترین نقش را در شکل گیری شخصیت فرزندان دارند. به همین دلیل، فرزندان همواره در حال همانند سازی از رفتار والدین خود هستند. شیوه رفتاری امام خمینی رحمه الله در تربیت دینی فرزندان، نمونه جالبی از تربیت الگویی است. فریده مصطفوی دختر امام می گوید:
کارهای دینی ما به دیکته نمی شد. در خانواده وقتی ما رفتار امام را می دیدیم، خود به خود در ما تأثیر می گذاشت و همیشه سعی می کردیم که مثل ایشان باشیم، ولو اینکه مثل ایشان نمی شدیم. از نظر تربیتی، خود ایشان برای ما یک الگو بودند. وقتی کاری را به ما می گفتند انجام ندهید و ما می دیدیم ایشان در عمرشان آن کار را نمی کنند، به طور طبیعی ما هم انجام نمی دادیم. (4)
به هر حال، والدین برای آنکه الگوی شایسته و نیکوی فرزندان باشند، باید عامل به نماز باشند؛ دانش و منش تربیتی داشته باشند و در آموزش احکام و معارف نماز کوشا باشند.
پیام متن:
اگر والدین اهل نماز نباشند، نمی توان انتظار داشت که فرزندان آنها نماز گزار باشند.

نقش نماز خوان بودن والدین در گرایش فرزندان به نماز
«عامل بودن والدین به نماز، روش مشاهده ای و غیر مستقیم برای آموزش نماز به کودکان و نوجوانان است و منظور از آن این است که: اگر والدین که الگوهای عملی برای کودکان و نوجوانان خود هستند، برای نماز اهمیت ویژه ای قائل شوند و در این اندیشه پایدار و ثابت قدم بمانند، فرزندان ایشان نیز به سوی نماز گرایش پیدا می کنند و به آن رو می آورند. وقتی کودک از همان آغاز کودکی خویش، بارها و بارها مشاهده کند که پدر و مادر مهربان و دل سوز و محبوب او در خانه، سفر، گردش، میهمانی، کار و در هر شرایط و موقعیتی به ندای اذان و اقامه نماز بیش از هر چیز دیگر اهمیت می دهند و بزرگ ترین رسالت خود را به هنگام اذان، تحت هر شرایطی نماز خواندن و سخن گفتن با خدا می دانند، بدون تردید، نگرش و روش برداشت آنها از نماز نیز چنین خواهد بود». (5)
بی گمان، پدر و مادری که خود عامل به نماز نیست و در رویارویی با هر یک از اموری که ذکر شد، امور مادی را بر نماز مقدم می شمارد و نماز را به تأخیر می اندازد یا در اقامه نماز و یادگیری آن خود سهل انگاری می کند، نمی تواند الگوی مناسبی برای فرزندان خود باشد و نباید از آنها انتظار داشت که فرزندانی نماز خوان داشته باشند.
پیام متن:
دوست دارید فرزندانتان چگونه باشند؟ شما نیز همان گونه باشید.

بهره داشتن والدین از دانش و منش تربیتی
منظور «دانش» تربیتی، آگاهی داشتن از روش های متعدد و گوناگون روان شناسی در امر تربیت به ویژه آموزش نماز است و مقصود از «منش» تربیتی، توانایی به کارگیری این روش ها در قالب های نو، جذاب، ساده و هماهنگ با دنیای کودکان و نوجوانان است. البته بدین ترتیب، والدین باید از آنها آگاهی کافی داشته باشد تا مناسب با سنین فرزندان خود بتوانند بهره بگیرند. برخی از این روش ها، چگونگی به کارگیری آنها عبارتند از:

الف) روش انگیزشی (ایجاد انگیزه در فرزندان)
روش انگیزشی، در مراحل ابتدایی نمازگزاری فرزندان بسیار کارساز است. تشویق، تأیید، پاداش و هدیه دادن از ابزارهای این روش این است که والدین می توانند در تربیت دینی و جذب فرزندانشان به نماز از آن بهره بگیرند.
«در مراحل اولیه نمازگزاری، وقتی کودک روی زمین دراز می کشد و صورت خود را به سجاده و مهر می مالد، به جای آنکه پای او را گرفته، حالتش را به صورت سجده بزرگ سالان در آوریم، بهتر است همان رفتار کودکانه اش را تشویق و تأیید کنیم. تشویق سبب می شود که این رفتار مطوب بارها و بارها تکرار شود و به موازات رشد ذهنی و حرکتی کودک زمینه یادگیری (سجده کردن) هم فراهم می شود. اگر کودک جمله ای و حتی کلمه ای از نماز را به زبان آورد، باید او را جدا تشویق کرد. هنگامی که کودک کلمه ی «الله اکبر» یا «لا اله الا الله » را به زبان جاری کند، مستحق پاداش پدر و مادر است». (6)
در این باره رفتار امام خمینی رحمه الله با نوه اش به هنگام نماز بسیار آموزنده است. یکی از نوه های امام می گوید:
وقتی بچه بودم، یک بار که امام مشغول نماز خواندن بود، من هم رفتم پشت سر ایشان ایستادم و همان کارهایی را ایشان انجام می دادند، من هم تکرار می کردم. [پس از اتمام نماز] امام چند جلد کتاب کودکان که همان جا بود، برداشتند [به عنوان هدیه] به من دادند. بعدها هر موقع به اتاق امام می رفتم، یا ایشان مرا می دید از من می پرسید [آیا نمازت را خوانده ای یا نه ؟] اگر می گفتم بله، می گفتند: آفرین. (7)
در مرحله های بعدی همراه با رشد جسمی و ذهنی فرزند، می توان با خرید و سایل ویژه نماز همانند مهر، سجاده، تسبیح، لباس سفید، گرفتن جشن تکلیف با شرکت گروه هم سالان و بردن ایشان به پارک، سینما، مکان های مقدس، فرزند خود را به نماز علاقه مند ساخت. بدین منظور، حتی بیان خاطره هایی درباره نماز اهل بیت علیهم السلام، عالمان دینی و بزرگان مذهبی، در جذب کودکان و نوجوانان به نماز بسیار تأثیر گذار است.
پیام متن:
وقتی که حتی آدم های بزرگ با تشویق و قدردانی جایزه به کارشان دلگرم می شوند. از این ابزار برای راندن فرزندانپمان به سوی نماز بی خبر نمانیم .

ب) روش عبادت جمعی و تأثیر آن در نمازخوانی فرزندان
برای آنکه پدر و مادر از نقش الگویی و آموزشی خود به خوبی برآیند، بهتر است به همراه فرزندان و دیگر اعضای خانواده فریضه نماز را به صورت دسته جمعی به جا آورند. بدین ترتیب، هم امکان سهل انگاری در نماز به کمترین اندازه می رسد و هم فریضه دینی به شکل گروهی و منظم انجام می گیرد.
اگر عبادت در خانه به شکل دسته جمعی به جای آورده شود، افزون بر آنکه شوق به نماز در دل ها کاشته می شود، سبب افزایش ارتباط عاطفی و روحیه هم دلی و هم بستگی میان اعضای خانواده می شود. در نتیجه، بنیان خانواده به نیکی و مطمئن تقویت می شود.
پیام متن:
دست خدا، با جماعت و گروه است. بر این اساس، در خانواده ای که با هم نماز می خوانند، احتمال نماز خوان شدن فرزندان افزایش می یابد.

ج) روش تنوع
گوناگونی در برنامه های نماز، در ادامه دار شدن نماز گزاری کودکان و نوجوانان بسیار مؤثر است، بدین معنا که نماز جنبه های مختلفی دارد و تنها به بعد فردی محدود نمی شود. فرزندان در خانواده تنها با بعد فردی نماز آشنا می شوند، ولی برای آشنایی با جنبه های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی نماز شرکت دادن آنان به همراه افراد خانواده در نماز جماعت، مسجد و نماز جمعه ضروری است. شرکت دسته جمعی افراد خانواده در جمع نمازگزاران، ضمن اینکه نوعی نشاط و طراوت را در نماز به همراه دارد و آن را از یک نواختی و کسالت بار بودن خارج می کند، سبب نهادینه و استحکام جایگاه نماز میان اعضای خانواده می شود و میل و رغبت به نماز را بالا می برد.
پیام متن:
حتی نماز نیز اگر به گونه ای یک نواخت، به جا آورده شود، ای بسا کسالت بار شود. تغییر دادن مکان آن، گروهی یا به جماعت خواندن، به آن تنوع می بخشد و از کاهش رغبت نماز گزار به آن مانع می شود.

د)روش پرهیز از رفتارهای ناخوشایند
والدین برای واداشتن فرزندان به نماز، اجازه هر گونه رفتار ناخوشایند را ندارند تا سبب رنجش خاطر فرزندان نشوند یا در ذهن آنها خاطره تلخی از آموزه های دین همچون نماز پدید نیاورند. کارهایی که لازم است از آنها پرهیز شود، عبارتند از:
– اعمال قدرت و مجبور کردن و نوجوان به نماز؛
– گرفتن وقت تفریح کودک و نوجوان مانند: وقت بازی و تماشای فیلم، به انگیزه نماز خواندن آنها؛
– مقایسه فرزندان خود با کودکان نماز خوان دیگران؛
– دعوت کردن به نماز در زمانی که به تازگی تنبیه شده است؛
– خسته کردن کودک یا نوجوان با برنامه های اضافی و تعقیبات نماز.(8)
بی شک، اگر والدین در واداشتن فرزندان خود به نماز این پیشنهادها را رعایت نکنند، اثر بدی بر روحیه نماز گزاری کودک و نوجوان بر جای می گذارد تا آن جا که ممکن است آنان را برای همیشه از نماز بیزار کند.
پیام متن:
در روش پرهیز برای جذب فرزندان به نماز باید از هر گونه اقدام ناخوشایند پرهیز کرد.

هـ) روش عنایت آمیز
بهره گیری از روش عنایت آمیز در تربیت دینی و جذب فرزندان به نماز، در بسیاری از موارد می تواند اثر گذارترین راه باشد. ابزارهای این روش، برخوردهای غیر مستقیم، کریمانه و از روی چشم پوشی است برای نمونه، روش امام خمینی رحمه الله به هنگان نماز صبح یا زمستان با کودکانی که به تکلیف شرعی نرسیده بودند، از این گونه راه های شوق آمیز برای ادای نماز است. فریده مصطفوی، دختر امام خمینی رحمه الله، نقل می کند:
امام کسی را از خواب بیدار نمی کرد، می گفت خودتان اگر بیدار شدید، بلند شوید نماز بخوانید؛ اگر بیدار نشدید، مقید باشید که ظهر، قبل از نماز ظهر و عصر، نماز صبحتان را قضا کنید. زمستان هم که بلند می شدیم، می رفتیم سر حوض که وضو بگیریم، اگر آب گرمی بود، آن را به [بچه ها] می داد که وضو بگیرند. (9)
در مورد فرزندی نیز که در امر نماز کوتاهی می کند:
«والدین می توانند بعد از پایان هر نماز خود به گونه ای که فرزندشان می شنود، او را با ذکر نام دعا کنند و از خداوند عزت در دنیا و پاداش اخروی برایش بخواهند. این امر، علاقه فرزند به نماز را بیشتر خواهد کرد؛ زیرا او به هر حال به خودش و نامش اهمیت می دهد و از اینکه در فرصت بعد از نماز یاد و ذکری از او می شود، خرسند خواهد شد و به نماز اقبال بیشتری نشان خواهد داد یا والدین می توانند، از او درخواست کنند به جهت جوانی و پاکی و همین طور آبرومندی جوان در پیشگاه خدا، در حق ایشان دعا کنند که نمازشان پذیرفته شود و حتی می توانند از جوانشان بخواهند که جلو بایستد و آنها به او اقتدا کنند. اگر چه ممکن است فرزندشان نپذیرد، ولی پیشنهاد عنایت آمیز والدین، اثر لازم را در روح او ایجاد خواهد کرد». (10)
پیام متن:
اگر فرزندانمان در کنار جدی بودنمان در امر نماز آنها، رفتاری کریمانه و همراه با مدارا از ما در این باره ببینند، شوق بیشتری به خواندن نماز در آنها پدید می آید.

و)روش گفت و گو با فرزندان
اگر چه در تربیت الگویی، والدین باید بیشتر بکوشند به طور غیر مستقیم با رفتار خویش، فرزندان خود را به نماز و یادگیری آن علاقه مند کنند، گاهی آنها به سادگی و آسانی حاضر به اصلاح رفتار خویش درباره نماز نیستند. از این رو، والدین باید با دلیل و استدلال قوی بتوانند از راه گفت و گو و بحث کردن به شکلی محرمانه، رفتار او را اصلاح کنند. حکایت زیر در این باره شنیدنی است، یکی از دختران امام خمینی رحمه الله می گوید:
وقتی دختر پنج ساله ای بیش نبودم، یک شب وقتی امام به نماز مشغول شدند و عده ای هم به او اقتدا کردند، من به جهت دیر وضو گرفتن، وقتی به نماز رسیدم که امام به سجده رفته بودند. تا رکعت دوم باید صبر می کردم، ولی از شدت علاقه ای که برای خواندن نماز با ایشان داشتم، سریع تکبیر گفتم و به خیال اینکه به جماعت وصل شدم، به سجده رفتم. بعد از نماز، مادرم گفت: دخترم نمازت اشکال داشت. دلیل آن را هم گفت، اما من نپذیرفتم و اصرار کردم که حتما به امام بگویم. مادرم به ناچار جریان را به امام گفت. امام با حوصله و سعه ی صدر یک ربع ساعت برای من آن مسئله را توضیح داد که چرا نباید آن موقع تکبیر می گفتم و حالا برای رفع اشکال باید چه کنم. (11)
پیام متن:
فرزندان در برابر سخنانی که با دلیل و برهان همراه است، تسلیم هستند. از این روش، در تشویق فرزندانمان به نماز بهره کافی بگیریم .

پی نوشت :

1- محسن محمدی، علل نماز گریزی و نقش رسانه در گسترش نماز، قم، مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما، 1383، ص 5.
2- طبرسی، مکارم الاخلاق، ص323.
3-خسرو باقری، نگاهی دوباره به تربیت اسلامی، تهران، وزارت آموزش و پرورش، 1368، صص 107 و 108.
4- ستاد اقامه نماز، امام در سنگر نماز، ص 102.
5- غلام علی افروز، روش های پرورشی مذهبی نماز در کودکان و نوجوانان، تهران، انجمن اولیا و مربیان، 1371، صص 26 و 27.
6- روش های پرورش مذهبی نماز در کودکان و نوجوانان، صص 22 و 23.
7- امام در سنگر نماز، ص99.
8- علل نماز گریزی و نقش رسانه در گسترش نماز، ص 173.
9- امام در سنگر نماز، ص103.
10- محمد رضا شرفی، مشکلات تربیتی را چگونه حل کنیم؟، تهران ، تزکیه، 1367، ص 90.
11- محمدعلی کریمی نیا، الگوهای تربیت کودکان و نوجوانان، ص236.
منبع: ماهنامه طوبی 26