امروزه رسانه ها در چگونگی و ساخت فرهنگ زندگی، نقش گسترده ای دارند. ارائه الگو و به تصویر کشیدن زندگی و بیان مفاهیم جدید، اهمیت رسانه ها را در ایجاد فرهنگ مدرن دوچندان می کند. نیم نگاهی به نکات سیاسی و اقتصادی، بر اهمیت اهداف فرهنگی رسانه می افزاید. در این بخش توصیه هایی را در سطح کلان برنامه ریزی، ارائه می کنیم که در ترویج دین داری و ایجاد فرهنگ غنی اسلامی در جامعه مؤثر است و به گونه ای مستقیم یا غیر مستقیم مسجد را تقویت می کند.
توصیه های کلی
1. نقش کلیدی مسجد
مسجد در فرهنگ دینی اهمیت زیادی دارد و رهبران دینی بر این موضوع بسیار تأکید کرده اند. از این رو، تبلیغ مسجد، آثار و پی آمدهای فراوان دیگر را نیز به دنبال دارد؛ مسجد یعنی نماز، یعنی همراه مردم بودن، یعنی حضور در سنگر مبارزه با دشمن، حضور در تعلیمات مسلمانان و … .
بنابراین، با توجه به این مطالب جا دارد برنامه سازان در برنامه های خود به این مطلب اهمیت دهند و با طرح ها و برنامه های جالب خود مردم را به مسجد فرا خوانند.
2. افزایش سطح آگاهی عمومی
اعمال و رفتار فرد تابع نظام شناختی است. افراد، چگونگی برخورد و رفتارهای فردی و اجتماعی شان را بر اساس دانسته ها و بینش های خود تنظیم می کنند. گاهی به دلیل کم کاری اشخاص یا مراجع و نهادهای دینی، آگاهی عمومی جامعه درباره مفاهیم و آموزش های دینی در سطح پایینی قرار می گیرد. در نتیجه، کارها و رفتار دینی نیز ارزش واقعی خود را از دست می دهد. افزایش آگاهی عمومی درباره آموزش های دینی، تلاشی در راه هموار سازی برای گسترش ارزش های دینی در جامعه است.
علاوه بر اینکه بسیاری از جنبه های مسجد برای مردم شناخته شده نیست و آنان فقط جنبه عبادی مسجد را در نظر دارند، باید گفت مسجد در افزایش سطح آگاهی مردم و آشنایی آنان با مفاهیم و اعمال دینی بسیار اثرگذار است.
3. توجه به آثار سوء تبلیغات
امروزه جهان غرب با شیوه های گوناگون از همه سو، تهاجمی ناجوان مردانه را به فرهنگ و هویت ایران اسلامی آغاز کرده است و در این راه از همه ابزارهای سیاسی، فرهنگی و اقتصادی استفاده می کند. القای ناکارآمدی دین و بالندگی فرهنگ غرب و تناسب آن با نیازهای جامعه، مهم ترین محورهای این تبلیغات است. آنان در این مسیر از کتاب، رمان، سایت اینترنتی، سی دی و عکس های مبتذل، موسیقی، شعر، فیلم و دیگر دست آوردهای هنری استفاده می کنند و می کوشند با دین و هویت ملی مبارزه کنند.
در این میان، مسجد به عنوان سنگری برای مبارزه با دشمن به شمار می رود که به شدت مورد تهاجم استعمارگران نیز قرار دارد.
4. توجه به الگوی روان شناختی و جامعه شناختی در فیلم سازی
شخصیت بازیگران فیلم، بدون در نظر گرفتن پیام های مستقیم فیلم، در ایجاد یا تقویت بینش و اندیشه ویژه در بین مخاطبان بسیار مؤثر است. بنابراین، برای تقویت فرهنگ مسجد در میان افکار عمومی، شخصیت های فیلم باید از یک الگوی روان شناختی و جامعه شناختی پیروی کنند تا دیدی منفی علیه مسجد و اهل مسجد ایجاد نشود؛ زیرا بازتاب عملی آن بی تفاوتی عمومی نسبت به مسجد خواهد بود. در این راستا به فیلم سازانی که به صورت مستقیم یا غیر مستقیم درباره مسجد فیلم می سازند، برای ارائه الگوی مطلوبی از مسجد و اهل مسجد توصیه می شود:
1. مسجد را با شغل های مطلوب و مقبول اجتماعی مرتبط کنند. این گونه نباشد که اهل مسجد تنها از میان قشرهایی باشند که شغل های پایینی دارند.
2. افراد مسجدی از میان کسانی که تحصیلات بالا و دانشگاهی دارند نیز انتخاب شوند تا مخاطبان دریابند علم و دین با هم تضاد ندارند.
3. اهل مسجد فقط از میان اقشار پایین جامعه و روستاییان نباشند.
4. کودکان، نوجوانان و جوانان نیز در مسجد نشان داده شوند.
5. اهل مسجد از افرادی باشند که سلامت روانی مناسب و دیگر ویژگی های مطلوب هم چون مطلوبیت، موقعیت اجتماعی،عادات و رفتاری مناسب و هوش بالا داشته باشند.
6. فیلم به گونه ای نباشد که مخاطب گمان کند که انسان فقط در حالت گرفتاری و مشکل به مسجد می رود.
7. مسجدهایی که منظم و مرتب و زیبا هستند، نشان داده شوند.
8. فیلم هایی که محور و موضوع دینی دارند، برای مطرح کردن مسجد چندان مناسب نیست؛ چون در این صورت، تبلیغ مستقیم به شمار می رود که اثر کم تری خواهد داشت. بهتر است در فیلم هایی با موضوع های خانوادگی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی، مسجد نشان داده شود.
بررسی نقاط قوت برنامه ها
1. پخش اذان
اذان صدای دعوت همگانی برای نماز است و پرمحتواترین تبلیغ برای نماز جماعت و مسجد به شمار می رود. مسجدها با پخش صدای اذان مردم را به نماز و رستگاری دعوت می کنند.
رسانه، برنامه های ویژه ای را برای زمان های نماز در نظر گرفته که با پخش اذان، مسجد را تداعی می کند. گاهی همراه با پخش اذان، تصاویر وضو و نماز در مسجد یا گنبد و منارهای آن پخش می شود و پس از پخش اذان، تصاویری از برپایی نماز در مسجد یا گزارشی از فعالیت ها و فضای یک مسجد در سطح شهر را نمایش می دهد. این کارها در زنده نگه داشتن نام مسجد بسیار مؤثر است و گامی در راستای ایجاد و گسترش فرهنگ مسجد به شمار می رود.
2. گرامی داشتن مناسبت های مسجد
علاوه بر اذان و نماز جماعت که مناسبت هرروز مسجد است، مسجد مناسبت های ویژه ای دارد که گرامی داشتن آنها در بالندگی و رونق مسجد مؤثر است و جایگاه مسجد را در فرهنگ عمومی بالا می برد.
مراسم غبارروبی مسجد در دهه آخر ماه شعبان یکی از مناسبت های ویژه مسجد است. در این ده روز، اهالی محل با تمیز کردن و غبارروبی خانه پرودگار، خود را برای میهمانی خدا آماده می کنند. رسانه با پوشش تبلیغاتی این موضوع، از نظر خبری نیز آن را به خوبی پوشش می دهد و گزارش هایی را از تمیز کردن مسجدها پخش می کند.
3. معماری
مسجد، از نظر هنری و فرهنگی نیز قابل بررسی است. معماری مسجدها یکی از مهم ترین جنبه های فرهنگی آن است که فرهنگ پربار اسلام و ایران را نشان می دهد.
در رسانه، برنامه های هنری و فرهنگی تهیه می شود که این کارکرد مسجدها را بررسی می کند. آگاهی مردم از این کارکرد مسجد، سبب رونق و شکوفایی آن می شود؛ چون بسیاری از افراد به مفاهیم و آموزش های دینی پای بند نیستند و به گرایش های هنری و فرهنگی بیشتر از گرایش های دینی اهمیت می دهند، مسجد در نظر آنان بیشتر به عنوان یک پایگاه فرهنگی و ملی است تا یک مرکز دینی. گرایش های عمومی جامعه نیز جریان های فرهنگی و هنری را به خوبی می پذیرد.
تاریخ فرهنگی ایران نشان می دهد در سال 1336 هـ.ش فیلم های مستند درباره مسجدها و معماری و بناهای تاریخی اصفهان ساخته شده و این اوج ارتباط میان فرهنگ مردم و معماری مسجد است.[1] 4. برنامه های حاشیه ای (محتوایی)
برخی برنامه ها و فعالیت های رسانه به طور مستقیم مسجد را تقویت نمی کند، ولی مفاهیمی را دربر دارد که به طور حاشیه ای مسجد را تقویت می کند. به طور کلی همه برنامه هایی که سبب تقویت دین داری می شوند مسجد را نیز تقویت می کنند.
به این ترتیب، پخش برنامه نیایش و سخنرانی دینی که در مسجد برگزار می شود، نوحه خوانی و عزاداری، برنامه های تفسیر قرآن، فیلم هایی که محتوای دینی دارند، اشعار و سرودهای دینی و همه برنامه هایی هستند که مفاهیم و آموزش های دینی را بیان و تبلیغ می کنند. در این باره، فیلم هایی که به مناسبت ماه مبارک رمضان و با موضوع دینی ساخته می شوند، اهمیت ویژه ای دارند؛ بیشتر آنان با مسجد به گونه ای مستقیم در ارتباطند و شخصیت های فیلم، لحظه های زیادی را در مسجد می گذرانند. این فیلم ها کاملاً مسجد را تقویت می کنند. قسمتی از فیلم به گونه ای حاشیه ای و قسمتی به گونه ای مستقیم.
نقاط ضعف برنامه ها
1. ارائه چهره ضعیف از اهل مسجد در فیلم ها
شخصیت نقش های فیلم در پیام های فیلم و برداشت های بینندگان بسیار تأثیر دارد و اندیشه ویژه ای را به گونه ای پنهان در مخاطب تزریق می کند. متأسفانه در بسیاری از فیلم ها، که برخی از شخصیت های آن مسجدی هستند، چهره های ضعیفی از آنها ارائه داده شده است. در این فیلم ها، اهل مسجد افرادی هستند که تحصیلات زیادی ندارند یا از نظر اقتصادی پایین هستند یا موقعیت اجتماعی قابل قبولی ندارند.[2] 2. حاضر نشدن پیوسته
مسجد، کانونی دینی و عبادی است که به سبب حاکم بودن روح عبادت و نیایش در آن، در آرامش درونی و ذهنی انسان تأثیر زیادی دارد، ولی آرامش بخشی محیط مسجد به معنای این نیست که انسان فقط در زمانی دچار مشکل روحی و آشفتگی روانی بشود به مسجد بیاید. در برخی برنامه های رسانه افراد فقط در یک موقعیت ویژه که از نظر روحی و روانی ناراحتی دارند به مسجد می آیند.
در برخی دیگر، فقط در ماه رمضان و برخی فقط در مراسم ترحیم به مسجد می آیند. در صورتی که نماز و مسجد جزء زندگی دینی ماست و نباید این گونه اندیشه القا شود که مسجد به زمان های ویژه ای اختصاص دارد، بلکه حضور در مسجد محدود به زمان و یژه ای نیست و مسلمانان باید در زمان غم و شادی، فقر و ثروتمندی، کوچکی و بزرگی در مسجد حاضر شوند.[1] . نک: سیدجواد سلیمی، مسجدها، فهرست فیلم های ساخته شده درباره معماری مساجد، ص 451.
[2] . نک: فصل نامه نیایش، شماره 9، بهار 1381، صص 107- 121.
@#@
3. ضعف تبلیغات
بی شک تبلیغات در ایجاد رغبت و انگیزه در مردم برای حضور در مسجد مؤثر است، ولی رسانه در این باره فعالیت ویژه ای انجام نداده است. مطرح کردن مسحد در فیلم ها به گونه ای مستقیم یا غیر مستقیم، پخش شعر و سرود درباره مسجد، پخش روایت هایی درباره آثار، جنبه ها و فضیلت مسجد و نماز جماعت به صورت زیرنویس و غیره، بیان برنامه های مسجد در مناسبت های دینی، تهیه گزارش و مصاحبه درباره مسجد و انجام مسابقه هایی در این باره کارهایی است که علاوه بر اطلاع رسانی بهینه، در تبلیغات دینی نیز مؤثر است.
4. پیام های ضمنی (محتوایی)
بسیاری از برنامه های رسانه به گونه ای غیر مستقیم بر مسجد تأثیر منفی دارد و فعالیت های عبادی مسجد را بی اثر می کند. یا اینکه مانع حضور مردم در مسجد می گردد. برنامه هایی که رفاه زدگی، تجمل پرستی و دنیاگرایی را به تصویر می کشد، اراده دینی مردم را تضعیف می کند. برخی برنامه های سرگرم کننده رسانه، همچون طنز و مسابقه ها نیز چنین ویژگی هایی دارند. البته لازم نیست برنامه های رسانه تغییر کند و به گونه ای مستقیم به آموزش مسائل اسلام بپردازد، بلکه سمت و سوی برنامه ها باید دینی باشد و رسیدن به این هدف بدون دگرگونی موضوع و تصرف اندکی در محتوا امکان پذیر خواهد بود.[1] پیشنهادهای برنامه ای
1. شیوه های غیر مستقیم
با توجه به روحیه عمومی مردم، گاهی شیوه های مستقیم برای تبلیغ و ترویج مفاهیم و آموزش دینی با حساسیت و بازتاب های منفی رو به رو خواهد شد. بنابراین، استفاده از شیوه های غیر مستقیم، علاوه بر کاهش واکنش های احتمالی، مخاطبان را ناخواسته با خود همراه می کند و با گذشت زمان، فرهنگی را به وجود می آورد.
برخی از این شیوه ها چنین است:
الف) گفتار بازیگران
می توان فیلم هایی را که با موضوع تاریخی یا خانوادگی ساخته می شوند، به شکلی طرح ریزی کرد که بدون تغییر محتوا، سمت و سوی دینی داشته باشد. اندک تغییری در گفتار بازیگران فیلم، یکی از راه ها است. با کمی تغییر در گفتار بازیگران می توان آن را به موضوع مسجد ارتباط داد، بدون اینکه موضوع فیلم دگرگون شود. برای مثال، برای تعیین مکان جلسه یا گفت و گو مسجد انتخاب شود. یا برای مثال، بازیگری به دیگری بگوید: جلسه فردا در مسجد باشد؛ چون آن جا دارای آرامش بیشتری است.
مکان گردش دوربین نیز یکی دیگر از این عوامل است. در حالی که صحنه هایی از فیلم در خیابان اجرا و فیلم برداری می شود. از خیابانی عبور کنند که مسجد بزرگ و زیبایی در آن قرار دارد و دوربین در حالی که شخصیت های فیلم را در حال عبور نشان می دهد، یک لحظه تصویری از مسجد را فیلم برداری می کند. به این ترتیب، بدون تغییر محتوا، مفاهیم دینی نیز بیان می شود. البته این شیوه به زمان و تکرار نیاز دارد.
ب) پیام بازرگانی
پیام های بازرگانی کاملاً جنبه اقتصادی دارند، ولی می توان این پیام ها را به شکلی طرح ریزی کرد که بدون اینکه به جنبه های اقتصادی و تبلیغاتی پیام آسیبی برسد، سمت و سوی دینی نیز داشته است. برای نمونه، چند پیام بازرگانی را با این ویژگی بیان می کنیم:
1. در تبلیغات کاشی، صحنه هایی از گنبد و محراب کاشی شده به گونه ای گذرا نشان داده شود؛
2. در تبلیغات فرش، صحنه ای از فرش مسجد به تصویر کشیده شود؛
3. در تبلیغ مانیتور و تلویزیون برای بیان وضوح و کیفیت تصویر، یکی از صحنه ها، تصویری از مسجد یا کعبه باشد؛
4. در تبلیغ وسایل نقلیه، در حال گذرا، وسیله نقلیه از کنار یک مسجد که جنبه فرهنگی و آثار باستانی دارد عبور کند؛
5. در تبلیغ جارو برقی های بزرگ، برای مصارف غیر خانگی تصویری از مسجد که عده ای در حال نظافت آن هستند، نشان داده شوند.
ج) گفتار مجریان
گفتار مجریان شبکه سراسری و برنامه ها در جهت دهی افکار مردم به سوی مفاهیم و آموزش های دینی بسیار مهم است. این افراد در شبانه روز در مراحل گوناگون مطالب بسیاری را در سطح کشور یا استان مربوطه بیان می کنند که اگر سمت و سوی آنها دینی باشد، در گسترش روحیات و احساسات دینی در بین مردم مؤثر است. برای مثال مجری شبکه سراسری سیما در شب یکی از روزهای تابستان می تواند این گونه با مردم سخن بگوید: «عرض سلام و ادب دارم خدمت شما هم وطنان عزیز. از محضر شما التماس دعا داریم. امیدواریم یک روز گرم تابستانی را با موفقیت پشت سر گذاشته باشید. برای تمام کسانی که هم اکنون از مسجد و نماز جماعت به منزل بازگشته اند، آرزو می کنیم طاعات و عباداتشان مورد قبول درگاه خداوند قرار گرفته باشد».
د) فضای رسانه
فضای کلی رسانه در سمت و سوی برنامه ها مؤثر است. اگر روحیه دینی و معنوی بر برنامه ها و تولیدات سیما حاکم باشد، به طور حاشیه ای باورهای دینی را در ذهن مخاطبان تقویت می کند و مسجد مکانی برای آموزش بسیاری از مسائل دینی است. پس فضای معنوی رسانه، یکی از شاه راه های گسترش مفاهیم مذهبی است که در این میان، مسجد اهمیت ویژه ای دارد.
2. فیلم سازی
یکی از مهم ترین اقدامات برای ایجاد و گسترش فرهنگ دینی در اجتماع که شاید به زمان زیادی هم نیاز نداشته باشد، فیلم سازی حساب شده و بر اساس نیازمندی های جامعه و مخاطب شناسی دقیق است. رسانه برای تدوین فرهنگ متناسب با هویت ملی ایران در آپارتمان نشینی، فیلم های گوناگونی ساخت که علاوه بر بیان رخدادهای گوناگون برای اعضا و ساکنان، نمونه بارز و متناسب زندگی آپارتمانی را بیان می کرد: در این فیلم ها، شیوه برخورد با مشکلات و تداوم روابط میان همسایه ها بیان می شد. به همین ترتیب، می توان سریال هایی ساخت که رخدادهای گوناگون در مسجد و اهل مسجد را نشان دهد. لازم نیست همه وقایع مربوط به مسجد باشد، نشان دادن زندگی اهل مسجد با رویکرد خانوادگی، سیاسی، اجتماعی و دینی، هدف اصلی سریال است. بی شک رخدادهای مسجد در این میان نمایش داده می شود. در این سریال ایجاد فرهنگ مسجد، اوصاف مسجد نمونه و الگو، راه های حل مشکلات مسجد و حضور بهینه مردم در مسجد نیز بیان می شود.
3. مسجد شناسی
از جمله برنامه هایی که می تواند سبب رونق مساجد شود، شناساندن مساجد است. هر شهری دارای مسجدهایی است که پیشینه متفاوت و برنامه های گوناگونی دارد. اطلاع رسانی از ویژگی ها و برنامه های فرهنگی و جنبی مساجد، امری پسندیده و نیکوست.
[1] . در بخش راهکارها، شیوه های غیر مستقیم تقویت فرهنگ مسجد در برنامه ها بیان شده است.
محسن محمدی- مسجد