مقدمه:
انسان به عنوان موجودی ذی‌شعور و خلاق، متناسب با سیر و درجه رشد تکامل خود محتاج دانستن است. این احتیاج او را وادار به طرح پرسشهایی متعدد و متفاوت می‌کند، پرسشهایی که می‌تواند از پیدایش وجود شروع، و تا هدف و انتهای آن ادامه پیدا کند. این پرسشها عبارتند از: این جهان چیست؟ چگونه می‌توان در این جهان جاودان ماند؟ امور مطلوب و پسندیده در این جهان چیست؟ رابطه و نسبت انسان با آنچه وجود دارد، چیست؟ (از کجا آمده‌ام؟ آمدنم بهر چه بود؟ وطن اصلی و نهایی من کجاست؟ تکلیف من در این جهان چیست؟‌ و …آگاهی و پاسخ به این سؤالات است که پایه فرهنگ یعنی نظام نمادین، معانی، اندیشه‌های منظم و متنوع بشری را در خلال زمان تشکیل می‌دهد. هر فرهنگی که بتواند زمینه بیشتری جهت طرح این پرسشها فراهم نموده و پاسخهایی مستدل، قانع کننده و شیوا به آنها بدهد, از ارجحیت بیشتری برخوردار است؛لذا ضرورت دارد که آن فرهنگ را پذیرفته و درونی کنیم.
ما اعتقاد داریم نماز می‌تواند فرهنگی را ایجاد نماید که برای طرح سؤالات، دانستن و علم و یاد گیری ارزش فراوانی قائل است در حالی که پاسخهایی شفاف، مستدل، منسجم و شیوا به سؤالات انسان می دهد.
نماز و فرهنگ بین المللی آن
علمای علوم اجتماعی و انسان شناسی تعاریف متعدد و بسیار زیادی از فرهنگ ارائه نموده‌اند. با وجود این تعدد و تنوع، می‌توان وجوه مشترکی را بین این تعاریف پیدا نمود و آن این است که روی دو مؤلفه تأکید زیاد شده که عبارتست از: نمادها و اندیشه‌ها. نمادها خود را در قالب زبان و مفاهیم نشان می‌دهد.
اندیشه‌ها شامل چهار جزء است:
الف: باورها، اعتقادات و پنداشتها
ب: ارزشها
ج: تکلیف انسان نسبت به آنچه وجود دارد.
د: فن و چگونگی انجام کارها و امور[1] با توجه به محتوای نمادها و اندیشه‌ها می‌توان گفت که آنها در مجموعه مباحث شناخت شناسی، جهان بینی و ایدئولوژی جای می‌گیرند. پس با بررسی شناخت شناسی، جهان بینی و ایدئولوژی اسلام می‌توان با نمادها و اندیشه‌های موجود در اسلام یا به زبان دیگر با فرهنگ اسلام آشنا شد. نظر به اینکه نماز صورت و حقیقت دین[2] و بیان کننده تمام دین است،[3] و کارکرد آن مجزا از اسلام نیست؛ لذا نماز بیان کننده شناخت‌شناسی، جهان بینی و ایدئولوژی اسلام است.
شناخت شناسی، جهان بینی و ایدئولوژی موجود در نماز
الف: شناخت شناسی نماز:
شناخت شناسی مقدمه و بنای زیرین جهان بینی است . در اسلام عزیز، موضوع شناخت(معرفت) و شناخت شناسی دارای اهمیت بسیار فراوانی است تا جایی که معرفت به حضرت حق و ذات یگانه و بی همتای او بالاتر از هر کار دیگری است.
1ـ در قسمتهای مختلف نماز، نمازگزار به وجود دو نوع موجود مادی و غیر مادی، فیزیکی و متافیزیکی و یا جسم و روح اشاره دارد. نماز و اسلام بنیان و جوهر حقیقی و اصلی هستی را ذات یگانه و بی همتایی می‌داند که جز او به هیچ وجود دیگری باور ندارد.
2ـ در سوره حمد می‌خوانیم الحمد لله رب العالمین و نوعا در قنوت می‌خوانیم ربنا اتنا فی الدنیا حسنه و… این موارد بیان کننده وجود جهانی واقعی است. زیرا خداوند را رب جهانی خیالی دانستن امری دور از ذهن، نامعقول و غیر ممکن است.
همچنین نمازگزار در قنوت از خداوند سبحان، نیکی در این دنیا را طلب می‌کند؛که این دلیل خیالی نبودن و واقعی بودن آن است.
3ـ یا دو رکعت نماز دانشمند بهتر از هفتاد رکعت نماز غیر دانشمند است.[4] همچنین وقتی هر رکعت نماز گزاردن پشت سر امام دانشمند برابر با هزار رکعت نماز باشد،[5] و رسول اکرم ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ فرمود: خواب همراه با علم از نماز همراه با جهل بهتر است [6] و یا فرمود: مقدار اندکی از علم از مقدار زیاد عبادت بهتر است,[7] نشان دهنده قابل شناخت بودن جهان است.
ب: جهان بینی نماز:
نماز بیان کننده جهان بینی و ایدئولوژی است.[8] شناخت ما از جهان هستی «جهان بینی»[9] است. جهان بینی از مجموعه هستها, نیستها, بودها و نبودها سخن گفته تا تصویری کلی از جهان هستی برای ما به وجود آورد. تصویری که اساسی بوده و با مسایل جزئی سر و کار ندارد. پس جهان بینی, این جهان بینی که اساس اعتقاد صحیح ما به جهان هستی می باشد را نماز می تواند از ابعاد مختلف ایجاد و تقویت نماید: آگاهی‌های کلی و اساسی ما درباره جهان داریم، می‌باشد.
1ـ نمازگزار در بیان جملات و عبارات نماز(اقامه نماز، سوره حمد و اخلاص و … ، تشهد، قنوت، تسبیحات اربعه و…) مکرر بر وجود و یگانگی خداوند شهادت می‌دهد.
همه این موارد نشان دهنده این مطلب است که نظامات حاکم بر جهان زاییده خود جهان نبوده بلکه وجودی والا, آنها را خلق و کارگردانی کرده و می‌کند.
2ـ نمازگزار در ابتدای سوره‌های حمد، اخلاص (توحید) و… کلمه طیبه« بسم الله الرحمن الرحیم» و در سوره حمد «الرحمن الرحیم» ویژگیهای وجود برتر و والا را به زبان جاری می‌نماید.
3ـ در سوره حمد که جزء اصلی نماز است، نمازگزار می‌خواند« ایاک نعبد و ایاک نستعین» این مطلب گویای این است که نمازگزار به میل خود، آگاهانه و از روی انتخاب فقط خداوند سبحان را می‌پرستد و از او یاری می‌طلبد. البته دامنه آزادی نمازگزار کاملاً محدود نبوده بلکه حد و مرزی هم دارد؛ از جمله اینکه نمازگزار باید ارکان و واجبات نماز را انجام دهد؛ ولی در انجام مستحبات، تلاوت سوره در رکعت اول و دوم، ذکر رکعت سوم و چهارم، ذکر قنوت، سرعت نماز خواندن و… آزادی عمل دارد.
4ـشهادت نمازگزار بر رسالت پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ و صلوات فرستادن بر حضرت ختمی مرتبت در نماز، مؤید این مطلب است که در جهان بینی انسان محتاج به هدایت الهی بوده و بدون آن نمی‌تواند زندگی خویش را از هر جهت اداره کند.
5ـ اقرار نمازگزار و صلوات فرستادن بر محمد و آل محمد نشان دهنده این مطلب است که هدایت الهی منقطع نبوده بلکه همیشگی است.
6ـ نمازگزار در سوره حمد می‌خواند:« مالک یوم الدین» و در دنباله آن از خداوند سبحان تقاضا و درخواست دارد که جزء گروه مغضوبین و ضالین قرار نگرفته و در صراط مستقیم قرار گیرد.
همچنین تأکیدی که بر اهمیت اخلاق در نماز می‌شود، مؤید این مطلب و موضوع است که خدا نسبت به کارهای انسان بی تفاوت نبوده، عادل و ظالم و… در برابر خدا یکسان نیست.
7ـ نمازگزار در سوره حمد می‌خواند: «مالک یوم الدین» که به معنی قبول اصل معاد است. علاوه بر این وقتی نمازگزار نوعا در قنوت از خداوند رحیم چیزهایی نیکو در آخرت طلب می‌کند، به معنی آن است که زندگی انسان محدود به این جهان نبوده و مرگ پلی است برای ورود به جهان دیگر.
8 ـ یکی از اهداف خلقت انسان ستایش و عبادت خداوند سبحان است. در قرآن مجید آمده است: جن و انسان را نیافریدیم مگر برای این که مرا پرستش کنند[10] همچنین موجودی نیست جز آن که ذکرش تسبیح و ستایش حضرت اوست و لیکن آنها را فهم نمی‌کنید.[11] امیر المؤمنان حضرت علی ـ علیه السّلام ـ فرموده اند: هنگامی که انسان مشغول نماز است، بدن و لباسش و آنچه در اطراف اوست تسبیح خداوند می‌گویند،[12] نمازگزار در سوره حمد با خواندن «ایاک نعبد» این هدف را تحقق می‌بخشد.
ج: ایدئولوژی نماز
همان طور که گفته شد، شناخت ما از جهان هستی جهان بینی ما را تشکیل می‌دهد؛ در حالی که وظایف و تکالیفی را که از این شناخت بر عهده می‌گیریم «ایدئولوژی» می‌باشد. ایدئولوژی از مجموعه «بایدها» و «نبایدها» سخن رانده تا رسیدن به هدف را میسرنماید. در واقع ایدوئوژی هم هدف (غیر غائی) را مشخص کرده و هم برنامه‌هایی که برای رسیدن به آن هدف لازم است، معین می‌کند.
نماز ایدئولوژی عملی مسلمانان است که در آن عقاید، افکار، خواسته‌ها و الگوهای خود را بیان می‌کنند. نماز یک ایدئولوژی است.
1 ـ نماز سیستمی از ایده‌ها و قضاوتهای شفاف و صریح و سازمان یافته است، که موقعیت نماز گزار(ان) را تفسیر، تشریح و اثبات می‌نماید. این سیستم می‌تواند باعث ظاهر شدن نیازها، آرزوها، تفکرات و احساساتی که احیانا تاکنون به صورت ناآگاه و یا نیمه آگاه باقی مانده‌اند، گردد.
2 ـ این سیستم از ارزشهایی الهام و تأثیر پذیرفته و الگوی پیشنهادی برای کنش اجتماعی نمازگزار(ان) ارائه داده و کنش آنها را در جهت معین و مشخص هدایت می‌کند.
3 ـ در این سیستم، امکانی را به نمازگزار(ان) می‌دهد تا موقعیت خود را بهتر معرفی نموده درک کرده و اثبات نماید (نمایند). این ایدئولوژی برای نمازگزارس(ان) مشخص می‌کند که توسط چه افراد، گروههایی و یا عواملی به تضعیف یا انحراف کشیده می‌شوند و چه افراد، گروههایی و یا عواملی به رشد و تعالی آنها کمک می‌کنند. مثال ـ افراد، گروهها و عوامل تضعیف و انحراف کننده عبارتند از: شیطان، مغضوبین، ضالین و معبودی غیر الله و … و افراد، گروهها و عوامل تقویت کننده، رشد و تعالی دهنده عبارتند از: خداون سبحان، انبیاء ـ علیه السّلام ـ ، پیامبر گرامی ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ و سایر معصومین ـ علیه السّلام ـ ، رهبران دینی، پویندگان صراط مستقیم، مصلحان اجتماعی و …
4 ـ در ایدئولوژی نماز، نمازگزار(ان) درخواست‌ها و تقاضاهایی را از خداوند دارد (دارند) مثال، در سوره حمد، هدایت در صراط مستقیم و یا در قنوت این درخواستها و تقاضاها منافعی را برای نمازگزار(ان)‌دارد.[1] . پرستش آگاهانه، دکتر محمد رضا رضوانطلب، چاپ دوم, انتشارات ستاد اقامه نماز تهران 1375.
[2] . تغییرات اجتماعی، گی روشه، ترجمه دکتر منصور وثوقی، چاپ اول، نشرنی، تهران 1366.
[3] . تفسیر نماز، محسن قرائتی، ستاد اقامه نماز، تهران 1374.
[4] . جامعه شناسی نظم، دکتر مسعود چلبی، چاپ اول، انتشارات نشرنی، تهران 1375.
[5] . جهان بینی اسلامی، استاد جعفر سبحانی، انتشارات توحید، قم 1361.
[6] . راز نماز، علی دوانی، چاپ اول، نشر مطهر، تهران 1373.
[7] . علم از دیدگاه اسلام، استاد محمد تقی جعفری، چاپ اول، انتشارات روابط عمومی سازمان پژوهشهای علمی و صنعتی ایران، تهران 1360.
[8] . محجه البیضأ، فیض کاشانی، چاپ دوم، دفتر انتشارات اسلامی قم.
[9] . مقدمه‌ای بر جهان بینی اسلامی، استاد مرتضی مطهری، انتشارات صدرا، قم.
[10] . میزان الحکمه، محمد محمدی ری شهری، چاپ اول، دفتر تبلیغات اسلامی، قم 1362.
[11] . نماز نشانه حکومت صالحان (مجموعه مقالات ارائه شده در سمینار سراسری نماز 1370 مشهد) ستاد اقامه نماز.
[12] . وسایل الشیعه، محمد بن حسن الحرالعاملی، تصحیح و تعلیق عبدالرحیم ربانی شیرازی، چاپ پنجم مکتب اسلامیه، تهران. @#@ وجود رابطه بین منافع نماز گزار (ان) با ایدئولوژی، حالات روانی خاصی را می‌توان در نمازگزاران به وجود آورد…حالت روانی اساسا به دو دسته تقسیم شود: اول آن که ممکن است حالاتی اضطراب آمیز و نگران کننده باشد … حالات اضطراب ممکن است شدید باشد و به صورت نوعی محافظه کارانه یا ارتجاعی را به وجود آورند. حالات روانی همچنین می‌تواند به صورت تهاجمی و خشن ظاهر شود… این حالات تهاجمی بر خلاف حالات اضطراب، باعث به وجود آمده ایدئولوژی‌ ئی از نوع اصلاح طلب یا انقلابی می‌گردد.
ایدئولوژی نماز با توجه به تأکید بر رحمان و رحیم بودن خداوند سبحان و اصل توبه در اسلام و آرامش و اطمینان قلبی که برای نمازگزار (ان) ایجاد می‌شود و … از بروز ترس شدید و دلهره بی مورد جلوگیری می‌نماید؛ در نتیجه نماز یک ایدئولوژی محافظه کارانه یا ارتجاعی نیست. در ایدئولوژی نماز با توجه به نفی غیر الله و صف بندی در مقابل آن و دوری از ضالین، مغضوبین و …. به صورت یک ایدئولوژی اصلاح طلب و یا انقلابی خود را مطرح می‌کند. در مواردی، ایدئولوژی نماز و اسلام طرحی اصلاح طلب برای تغییر وضع موجود و تبدیل آن به وضع مطلوب دارد (آزاد کردن برده به عنوان نوعی مجازات، از کمک به نیازمندان و فقرا و …). ایدئولوژی نماز و اسلام در مواردی طرحی انقلابی و دفعی برای دگرگونی وضع موجود و تبدیل آن به وضع مطلوب دارد. (کلمه «لا» قبل از «… اله الا الله» نشان دهنده تصمیم قطعی و دفعی فرد نماز گزار در نه گفتن برابر معبودهای غیر واقعی است و …. ).
در واقع عقیده به نماز هم جنبه انقلابی داشته و هم جنبه ترقی خواهانه و اصلاح طلبانه دارد. جنبه انقلابی آن مربوط به نفی الهه‌ها و عدم پذیرش قطعی معبودهای غیر واقعی و دوری از رذایل اخلاقی و … بوده و جنبه اصلاح گری و ترقی خواهانه آن مربوط به تقاضای نمازگزار از خداوند سبحان برای هدایت و … می‌باشد. همچنین جنبه‌های انقلابی و یا اصلاح طلبانه ایدئولوژی نماز می‌تواند به مطالبی مربوط باشد که در نماز جماعت و جمعه به شکل خطبه‌ها و سخنرانیها بیان می‌شود.
4 ـ ایدئولوژی نماز باعث به وجود آمدن «مای نمازگزار» می‌شود. این ایدئولوژی مسلمانان را به گردهمایی در مکانی واحد برای انجام فرا می‌خواند؛ جایی که نمازگزاران می‌توانند همدیگر را بشناسند و به آنها روحیه و احساسی قومی و استوار ارائه دهند. این ایدئولوژی «مای نمازگزار» به وجود آمده را از یک طرف باز قرار می‌دهد تا هر فرد مسلمان بتواند در آن شرکت نماید و با دیگر نمازگزاران وحدت نماید، و از یک طرف دیگر «مای نمازگزار» به وجود آمده را بسته قرار می‌دهد تا مرزبندی مشخصی را بین نمازگزاران و غیر نمازگزاران، مسلمانان و غیر مسلمانان و … به وجود آورد. ایدئولوژی نماز بین کسانی که با «مای نمازگزار» بستگی و همبستگی دارند و کسانی که نمی‌توانند با «مای نمازگزار» باشند، تمایز قایل می‌شود.
5 ـ ارزشهایی که ایدئولوژی نماز بر‌ آنها استوار است و به آنها متکی شده‌اند در «مای نمازگزار» متبلور و متجلی می‌گردد. به بیان دیگر، بر عهده نمازگزاران است ارزشهایی را که مبنای ایدئولوژی نماز می‌باشد، متجلی و متبلور نمایند. این ارزشها عبارتند از: توحید، نبوت، ارزشهایی که مبنای فضایل اخلاقی می‌باشند و … علاوه بر باور داشتن این ارزشها, عمل نمودن به آنها معنی تجلی و تبلور این ارزشها در «مای نماز گزار» است. از طرف دیگر لازم به ذکر است گفته شود که، فضایل و کمالاتی که در تعالیم اسلامی مطرح می‌شوند در عین تعدد و تفاوتهای موجود، در معنی همه ی صفات مرتبط به هم و دارای وحدت و هماهنگی هستند. در واقع همه کمالات و فضایل اخلاقی صفات و حالاتی هستند که نتیجه توجه به حضرت حق و سیر و حرکت به سوی مبدأ نور و کمال است.
رذایل اخلاقی هم با وجود تعدد و اختلاف نتیجه توجه و علاقه به دنیا و فراموشی و غفلت از خدا است. به بیان دیگر می‌توان گفت، همه فضایل و رذایل اخلاقی ازسوی دیگر، هر کدام دارای خاستگاه واحدی بوده و هدف واحدی را دنبال می‌کند. در نتیجه می‌توان گفت که هر کدام از رذایل اخلاقی و فضایل اخلاقی در عین کثرت دارای وحدتی هستند (وحدت در کثرت). در صورتی که فضایل اخلاقی در بین مردم نماز گزار (به نیت خلوص و قصد قربت) مراعات شود، نشان دهنده تجلی و تبلور این ارزشها در «مای نمازگزار» است.
7 ـ در ایدئولوژی نماز گاهی ارزشهای جدید و نوی به وجود می‌آیند. این ارزشها ممکن است ارزشهای خفته‌ای باشند که در قالب یک ایدئولوژی یا دنباله ایدئولوژی قبلی ظاهر شوند. (‌عنوان مثال: شهادت دادن بر ولایت و حجت مولای متقیان ـ علیه السّلام ـ در نماز) و یا این ارزشهای نو، مفهوم خاصی به خود می‌گیرند که قبلاً به صورت ضمنی وجود داشته است.
8 ـ ایدئولوژی نماز با انتخاب خط مشی مشخص و داشتن هدفهایی غایی و ارائه راههایی برای رسیدن به آن اهداف، نمازگزاران را به سوی خدا می‌خواند.
این ایدئولوژی سعی می‌کند نمازگزارانی را که دارای اختیار بوده و با میل خود به سوی نماز می‌روند، به عنوان انسانهایی فعال و نه منفعل، سهیم در روند تاریخ نموده، به طوری که سرنوشت خود را در دست بگیرند.
9 ـ با توجه به بند فوق، ایدئولوژی نماز خصوصیتی سیاسی هم دارد؛ خصوصاُ زمانی این مسأله آشکارتر می‌شود که نماز گزاران چه به صورت نمازهای جماعت یا نماز فرادا، ابتدا باید ولایت حق، ولایت پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ و سایر امامان معصوم ـ علیه السّلام ـ را قبول داشته و سپس به اطاعت ولی امر و پیروی از مراجع عظام بپردازد (بپردازند). این خصوصیت سیاسی ایدئولوژی نماز (قسمت قابل تغییر آن)متناسب با شرایط و مقتضیات زمانی و مکانی و … می‌تواند وضعیت خاصی به خود بگیرد. زمانی که در یک جامعه، نمازگزاران قدرت سیاسی را در اختیار دارند، نحوه عمل خاصی دارند و متمایز و متفاوت است با نحوه عمل نمازگزاران در جامعه‌ای که قدرت سیاسی در اختیار غیر نمازگزاران است.
10 ـ ایدئولوژی نماز، آینده احتمالی دور و نزدیک را مشخص می‌کند. مصداقهای آن عبارتند از: دوری از فحشا و منکرات، اطمینان قلبی، آرامش درونی، پاداش نیک، رستگاری و….
11 ـ ایدئولوژی نماز، مفاهیم بسیار پر مغز، وزین و قابل درک برای عرفا، علما و افراد آگاه را به زبان و مفاهیمی ساده، شفاف و قابل درک برای عموم نمازگزارن بیان می‌کند.
12 ـ ایدئولوژی نماز مربوط به نمازگزاران و مسلمانان بوده ولی برای گروه خاصی نیست و جنبه جهانی داشته و برای انسانها است. هر انسانی که تمایل دارد می‌تواند مفاهیم آن را قبول کرده و اعمال آن را انجام دهد. شعار اتحّاد، برادری و برابری مسلمانان زیر پرچم «لا اله الا الله» و «محمدرسول الله» ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ می‌باشد.
نتیجه: با توجه به:
الف: نمادهایی که نماز به وجود می‌آورد؛
ب: نوع باورها، پنداشتها و اعتقاداتی که نماز به وجود می‌آورد؛
ج : ارزشهایی که مبنای نماز و موجود در نماز است و این ارزشها یا فطری و یا در راستای فطرت انسان است؛
هـ : دستور العمل‌های اسلام و نماز درباره چگونگی رفتار‌ها و اعمال انسان و نماز گزار؛
و : این که نماز شیواترین، کامل ترین و مستدل ترین پاسخ را به سؤالات اساسی انسان می‌دهد.
نماز فرهنگی را با توانمندی و غنای فراوان ایجاد نموده است و در سطح بین المللی مطرح شود. این فرهنگ می‌تواند در عرصه علمی، اعتقادی و استدلالی سربلند و موفق بوده و از این طریق, انسانهایی که به تعبیر قرآن مجید قلب سالمی دارند را شیفته خود نماید. اهمیت این تقابل در جهان امروز که جهان ارتباطات و زمان تهاجم فرهنگی با استفاده از فن آوریهای جدید است، هویدا می‌شود. جا دارد که نماز و فرهنگ آن را به شکل آکادمیک و با زبانی که برای نسلهای نو جذاب باشد، معرفی نماییم.
علیرضا وحدت پناه- نماز و فرهنگ بین الملل(کتاب پژوهشی نماز)ش 10