2 – 1 – 9. تاکتیک نظامی پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) در جنگ احد
داشتن روحیه تهاجمی سربازان حتی در شرایط سخت و شکست یکی از روش‌های موفق نظامی است، پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) از این تاکتیک رزمی که باعث ترس و وحشت مشرکان قریش شد در جنگ احد استفاده نمود و ابوسفیان سرکرده مشرکان عرب را که چه بسا قصد تهاجم دوباره و محو و نابودی اسلام را در سر داشت منصرف نمود.
حدیث اول:
ما روی عن امیرالمؤمنین(علیه السلام) فی اصناف القرآن و انواعها و تفسیر بعض آیاتها بروایه النعمانی… وقوله سبحانه «الذین قال لهم الناس، إنّ الناس قد جمعوا لکم فاخشوهم فزادهم ایماناً وقالوا حسبنا اللَّه و نعم الوکیل»(65) نزلت هذه الآیه فی نعیم بن مسعود الأشجعی وذلک أنّ رسول اللَّه(صلی الله علیه و آله و سلم) لمّا رجع من غزاه اُحد، وقد قتل عمّه حمزه، قتل من المسلمین من قتل، وجرح من جرح، وانهزم من انهزم ولم ینله القتل والجرح، أوصی اللَّه تعالی إلی رسول اللَّه(صلی الله علیه و آله و سلم) أن أخرج فی وقتک هنا لطلب قریش، ولا تُخرج معک من اصحابک إلّا کلّ من کانت به جراحه، فأعلمهم بذلک، فخرجوا معه علی ما کان بهم من الجراح حتّی نزلوا منزلاً یقال له: حمراء الأسد، وکانت قریش قد جدّت السیر فرقاً، فلمّا بلغهم خروج رسول اللَّه(صلی الله علیه و آله و سلم) فی طلبهم، خافوا فاستقبلهم رجل من أشجع یقال له: نعیم بن مسعود یرید المدینه، فقال له ابوسفیان صخر بن حرب: یا نعیم هل لک أن أضمن لک عشر قلائص وتجعل طریقک علی حمراء الأسد فتخبر محمداً أنّه قد جاء مدد کثیر من حلفائنا من العرب؛ کنانه و عشیرتهم، والأحابیش، وتهوِّل علیهم ما استطعت، فلعلّهم یرجعون عنّا، فأجابه إلی ذلک وقصد حمراء الأسد فأخبر رسول اللَّه(صلی الله علیه و آله و سلم) بذلک، وأنّ قریشاً یصبحون بجمعهم الذی لا قوام لکم به، فاقبلوا نصیحتی وارجعوا، فقال اصحاب رسول اللَّه(صلی الله علیه و آله و سلم) : حسبنا اللَّه ونعم الوکیل، اعلم إنّا لا نبالی بهم، فانزل اللَّه سبحانه علی رسوله «الذین استجابوا للّه والرسول من بعد ما أصابهم القرح للذین أحسنوا منهم واتّقوا أجر عظیم الذین قال لهم الناس إن الناس قد جمعوا لکم فاخشوهم فزادهم ایماناً وقالوا حسبنا اللَّه ونعم الوکیل»(66) وانّما کان القائل لهم نعیم بن مسعود… .(67)

3 – 1 – 9. نظام خدمت سربازی در اسلام: «تشکیل ارتش ملّی»
جهاد فی سبیل اللَّه هر چند از لحاظ زمانی، محدودیتی برای مؤمنان ندارد و هر کس در هر زمان که جهاد باشد، می‌تواند در جبهه‌ها حضور یابد و نیاز جبهه‌ها را به صورت داوطلبانه تأمین نماید، لکن جهاد بر همه مسلمانان واجب بوده و همگان موظف‌اند در جهاد مشارکت نمایند. البته نحوه مشارکت و حضور در جبهه باید به صورت مشارکت نوبتی باشد، در واقع مشارکت نوبتی در جنگ، همان تشکیل ارتش ملی را تداعی می‌کند که در تاریخ معاصر مرسوم است. نظریه توزیع زمان حضور مکلفان در جبهه‌ها و تشکیل ارتش ملی و اسلامی را می‌توان از حدیث ذیل که در منابع شیعه و سنّی آمده برداشت کرد.
عن طلحه بن زید، عن أبی عبداللَّه، عن ابیه علیهما السلام قال: قرأت فی کتاب لعلیٍّ(علیه السلام) إنّ رسول اللَّه(صلی الله علیه و آله و سلم) کتب کتاباً بین المهاجرین والأنصار، ومن لحق بهم من اهل یثرب:
«إنّ کل غازیه غزت بما [معنا] یعقب بعضها بعضاً بالمعروف والقسط بین المسلمین…»(68)؛… والمراد بقوله: «یعقب بعضهم بعضاً، ان یکون الغزو بینهم نوباً، فأذا خرجت طائفه ثم عادت لم تکلّف أن تعود ثانیه حتی تعقبها اُخری غیرها.(69)

2 – 9. سیره نظامی امیرالمؤمنین(علیه السلام)
برخی از روش‌ها و تاکتیک‌های نظامی امیرالمؤمنین(علیه السلام) به تناسب موضوع، یعنی عام و کلی بودن آن در بحث از آیین جهاد بیان گردیده، ولی برخی از روش‌ها و شیوه‌های نظامی امیرالمؤمنین(علیه السلام) که در روایات آمده از خصائص امیرالمؤمنین(علیه السلام) است که در این جا به ذکر آنها می‌پردازیم.

1 – 2 – 9. تفاوت سیره علی(علیه السلام) در جنگ جمل و صفین‌
چنانچه می‌دانیم جنگ با اهل قبله تفاوت‌هایی با جنگ با کفار دارد، سیره حضرت علی(علیه السلام) در جنگ‌های سه‌گانه جمل، صفّین و نهروان که با پیش‌بینی پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) بر اساس تأویل قرآن توسط وصی پیامبر حضرت امیرالمؤمنین صورت گرفت می‌تواند به منزله الگوی رفتار نظامی حاکمان در جنگ با اهل قبله قرار گیرد. حضرت در این سه جنگ از گرفتن اسیر و غنائم جنگی خودداری کرد، به علاوه سیره آن حضرت در دو جنگ جمل و صفین در میدان نبرد نیز متفاوت بود، بدین ترتیب که حضرت در جنگ جمل از تعقیب فراریان و کشتن مجروحان خودداری کرد، ولی در جنگ صفّین بر اساس این سیره رفتار نکرد، علت این امر در احادیث ذیل بیان شده است.
… عن عبداللَّه بن شریک عن أبیه قال: لمّا هزم الناس یوم الجمل، قال امیرالمؤمنین(علیه السلام) لا تتبعوا مولّیاً، ولا تجهزوا علی جریح، ومن أغلق بابه فهو آمن.
فلمّا کان یوم صفّین قتل المقبل والمدبر، وأجاز [أجهز] علی الجریح، فقال أبان بن تغلب لعبداللَّه بن شریک: هذه سیرتان مختلفتان فقال: إنّ اهل الجمل قتل طلحه والزبیر، وإنّ معاویه کان قائماً بعینه وکان قائدهم.(70)

2 – 2 – 9. تعیین حقوق برای سربازان‌
بهره‌مندی از غنائم و عطایا و حقوق مادی در زمان جنگ و اختصاص سهم ویژه برای آنان امری ضروری است و نقش آن در روحیه سربازان امری پوشیده نبوده و چه بسا تأمین منافع مادی ایشان، اراده آنان را در دفاع از اسلام و بلاد اسلامی مصمم‌تر سازد و منافاتی هم با مسئله اخلاص در جهاد ندارد، زیرا تأمین منافع مادی شخصی از باب داعی بر داعی شمرده می‌شود. این مسئله در صدر اسلام سابقه داشته است، چنان چه سیره نظامی امیرالمؤمنین(علیه السلام) در جنگ‌های خود دادن عطا به سربازان و جنگ‌جویان بوده، بر خلاف معاویه که مستقیماً به سربازان حقوقی پرداخت نمی‌کرد، بلکه سران قبایل را می‌خرید و سران قبایل و طوایف شام نیز بر حسب مبالغی که از معاویه می‌گرفتند سرباز و جنگ‌جو در اختیار او می‌گذاشتند، و اندکی از عطایای معاویه را هم به سربازان می‌دادند.
با این که شیوه امیرالمؤمنین(علیه السلام) بر اساس عدالت و حمایت مالی از لشکریان بود، ولی مردم کوفه در حمایت از علی(علیه السلام) و مقاومت در برابر دشمنان آن حضرت سهل‌انگاری می‌کردند و این مسئله مایه تأسف و شگفتی آن حضرت می‌گشت. حضرت در یک خطاب عتاب‌آمیز نسبت به لشکریان خود می‌فرماید:
ومن کلام له(ع) فی ذمّ العصاه من اصحابه:… للّه أنتم! أما دین یجمعکم، ولا محمیه تشحذکم، أو لیس عجباً أنّ معاویه یدعو الجفاه الطغام فیتّبعونه علی غیر معونه ولا عطاء، اَنَا ادعوکم – وانتم تریکه الأسلام وبقیّه الناس – الی المعونه أو طائفه من العطاء، فتفرقون عنّی وتختلفون علیّ! إنّه لا یخرج الیکم من أمری رضیً فترضونه، ولا سخط فتجتمعون علیه، وإنّ أحبّ ما أَنَا لاقٍ إلیّ الموت… .(71)

10. جنگ روانی‌
تضعیف روحیه دشمن از راه تبلیغات و ایجاد وحشت در دل فرماندهان و سربازان دشمن یکی از شیوه‌های جنگ روانی است که شکست دشمن را تسهیل می‌کند و چه بسا شکست دشمن از این راه بسیار آسان‌تر از شکست و تسلیم نظامی باشد. احادیثی که در خصوص پیروزی پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) در جنگ‌های خود از راه رعب و وحشت حاکم بر دشمنان اسلام هر چند به عنوان ویژگی آن حضرت نقل شده است، لکن این امر قانونی تعمیم‌پذیر است.
… عن عطاء بن السائب، عن الباقر(علیه السلام) عن آبائه(علیهم السلام) عن النبی(صلی الله علیه و آله و سلم) قال: اُعطیت خمساً لم یعطهنّ نبیٌّ کان قبلی: «… ونُصِرت بالرعب…»؛(72) ونصره بالرعب مع قلّه العِدّه والعُدّه، وکثره الأعداء، وشدّه بأسهم، والرعب الفزع والخوف، فکان اللَّه تعالی یلقی رعبه فی قلوب الأعداء حتّی إذا کان بینه وبینهم مسیره شهر هابوه، وفزعوا منه.(73)

11. اخلاق در جنگ‌
بر خلاف نظریه کسانی که سیاست بدون اخلاق را توصیه می‌کنند، و اخلاق را امری مطلق ندانسته بلکه آن را امری فردی و نسبی تلقی کرده و زمانی که حفظ و بقای دولت جز با توسل به امور غیر اخلاقی از قبیل دروغ و خدعه و حیله، خلف وعده، پیمان‌شکنی و کشت و کشتار بی‌منطق ممکن نباشد، این امور از دید آنان نه تنها شر نبوده، بلکه به باور ایشان دولت‌مردان در شرایط اضطراری موظف‌اند فراتر از امور اخلاقی رفتار نمایند و دولت نیز در زمان جنگ باید تمام ارزش‌ها و مبادی اخلاقی را کنار نهاده و در زیر چکمه‌های سنگین سربازان خود لگدمال کند و به میدان جنگ برود.(74) در مقابل این تفکر ماکیاولیستی، آموزه‌های نظامی اسلام، فرماندهان و سپاهیان را توصیه به اخلاق و رعایت عواطف و احساسات لطیف بشری نموده، و در شرایط سخت جنگْ سربازان را از انجام رفتارهای غیر اخلاقی باز می‌دارد. در احادیث مربوط به آیین جنگ مطالب بسیار جالب توجهی به چشم می‌خورد که نشان دهنده نمادهای اخلاق و فضیلت انسانی در جنگ است. به برخی از این
احادیث اشاره می‌کنیم:

1 – 11. خودداری از دشنام و ناسزاگویی به دشمن‌
روی نصر، عن عبداللَّه بن شریک، قال: خرج حجر بن عدیّ وعمرو بن الحمق یظهران البرائه من أهل الشام، فأرسل علی(علیه السلام) الیهما أَن کفّا عمّا یبلغنی عنکما فأتیاه فقالا: یا امیرالمؤمنین ألسنا محقّین؟ قال: بلی. قالا فلم منعتنا من شتمهم؟ قال: کرهت لکم أن تکونوا لعّانین شتّامین، تشتمون وتبرؤن ولکن لو وصفتم مساوئ اعمالهم فقلتم: من سیرتهم کذا و کذا، ومن أعمالهم کذا وکذا ، کان أصوب فی القول و أبلغ فی العذر ، ولو قلتم مکان لعنکم ایّاهم وبرائتکم منهم:
اللهم احقن دماءَهم ودماءَنا، واصلح ذات بینهم وبیننا، واهدهم من ضلالتهم حتّی یعرف الحق منهم من جهله ویرعوی عن الغیّ والعدوان منهم من لجّ به، لکان احبّ إلیّ وخیراً لکم، فقالا: یا امیرالمؤمنین نقبل عظتک ونتأدّب بأدبک.(75)
این روایت به صورت دیگر نیز نقل شده است:
ومن کلام له [علی‌](علیه السلام) و قد سمع قوماً من اصحابه یسبّون أهل الشام ایّام حربهم بصفّین:
إنی اکره لکم ان تکونوا سبّابین، و لکنّکم لو وصفتم أعمالهم وذکرتم حالهم، کان أصوب فی القول، وابلغ فی العذر فقلتم مکان سبّکم ایّاهم: اللهم احقن دماءنا و دماءهم ، واصلح ذات بیننا و بینهم و اهدهم من ضلالتهم حتّی یعرف الحقّ من جهله، ویرعوی عن الغیّ والعدوان من لهج به.(76)

2 – 11. نهی از قتل سفیر و گروگان‌
ابو البختری، عن الصادق(علیه السلام) قال: قال رسول اللَّه(صلی الله علیه و آله و سلم) : لا یقتل الرسل ولا الرهن.(77)
… قال علی(علیه السلام) : اعتمّ أبو دجانه الأنصاری، وأرخی عذبه العمامه من خلفه بین کتفیه، ثم جعل یتبختر بین الصفّین، فقال رسول اللَّه(صلی الله علیه و آله و سلم) : إنّ هذه لمشیه یبغضها اللَّه تعالی إلّا عند القتال.(78)

12. آیین جنگ
استراتژی نظامی اسلام، پیروزی حق بر باطل است، لکن این پیروزی را به هر قیمتی ولو با کشتار وسیع و فجیع انسان‌ها طالب نیست، بلکه به دنبال دست‌یابی به پیروزی با حداقل کشتار در طرفین جنگ است. این استراتژی نظامی اسلام را می‌توان با استناد به آداب جهاد که از آموزه‌های حیات‌بخش اسلام سرچشمه می‌گیرد اثبات کرد. در این جا به برخی از آداب جهاد از دیدگاه احادیث اشاره می‌کنیم.

1 – 12. تقدّم دعوت بر جنگ‌
از آن جا که هدف از جنگ در اسلام دعوت به توحید و رشد و کمال و سعادت‌مندی انسان در دنیا و آخرت است، لذا سعی شارع بر این است که این هدف با دعوت و گفت و گوی صلح‌آمیز تأمین شود و از جنگ و خونریزی پرهیز گردد. از این رو اصل دعوت بر جهاد تقدم دارد و از مهم‌ترین اصول سیاست خارجی اسلام و از احکام منصوصه و ضروری دین به شمار می‌آید. دعوت به مفهوم درخواست پذیرش توحید و اسلام در مورد کافر و دعوت به صلح و سازش و حکمیت بر اساس کتاب الهی در مورد مسلمانان است. در تاریخ سیاسی اسلام، سیره پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و علی(علیه السلام) و نیز امام حسین(علیه السلام) ، تقدم دعوت بر جنگ بوده است. اکنون نصوص حدیثی مربوط به اصل دعوت را ملاحظه می‌کنیم.

حدیث اول:
عن ابی عبداللَّه(علیه السلام) قال:… إنّ علیّاً یوم البصره لمّا صفّ الخیول قال لأصحابه: لا تعجلوا علی القوم حتّی أعذر فیما بینی وبین اللَّه وبینهم فقام الیهم فقال… .(79)

حدیث دوم:
… عن حبّه العرنی… قال: فلمّا کان یوم الجمل وبرز الناس بعضهم لبعض، نادی منادی امیرالمؤمنین(علیه السلام) لا یبدأنّ احدکم منکم بقتال حتّی آمرکم، قال: فرموا فینا، فقلنا: یا امیرالمؤمنین قد رمینا، فقال: کفّوا ثمّ رمونا فقتلوا منّا، قلنا یا امیرالمؤمنین قد قتلونا، فقال: احملوا علی برکه اللَّه… .(80)

حدیث سوم:
در جنگ صفّین نیز حضرت علی(علیه السلام) از شروع جنگ توسط اصحاب خود ممانعت کرد و ابتدا اهل شام را به صلح و حکم خدا دعوت کرد، وقتی آنان نپذیرفتند و جنگ را آغاز کردند، حضرت دستور حمله را صادر فرمود.
… فجدّ الناس فی القتال فنهاهم امیرالمؤمنین(علیه السلام) و قال: اللهم إنّی أعذرت وأنذرت فکن لی علیهم من الشاهدین. ثم أخذ المصحف وطلب من یقرأه علیهم «وإن طائفتان من المؤمنین اقتتلوا، فاصلحوا بینهما»(81) الآیه، فقال المسلم المجاشعی، ها اَنَا ذا، فخوّفه بقطع یمینه وشماله و قتله. فقال: لا علیک یا امیرالمؤمنین فهذا قلیل فی ذات اللَّه، فأخذه ودعاهم الی اللَّه فقطعت یده الیمنی فأخذه بیده الیسری، فقطعت فأخذه بأسنانه فقتل… فقال(علیه السلام) الآن طاب الضراب… .(82)

پی نوشت :

50) بحارالانوار، ج 32، ص 324، ح 298؛ قرب الاسناد، ص 45.
51) بحارالانوار، ج 32، ص 354 – 353، ح 336؛ در سلب ایمان از خوارج و این که آیا مؤمن بر ایشان اطلاق می‌شود یا خیر؟ علامه مجلسی بحث مفصلی را از مرحوم صدوق نقل کرده است که نتیجه آن عدم اطلاق مؤمن بر باغی است. برای آگاهی بیشتر رجوع کنید به: بحارالانوار، ج 44، ص 38 – 37، ح 1.
52) بحارالانوار، ج 33، ص 429، ح 636؛ علل الشرایع، ج 2، ص 603.
53) بحارالانوار، ج 32، ص 330، بیان.
54) بحارالانوار، ج 32، ص 330 – 327، بیان.
55) بحارالانوار، ج 33، ص 443 – 442، ح 653؛ علل الشرایع، ج 1، ص 154.
56) بحارالانوار، ج 69، ص 109 – 108، بیان.
57) بحارالانوار، ج 27، ص 250، بیان.
58) بحارالانوار، ج 78، ص 376، ح 26.
59) بحارالانوار، ج 40، ص 194 – 193، ح 79؛ نهج البلاغه (عبده)، ج 1، ص 283؛ بحارالانوار، ج 40، ص 255 – 254؛ ارشاد مفید، ص 101 – 99.
60) بحارالانوار، ج 42، ص 173، ح 34؛ نهج البلاغه، (عبده)، ج 2، ص 249.
61) فرقان (25)، آیه 77.
62) بحارالانوار، ج 72، ص 356 – 355، ح 70.
63) بحارالانوار، ج 21، ص 55، ح 8؛ إعلام الوری بأعلام الهدی، ص 65 – 64؛ بحارالانوار، ج 21، ص 59 – 58؛ شرح ابن ابی الحدید، ج 3، ص 47 – 42.
64) بحارالانوار، ج 97، ص 35، ح 25؛ نوادر الراوندی، ص 33.
65) آل عمران (3)، آیه 17.
66) آل عمران (3)، آیه 172.
67) بحارالانوار، ج 90، ص 25 – 24.
68) بحارالانوار، ج 19، ص 167، ح 15.
69) بحارالانوار، ج 19، ص 168، بیان.
70) بحارالانوار، ج 33، ص 446 – 445، ح 657؛ کافی، ج 5، ص 33؛ بحارالانوار، ج 97، ص 27، ح 34؛ رجال الکشی، ص 190؛ بحارالانوار، ج 32، ص 214 – 213، ح 169؛ الکافی، ج 5، ص 12. بخش اوّل حدیث در احادیث دیگر نیز با اندکی تفاوت در عبارات آمده است: از جمله بحارالانوار، ج 32، ص 253 – 252، ح 198، همان، ص 269، ح 209.
71) بحارالانوار، ج 34، ص 86 – 85، ح 939؛ نهج البلاغه، خطبه 178؛ علامه مجلسی در بیان علّت تعجب امیرالمؤمنین(ع) از رفتار لشکریان خود سه احتمال را مطرح کرده که احتمال سوم مربوط به عطا و معونه لشکریان است: «… ثالثها: أنّ اصحاب معاویه یتّبعونه علی غیر معونه ولا عطاء، واصحابه(ع) لا یجیبونه إلی المعونه والعطاء، فأنّ معاویه انّما کان یعطی رؤساء القبایل الأموال الجلیله، ولا یعطی الجند علی وجه العطاء والمعونه شیئاً، وهم کانوا یطیعون الرؤساء للحمیّه او العطایا من هؤلاء لهم»؛ بحارالانوار، ج 34، ص 88 – 87، بیان.
72) بحارالانوار، ج 89، ص 15 – 14، ح 7؛ أمالی‌الطوسی، ج 2، ص 98؛ بحارالانوار، ج 16، ص 313، ح 1؛ بحارالانوار، ج 65، ص 317، ح 1؛ المحاسن، ص 287، بحارالانوار، ج 80، ص 276، ح 1؛ معانی الأخبار، ص 51؛ علل الشرایع، ج 1، ص 122؛ بحارالانوار، ج 97، ص 55، ح 5؛ الخصال، ج 1، ص 225.
73) بحارالانوار، ج 65، ص 324، بیان.
74) الاخلاق والسیاسه، ص 262 – 258.
75) بحارالانوار، ج 32، ص 399، ح 369؛ شرح ابن ابی الحدید، ج 3، ص 171.
76) بحارالانوار، ج 32، ص 561، ح 466؛ نهج البلاغه، مختار، 206.
77) بحارالانوار، ج 97، ص 31، ح 2؛ قرب الاسناد، ص 62.
78) بحارالانوار، ج 97، ص 34، ح 18؛ نوادر الراوندی، ص 20.
79) بحارالانوار، ج 32، ص 185، ح 133، تفسیر عیاشی، ج 2، ص 107.
80) بحارالانوار، ج 32، ص 186، ح 136؛ امالی شیخ مفید، مجلس 7، ص 59؛ بحارالانوار، ج 32، ص 188، ح 140؛ همان، ص 193، ح 142.
81) حجرات (49)، آیه 9.
82) بحارالانوار، ج 32، ص 174، ح 132؛ مناقب آل ابی‌طالب، ج 2، ص 339