روشن است که تبیین رموز حج و بیان جنبه‌های باطنی آن، سزاوار اولیای خداست که به این معارف و حقایق رسیده‌اند و ما را نسزد که در این عرصه گام نهیم، پس سعی راقم سطور تنها جمع‌آوری و ترجمه کلمات حضرات معصوم: و دیگر اولیاءاللّه، در شرح این مطالب نورانی است و بس.
اهمیت حج
وجود مقدس نبی گرامی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله فرمودند:
«مَن مَاتَ وَ لَم یَحِجّ فلیَمُتْ إنْ شاءَ یَهودیّاً وَإنْ شاءَ نَصْرانیّاً».(1)
«هرکس بمیرد و حج به‌جا نیاورده باشد، اگر بخواهد یهودی و اگر بخواهد نصرانی از دنیا می‌رود»؛ (یعنی مسلمان نمی‌میرد).
حضرت امام صادق علیه‌السلام فرمودند:
«مَن مَاتَ وَ لَمْ یَحِجّ حَجَّهَ الإسلام لَمْ یَمْنَعْهُ مِنْ ذلک حاجهٌ تجحف به أو مرضٌ لا یُطیقُ فیه الحجّ أو سلطانٌ یَمْنَعْهُ مِنْهُ فلیَمُتْ یَهودیّاً أو نَصرانیّاً».(2)
«هرکس بمیرد و حجِّ واجب خویش را به‌جا نیاورد، در حالی‌که نیازی ندارد که به او فشار آورد یا مرضی که طاقتش را طاق کند و یا حاکمی که مانعش شود، یهودی یا مسیحی خواهد مرد».
یعنی اگر کسی بدون عذر شرعی؛ مانند فقر یا مرض یا منع حکومت، حج را ترک کند، مسلمان واقعی نیست.
می‌دانیم که غرض از خلقت، شناخت خدا و محبت اوست و معرفت و محبّت نسبت به خدا، متوقف بر «دوری از شهوات»، «ترک متاع دنیا» و «مداومت یاد خدا» است و هریک از عبادات، در راستای تحقّق یکی از این امور سه‌گانه است، امّا حجّ بر همه این سه امر شمول دارد. به‌علاوه، حج دارای اسرار و رموز باطنی نیز می‌باشد.(3)
شرافت مکان در حجّ
اماکن مقدس سرزمین وحی، افزون بر شرافت ذاتی‌شان که به باطن این مکانها و وجود برترِ آنها در عوالم بالاتر مربوط است، شرافت‌هایی نیز از غیر خود کسب کرده‌اند، مانند:
1 ـ نزول ملائکه وحی بر پیامبر گرامی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله در این سرزمین.
2 ـ این مکان منزل خلیل‌الرحمان است و فرشتگان در این محل بر او نازل شدند.
3 ـ این محل، منزلگاه جُلّ انبیا و مهبط وحی است.
4 ـ این جایگاه، محلّ تولّد نبی گرامی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله و بسیاری از انبیا و اولیا علیهم‌السلام می‌باشد.
درواقع، کعبه به منزله خانه خدا و اطراف کعبه به‌مثابه حرمگاه او ـ جلّ شأنه ـ است. عرفات همانند میدانی است در ابتدای حرم خانه و منع اذیت و آزار حیوانات و کندن گیاهان در موسم حج، به جهت اکرام حرم و تجلیل از صاحب آن است.
سِرّ این مکانها و مقامات
* إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّهَ مُبَارَکا(4)
«نخستین خانه‌ای که برای مردم (و نیایش خداوند) قرار داده شد، همان است که در سرزمین مکّه پربرکت است.»
* جَعَلَ اللّه‌ُ الْکَعْبَهَ الْبَیْتَ الْحَرَامَ قِیَاما لِلنَّاسِ(5)
«خداوند، کعبه ـ بیت اللّه الحرام ـ را وسیله‌ای برای سامان بخشیدن به کار مردم قرار داده است.»
* وَللّه‌ِِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ(6)
«و برای خدا بر مردم است که آهنگ خانه او کنند.»
* وَلْیَطَّوَّفُوا بِالْبَیْتِ الْعَتِیقِ(7)
«و بر گرد خانه گرامی کعبه، طواف کنید.»
قال علیّ بن موسی‌الرضا علیهماالسلام :
«وُضِعَ البَیْتُ وَسَطَ الأرض الّتی دُحِیَتْ مِنْ تَحتها الأرضُ وکلُّ ریحٍ تهبّ فی الدنیا، فإنَّها یخرجُ مِن تحتِ الرکن الشّامی و هی أوّل بقعه وقعت فی الأرض لأنَّها الوسط لیکون الفرض لأهل الشرق و الغرب سواء».(8)
از آن‌جا که اراده الهی به مقتضای سرّ محبوبیّتِ «کنتُ کنزاً مخفیّاً» به آفرینش نشأه انسانی تعلّق گرفت و از طرفی موطن این لطیفه ربّانی خاک بود، لذا تقدیر به عمارت و ساختن زمین تعلّق گرفت و عالم طبیعت مظهر اراده الهی است و مکعب بودن عرش، عبارت از جهات چهارگانه این طبیعت و بیت به‌خاطر محاذی بودن با عرش مکعب شد و نقوش عالیه و صوَر نوریّه در مرایای حقایق سافله نقش گرفت و به‌خاطر این شکل و آن محاذات و همچنین به‌خاطر این‌که در وسط دنیا است، «کعبه» نامیده شد.
جهات چهارگانه طبیعت که مظهر اراده الهی است، عبارتند از:
1 ـ آنچه محاذی شطر عقل کلّ است.
2 ـ آنچه باتوجه به نفس دارد.
3 ـ جهتی که باتوجه به خودش (طبیعت) دارد.
4 ـ آنچه در قیاس با هیولی دارد.
وقتی جهات نوریه عِلویه در آیینه ارض قابلیت منعکس شد، ارکان چهارگانه کعبه تحقّق یافت و سپس متناسب با این ارکان و جهات، قواعد بیت و اضلاعش بالا رفت.
حقایق چهارگانه اصیل الهی عبارتند از:
1 ـ دو حقیقت در جهت مشرق، که عبارتند از «عقل» و «نفس»؛ چون از عالم انوار هستند و تابش خورشید اسرار از آن دو آغاز شد.
2 ـ دوحقیقت در جهت غرب که عبارتند از «طبیعت» و «هیولای کلّیه»، چون:
نور فائض از مبدأ اعلی، از دو حقیقت اوّل شروع می‌شود و دو ربع دایره به‌وسیله آن‌دو در یوم‌اللّه تمام می‌شود، (قوس صعود).
و در افول، در دوحقیقت بعدی آغاز می‌شود و دو ربع دیگر برای کامل کردن دایره در لیل الهی تمام می‌شود و مجدداً در آخرالزمان پس از اتمام قوس ـ ان شاءاللّه ـ از این افق غربی طلوع می‌کند. و آیه رَبُّ المَشْرِقَیْنِ وَرَبُّ المَغْرِبَیْن(9) به این حقیقتِ بیان‌شده اشاره دارد.
به جهت مشابهت با این حقایق، ارکان بیت به این صورت می‌باشد:
دو رکن شرقی؛ رکنی که شامل حجرالأسود و قطبِ شمالیِ جهتِ مشرق است و رکن یمانی که قطبِ جنوبیِ این جهت می‌باشد.
دو رکن غربی؛ رکن شامی که قطبِ شمالی جهت غرب است و رکن مغربی که قطب جنوبی این جهت است.
رکنی که شامل حجرالأسود است، محاذی جهتی است که بین طبیعت و عقل می‌باشد (نفس). به همین خاطر در سمت پایین شرقی واقع شده که از جهت راست مقابل بیت است و هرکدام از ما که به بیت رو کند، همان جهت حق است. لذا در احادیث قدسی، در مورد روکردن به کعبه آمده: «و استقبل وجهی یعنی الکعبه» و هرکدام از ما که به خانه روکند، از جهت خلق رو کرده و به همین‌خاطر وارد شده که: «إنَّ الْحَجَرَ یَمینُ اللّه‌ِ فی أرضِهِ یُصافِحُ بِها خَلْقَهُ».(10)
همان طور که رکنِ حَجَر در قسمت پایین شرقی واقع شده، لذا هر مخلوقی، از این نقطه به بیت که وجه‌اللّه است توجه می‌کند. رکن «یمانی» در جهت بین طبیعت و عقل در این عالم حادث شده، به همین جهت منبع آب زمزم زیر رکن یمانی قرار دارد. و این رکن به سمت اهل عراق است و به همین‌خاطر به عراقی مشهور است. و این نامیدن به‌جهت غلبه قوّه عقلی در ایشان می‌باشد. (چرا که عِراق از ریشه عِرق و عقل است) و در روایت نیز نقل شده که:
«لَو کانَ الدِّینُ بِالثُّرَیّا لَناوَلَتْهُ رِجالٌ مِنْ فارس».(11)
کعبه مکعب است
کعبه به‌خاطر محاذاتش با عرش‌اللّه مکعب است و در خبر است که:
«لِمُحاذاتِهِ الْبَیْتَ الْمَعْمُورَ الّذی فی السَّماءٍ الدّنیا وَ هُوَ بِحِذاءِ الضراح الّذی فی السماء الرابعه و هو بِحِذاءِ الْعَرش وَ هُوَ مُربَّع لأنَّ الْکَلِمات الّتی بُنِیَ الإسلامُ عَلَیها أَرْبع وَهِی التسبیحات الأربع»
و امر از آسمانی به آسمان دیگر تنزل می‌یابد تا به ارض شهود می‌رسد. و هر آنچه در این عالمِ حسّی وجود دارد، صورت عوالم فوق است.
امّا تعلیل به این‌که: چون کلماتی که اسلام بر آن بنا شده، چهار عدد است، لذا عرش مکعب می‌باشد، شاید متصوّر این باشد که این عرش جسمانی محاذی عرش وحدانی است و بنای وحدانیتِ حقیقی بر توحیدات سه‌گانه: «فعلی»، «صفاتی» و «ذاتی» است. که توحید فعلی مفاد تحمید است و توحید صفاتی مفاد تهلیل است و توحید ذاتی مفاد تکبیر. و سپس تنزیه از همه این توحیدات با تسبیح است.
از امام باقر علیه‌السلام نقل‌شده که ایشان از پدران گرامشان علیهم‌السلام نقل کردند:
«انّ ادمَ علیه‌السلام بَعْدَ هُبُوطِهِ شَکی اِلَی اللّه الْوَحْشَهَ فأهْبَطَ اللّه‌ُ عَلَیهِ بِخَیْمَهٍ مِنْ خِیَم الْجَنَّه، فَضَرَبَ جَبرئیلُ الْخَیمَهَ عَلَی التُرْعَهِ الّتی هِیَ مَکان البیتِ وَ قَواعِدِهِ الّتی رَفَعَتْها الْمَلائِکَه، وَ هِیَ عَلی مِقْدار أرکان البیت و قواعده و کان عمود الخیمه قضیباً مِن یاقوت أحمر، فأضاء نورُه جبال مکّه و ما حَولَها وَ هِیَ مَواضِعَ الْحَرَم، وکانت أوتادُها صخره من عقیان الجنَّه واطنابُها من ظفائر الأرجُوان، ثمّ أمر اللّه أنْ ینحّی ادم و حوّاء من الخیمه و یبنی مکانها بیتاً علی موضع الترعه حیال البیت المعمور؛ لیطوف الملائکه السبعون ألف ـ الّذین أمَرهم اللّه بمؤانسه ادم ـ کما یطوفون بالبیت المعمور. فرفع قواعدَ البیت بحَجَرٍ من الصَّفا وحَجرٍ من طور سینا وحَجَر من جبال السّلام وهو الکوفه، وأتَمَّه من حجر أبیقبیس و جعل له باباً إلی المشرق و باباً إلی المغرب. فلمّا فزع طافَتِ الملائکهُ وطاف ادم و حوّاء سبعه».(12)
«آدم بعد از هبوطش از وحشت شکایت کرد. پس خداوند خیمه‌ای از خیمه‌های بهشت را نازل کرد و جبرئیل خیمه را در جایی که مکان بیت بود، زد. و ملائکه آن را بلند کردند. و آن خیمه به اندازه ارکان و قواعد بیت بود و ستون خیمه از یاقوت قرمز بود که نورش کوه‌های مکه و اطرافش را روشن کرد و همین منطقه حرم است. میخ‌های آن صخره‌ای از طلاهای بهشت بود و طناب‌هایش از موهای تابیده شده ارغوان. سپس خدا امر کرد که آدم و حوا در جای خیمه، بیت را جایی مقابل درِ بیت‌المعمور بنا کنند تا هفتاد هزار ملائکه‌ای، که خدا به آنها امر کرده بود تا با آدم انس بگیرند. آن را طواف کنند. همانطور که بیت‌المعمور را طواف می‌کنند پس قواعد بیت را با سنگی از صفا و سنگی از طور سینا و سنگی از کوه‌های السلام در کوفه بالا برد و با سنگ‌های کوه ابی‌قبیس تکمیل کرد و دری به مشرق و دری به مغرب برایش قرار داد. پس وقتی فارغ شد، ملائکه و آدم و حوا هفت مرتبه طواف کردند.»
شاید منظور از آنچه در این روایت آمده، همان چیزی باشد که در روایات دیگر نیز آمده، از آن جمله آن روایتی است که از امام صادق علیه‌السلام در مورد مکان بیت نقل شده که وقتی جبرئیل به امر خدا برای توبه به‌سوی آدم آمد و سخن گفت تا به بیت رسید، پس ابری بر آنها سایه افکند. پس جبرئیل به آدم امر کرد که با پایش دور سایه ابر را خط بکشد.
در روایت دیگر، در سرّ حجرالأسود آمده است که: حجر مَلَکی از بزرگان ملائکه بود که هنگام اخذ میثاق، اوّلین مقِرّ بود و برای تذکر عهد در بهشت، همراه آدم بود، وقتی که خدا بر آدم توبه کرد، آن ملک به‌صورت درّ سیاهی درآمد، و بعد از بهشت به‌سوی آدم پرتاب شد.
در روایت دیگری آمده که حجرالأسود دو چشم و دو گوش و دهان و زبان دارد.
مکان‌های مسجدالحرام
مقام ابراهیم از سمتِ چپ مقابل بیت است. چون در خبر آمده که: مقام ابراهیم سمتِ چپِ عرش است و کعبه محاذی عرش است. و انبیاء علیهم‌السلام وجه‌اللّه هستند که به‌وسیله ایشان به خدا توجه می‌شود.
مقام جبرئیل از سمتِ چپ، نزد در است. چون سالکین إلی‌اللّه را به جوار بیت عقلی و منزل قدسی می‌رساند و ملتجئین به فنا را به ظلّ ظلیل و مقام امین داخل می‌کند و ابواب علوم الهی را بر ایشان می‌گشاید و با تأییدات ربّانی تأییدشان می‌فرماید. و خلاصه این‌که او افاضه‌کننده علم بر صاحبان استعداد از جانب مبدأ فیّاض است و عطش معارف حقیقی را با آن آب گوارا و کوثرِ کثیر خاموش می‌کند.
حِجْر اسماعیل در سمتِ چپ بیت قرار داده شده، شاید به‌خاطر آن است که مقام ابراهیم هم در سمت چپ است و «الولدُ سِرُّ أَبِیه».
امّا این‌که مقام ابراهیم در سمت چپ عرش است، به‌خاطر این است که عرش که مُلک است، در جسم و روح و غذا و مرتبه است. لذا آدم و اسرافیل برای صور هستند و محمد صلی‌الله‌علیه‌و‌آله و جبرئیل علیه‌السلام مأمور ارواحند و ابراهیم و میکائیل مأمور ارزاقند و مالک و رضوان مأمور وعده و وعیدند و در تعیین مقامات این‌چنین می‌گویند:
عرش دارای وجوه مختلفی است: از جمله «عرش وحدانیت» و «عرش علم» و «عرش دین» و «عرش مُلک» که عالم جسمانی با ارواح و قوا و اجسامش است. و همچنین است «عرش سریر» و آن یکی از کره‌هایی است که آسمان‌ها و زمین را احاطه کرده، که احکام این عرش‌ها به شرح زیر است:
عرش سریر؛ که مطابق روایت(13) حاملین آن چهار فرشته هستند: یکی از آنها به شکل آدم است و برای ابناء بشر از خداوند طلب رزق می‌کند، دیگری به‌شکل شیر است و برای درندگان از خدا طلب روزی می‌نماید، سوّمین ایشان کرکس است و برای پرندگان از خداوند روزی می‌طلبد و چهارمین آنها به شکل گاو است که برای چهارپایان خواستار روزی می‌شود.
عرش مُلک؛ مجموعه خلق است و برای هرکس در جسم و روح و غذا و مرتبه محصور است. از میان انبیاء، آدم و از ملائکه، اسرافیل برای دمیدن حیات در صور و محمد صلی‌الله‌علیه‌و‌آله و جبرئیل علیه‌السلام برای استکمال ارواح و ابراهیم و میکائیل علیهماالسلام برای ارزاق و علی علیه‌السلام و مالک و رضوان برای وعد و وعید و تعیین مقام هرکس در بهشت و جهنم می‌باشند.
عرش وحدانیت؛ حاملین این عرش عبارتند از: 1 ـ عقل، 2 ـ نفس، 3 ـ طبیعت، 4 ـ مادّه.
عرش علم و دین؛ که حاملین آن چهار نفر از اوّلین (نوح، ابراهیم، موسی و عیسی علیهم‌السلام ) هستند و چهار نفر از آخرین (حضرت محمد و علی و حسن و حسین علیهم‌السلام ).
عرش سریر نیز به محاذات عرض وحدانیت است و به همین جهت حاملینش نیز چهار نفر می‌باشند.
عرش ملک نیز محاذی عرش علم و دین است و به‌همین خاطر حاملینش هشت نفر اند و هرکدام از جهتی محاذی یک نفر هستند.
بنابراین کعبه که به‌ازای عرش است، باید نزد در، در ازایِ مقام جبرئیل باشد تا ارواح کامله را به عالم انوار عروج دهد و به ربّ خانه برساند.
مقام ابراهیم علیه‌السلام باید در سمت چپ بیت و محاذی رکن شامی باشد که این رکن شامی از سنگ منسوب به دیار ابراهیم است؛ چرا که مقام ابراهیم سمت چپ عرش ملک است.
چون وارد شده که او موکّل ارزاق اولاد مؤمنین است. همانطور که میکائیل موکّل ارزاق است. جهتِ غذا سمت چپ است؛ چون گیرنده غذا را می‌فریبد و به‌این خاطر حضرت ابراهیم علیه‌السلام خلیل نامیده شده که محبت خدا در او نفوذ کرده و او در محبت خدا نفوذ کرده است؛ همانطور که غذا در بدن نفوذ می‌کند و در خلل و فُرَج آن داخل می‌شود، به همین جهت ایشان صاحب سَمْتِ چپ است که جهتِ مغربِ بیت و عرش است؛ چرا که اگر نفوذ او در محبت خدا را درنظر بگیریم، او باید از نفس خود و از جهانیان فانی باشد و خدا با او بشنود و با او ببیند و با او بکشد و با او راه برود. و در شأن انبیاء علیهم‌السلام وارد شده که: «بِهِمْ یَنْظُر اللّه إلی عِبادِهِ» که این مقام نتیجه قرب فرایض است. و اگر نفوذ محبت خدا در او را لحاظ کنیم، او محل غروب نور الهی است و خداوند سمع و بصر و دست و پایش می‌شود، همان‌طوری که در روایت نیز وارد شده که: «بی یَسْمَعُ وَبی یَبْصُرُ وَ بی یَبْطُشُ وَ بی یَمْشی» که این مقام نتیجه قرب نوافل است.
اسرار وجوب حجّ
از حضرت امام محمدباقر علیه‌السلام در مورد علّت وجوب حج روایت شده که فرمودند: «هنگامی که خداوند خواست در زمین خلیفه‌ای قرار دهد، فرشتگان فریاد کردند که «او را از ما قرار ده» پس جواب آمد که إنّی اَعْلَمُ مَا لا تَعْلَمُونَ؛ «من چیزی را می‌دانم که شما نمی‌دانید». ملائکه گمان بردند که بر آنان غضب فرموده؛ زیرا نوری که بر ایشان ظاهر بود را در حجاب قرار داد، لذا به عرش پناه بردند. پس خدا به خانه‌ای از مرمر که سقفش از یاقوت قرمز و ستون‌هایش از زبرجد بود امر کرد که هر روز هفتاد هزار ملک برای زیارت وارد آن می‌شدند و خدا آنان را دوست داشت، لذا خانه‌ای را در زمین آفرید و اطرافش را طواف‌کنندگانی از بندگان قرار داد.(14)
روایت فوق بیان علت فاعلی کعبه است. توضیح این‌که: هرچیزی عالی در عالم اعلی به مثابه مرکز است و هر سافلی مثل محیط است. مگر این‌که درواقع محاط است و این برعکس دوایر جسمانی است. شک نیست که مرکز از آن حیث که مرکز است، محیط در اطرافش طواف می‌کند. و این مسأله در مورد دوایر عقلی یا جسمی تفاوتی نمی‌کند. و از این معنـی به «کنـزالمخفـی» و «المحبیّه» تعبیر می‌شـود. و مرکـز زمین، محاذی مرکز اصلی می‌باشد. لذا همانطور که اطراف مرکز اصلی، انسان‌هایی عقلی و افرادی نوری با وَلَه و شیدایی طواف می‌کنند و حول حریم عظمت، آن‌گونه که شایسته این شأن است حرکت می‌نمایند، به‌همان‌صورت سنت الهی جاری می‌شود و عنایت ربّانی شامل می‌گردد. با وقوع این حالت در زمینِ دوری و فراق. تا این مردم، حالات آن بشر عالی را به‌یاد آورند. و این اراده در اسرار خفی و پرده‌های حجاب است. تا این‌که امر به مرتبه صفات تنزّل می‌یابد و با تنزّل درجات، پایین می‌آید تا به مقام ظهور برسد که مظهرش طبیعت است. ملائکه بر پشت آدم مطلع شدند و این‌جا سرّ ظاهر می‌شود و این اراده مخفی در موطن ظهور آشکار می‌شود. لذا ملائکه آن خلافت را برای خودشان درخواست کردند؛ چرا که به صفای باطن خود نگریستند و از خودشان شریف‌تر و شایسته‌تر، نسبت به این مقام نیافتند و جواب گرفتند که علمشان ناقص است و آن‌جا نشأه‌ای بالاتر و شریف‌تر از آنهاست. و این‌جا بود که به کوتاهی رتبه خود و کمبود علمشان آگاه شدند و ملائکه آن‌طور که خودشان خیال می‌کردند، نبودند. لذا به عرش که به نسبت مرتبه آنها مثل مرکز است، پناه بردند. پس خدا به ایشان امر کرد به طواف در اطراف بیت «نفس کلیه» که «عرش» است، هدایتشان نمود و آن از جنس مرمر جسمی صافِ از کدورت کیفیات جسمانی است و سقفش که نفس الهی است از یاقوت سرخ است و ستون‌هایش زبرجد است؛ چرا که تقریباً واسطه بین سرخی و مرمری است و سپس این بیت را محاذی آن بنا کرد.
سرّ حجرالأسود
آن‌طور که از روایات و اخبار برمی‌آید، «میثاق گرفتن» در جایگاه‌های زیادی صورت گرفته و از جمله آن‌جاها، مرتبه جسمی است که در برخی روایات از آن به «یاقوت سرخ» و «درّ سفید» تعبیر شده که از جهتی «عرش» است. و محیط و مرکز در جسم کلّی تعیّن یافته و با تحقّق این مرتبه، همه مراتب تحقّق یافته است. و از آن‌جاکه غرض از این نظام، انسان است، تقدیر وجود اشخاص این نوع شریف در آن مرتبه تعلق گرفته و این مرتبه برای قرار و معاش آدمی خلق شده و اجل‌ها و عمرها مقدر شده، همان‌گونه که مشیّت در مرتبه‌ای مقدّم بر اراده است. و خلاصه در هر مرتبه‌ای حکمی از این احکام به وجود این لطیفه تعلّق یافته و از ابناء نوع میثاق به الوهیت و رسالت و ولایت مطلقه گرفته شده، به این ترتیب که ربّ به حقایق آنها نظر می‌کند، پس با زبان‌های متناسب با عالم خود، اقرار کرده و شهادت می‌دهند. با تعیّن مرکز و محیط در جسم کلی که یکی از مواطن است، آفرینش بنی‌آدم از اجزائی که متناسب مرکز عالم است، مقدر گردیده است. چون این بنیان ترابیّ‌الحدوث و طینی‌الهیکل است. لذا از ذرّات خاک نزدیک مرکز که به‌طور اجمال همه را دربر داشت، میثاق گرفت. و آن اجزاء به‌خاطر لطافت طینت نوریِ خود و صرافت صفایِ اصلی خویش، میثاق را پذیرفتند. بعد میثاق در گوهری نزدیک مرکز افتاد، به‌طوری که نسبتش با همه اجزاء مساوی بود. چون شاهد باید عادل باشد و به هیچ‌یک از اطراف تمایل نداشته باشد؛ یعنی چون این جزء، قبل از تعیّنِ سایر اجزاء متعیّن شد و از جنس طینت آدم بود و آن طینت شایسته حمل امانت قبول تکلیف به الوهیت و نبوت و ولایت بود، این جزء شاهد شد و میثاق در آن افتاد و از آن به «مَلَک» تعبیر شد. چون این مرتبه باطن عالم مُلک است که عالم ما می‌باشد و هر باطنی با تربیت و تدبیر بر ظاهر سلطنت دارد. و خلاصه این‌که حجرالأسود جزء نزدیک به وسط از زمین نوری مصاحب طینت آدم است. به‌طوری که وقوعش در افقی اتفاق افتاده که در آن به حدوث آدم حکم می‌شود، در حالی‌که ترکیبات و اختلاط های مزاجی با آن مخلوط نشده و هنوز بر صرافت جسمیِ نوری باقی مانده. و به همین‌خاطر وارد شده که: آن «یاقوت حمراء یا دُرّه بیضاء» است، همانطور که درباره عرش وارد شده.
اسرار مناسک حج و اعمال به ترتیب انجام
1 ـ فهم
درک این‌که وصول به خدا جز با تنزّه از شهوات و ترک لذّات و اکتفا به مقدار ضرورت ممکن نیست و به همین خاطر در ملل گذشته راهبان از خلق فرار کرده و به قلّه کوه‌ها پناه می‌بردند و لذات را ترک کرده و به مجاهدت سخت و ریاضت مشغول می‌شدند تا به آخرت برسند و خدا هم ایشان را مدح کرده و فرموده: ذَلِکَ بِأَنَّ مِنْهُمْ قِسِّیسِینَ وَرُهْبَانا وَأَنَّهُمْ لاَ یَسْتَکْبِرُونَ(15) امّا خلق به تبعیّت شهوات روکرده و عزلت برای عبادت را ترک کردند. لذا خدا حضرت محمد صلی‌الله‌علیه‌و‌آله را مبعوث کرد تا راه آخرت را احیا کند و رهبانیّت را با جهاد و حجّ تعویض فرمود. و خدا با قرار دادن حج، به‌عنوان رهبانیت، به این امّت منت نهاد و بیت عتیق را با نسبت دادن به خودش شرافت بخشید و آن را مقصد بندگان خود قرار داد و اطراف آن را برای بزرگداشت امرش، حرم خانه‌اش قرار داد. و عرفات را مانند میدانی برای فنا در حرمش قرار داد و احترام آن مکان را با تحریم صید، تأکید فرمود.
و آن‌جا را مانند محضر پادشاهی قرار داد که زوّار از همه‌جا قصد آن‌جا را می‌کنند و برای ربّ‌البیت تواضع و خضوع می‌کنند و البته معترفند که او منزّه است که در بیت جای گیرد تا همین امر در بندگی و عبودیتشان بیشتر شود. لذا در حج آنها را موظف به انجام اعمالی فرمود که نفوس به آن انس ندارند و عقول با آن آشنایی ندارند. مثل رمی جمره و تکرار سعی بین صفا و مروه. تا با این اعمال کمال بندگی و عبودیت آشکار شود. عقل به حکمت و صوم و صلاه و زکات و… پی می‌برد، اما در مورد اعمال حج نه نفس بهره‌ای از آنها دارد و نه طبع به آنها مأنوس است و نه عقل به معانی آنها راه دارد؛ لذا انگیزه انجام آنها جز قصد امتثال امر نیست؛ چرا که آنها اعمالی واجب‌الاتباع هستند. هرچیز که عقل معنایش را بفهمد، طبع به آن میل می‌نماید و همین میل‌کننده در انجام امر و انگیزنده بر آن است و در این صورت کمال عبودیت و بندگی ظاهر نمی‌شود و به‌همین جهت حضرت خاتم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله فرمودند: «لَبَّیکَ بِحَجَّهٍ حقّاً تَعَبُّداً وَ رِقّاً» و در مورد سایر عبادات چنین نفرمود. اگر حکمت الهی اقتضا کند که نجات خلق در خلاف هوا به دست شرع باشد و اعمال افراد از روی انقیاد و فرمانبرداری باشد، عباداتی که عقل به معنایش پی نمی‌برد. در تزکیه نفوس بلیغ‌تر هستند و این‌گونه عبادات از مقتضای طبع به مقتضای بندگی نزدیک‌تر هستند و همین‌مقدار برای فهم اصل حج کفایت می‌کند.
2 ـ شوق
بعد از فهمیدن این‌که خانه بیت‌اللّه است و مانند کاخ پادشاهان می‌باشد. و قاصد خانه، قاصد خدا و زائر اوست و هرکس در دنیا قصد خانه را کند، زیارتش ضایع نمی‌شود و به مقصود زیارت که نظر به وجه‌اللّه و رسیدن به لقای اوست، نائل نمی‌شود و… پس شوق به لقاءاللّه، مشوّق او به اسباب لقاء می‌شود؛ چراکه محبّ به هرچیزی که محبوبش نسبتی دارد، اشتیاق دارد و خانه نیز به خدا منسوب است، لذا به خانه مشتاق است. ثواب‌های زیادی که بر این زیارت هست هم مزید بر این علت است.
البته باید توجه داشت که مقصود از «نظر به وجه‌اللّه»، نظر با چشم سر نیست، بلکه معنای دیگری است که راسخون در علم آن را می‌دانند.
3 ـ عزم
حاجی با عزمش قصد جدایی از نزدیکان و وطن و مهاجرت از شهوات و لذات را می‌نماید و به زیارت بیت‌اللّه متوجه می‌شود پس باید در نفس خود ارزش بیت و ارزش ربّ‌البیت را تعظیم کند و باید بداند که عزمِ امر بزرگ و خطیری را نموده و هرکس که چیز بزرگ و عظیمی را بخواهد، باید مخاطره بزرگی کند. و عزم باید خالص برای خدا باشد و از شوائب ریا و سمعه به‌دور باشد و از زشت‌ترین زشت‌ها این است که به بیتِ پادشاه رو کند و قصدش چیز دیگری باشد.
4 ـ قطع
قطع علایق به‌معنای ردّ مظالم و توبه خالص از همه معاصی است و مانند یک طلبکار به خودت بگو: به کجا توجه می‌کنی؟ آیا قصد بیت ملک‌الملوک را داری و امرش را ضایع می‌کنی؟ و اگر می‌خواهی زیارتت قبول شود، اوامرش را تنفیذ کن و ردّ مظالم نما و از همه معاصی توبه کن و علاقه قلبت را از توجه به ماورایت قطع کن تا همانطور که با صورت ظاهری به خانه او توجه می‌کنی، با وجه قلب به او توجه نمایی. و چنان از وطنت جدا شو که گویی دیگر بازنمی‌گردی و وصیت خود را بنویس.
5 ـ زاد
زاد و توشه باید از حلال طلب شود و هرگاه در نفس خود حس کردی که حرص به استکثار زادی داری که در طول سفر برایت باقی بماند و تغییر نکند و فاسد نشود، بدان که سفر آخرت طولانی‌تر است. و زاد آن سفر تقوی است. و سایر موارد فاسد می‌شود، مثل غدایی که در اوایل سفر فاسد می‌شود. و هنگام نیاز به آنها باقی نمانده‌اند لذا باید مواظبت نماید که اعمالش که زاد آخرتش می‌باشد، در آخرت با او همراه باشد و با ریا و… فاسدش نکند.
6 ـ راحله
هنگامی که راحله‌اش حاضر شد، خدا را شکر کند و به یاد مرکبش به‌سرای آخرت بیفتد که همان جنازه‌ای است که بر او حمل می‌شود. و حج از نظری شبیه سفر به آخرت است. و ببیند که آیا راحله‌اش درست است؟ چه‌بسا که مرگش نزدیک باشد و سوار شدن بر جنازه قبل از سوار شدن بر راحله باشد. اسباب سفر حج مشکوک است. امّا اسباب سفر آخرت قطعی است. لذا همانطور که در اسباب سفر مشکوک احتیاط می‌کند، در زاد و راحله سفر قطعی نیز اهتمام داشته باشد.
7 ـ خرید لباس احرام
هنگام خرید لباس احرام به یاد کفن و پیچیده شدن در آن باشد، چرا که ممکن است قبل از پوشیدن لباس احرام، خدا را در کفن ملاقات کند. پس همانطور که بیت‌اللّه را با هیأت و لباسی مخالف عادت زیارت می‌کند، خدا را نیز با زیّ هیأتی مخالف زیّ دنیا و لباسی شبیه آن لباس ملاقات می‌نماید.
8 ـ خروج از بلد
خروج از شهر و سفر به‌سوی خدا، مانند سفرهای دنیا نیست. باید در قلب توجه کند که چه می‌خواهد؟ و به کجا توجه می‌کند؟ و قصد زیارت چه‌کسی را دارد؟ و این‌که او به ملک‌الملوک متوجه شده و در زمره کسانی است که ندا داده شدند و اجابت کردند و قطع علایق نمودند و از خلایق بریدند و به بیت‌اللّه رو کردند و از بقاء به بیت‌اللّه، لقاءاللّه را متمثّل کردند. و باید در قلب رجاء وصول و قبول داشته باشد، نه به‌خاطر اعمالش بلکه با ثقه به فضل خدا و امید به تحقق وعده‌هایش که فرمود: وَمَنْ یَخْرُجْ مِنْ بَیْتِهِ مُهَاجِرا إِلَی اللّه‌ِ وَرَسُولِهِ ثُمَّ یُدْرِکْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَی اللّه‌ِ.(16)
با بیرون آمدن از شهر برای حج و قطع علاقه از وطن و اهل و عیال و مال و اموال، به یاد مرگ و گرفتاری‌های عالم برزخ و محشر تا ملاقات با حضرت حق بیفتد.
9 ـ دخول در بیابان
با دخول در بیابان تا رسیدن به میقات و مشاهده آن عقبات، خروج از دنیا با مرگ و حرکت به‌سوی میقاتِ قیامت را به‌یاد آورد و نیز به یادآورد اهوال و مطالبات بین آن دو را. از ترس راهزنان به یاد ترس از سؤال نکیر و منکر باشد و از ترس از درندگان بیابان، به عقرب‌ها و مارها و افعی‌های قبر و گزنده‌های آن بیندیشد. از تنهایی و جدایی از نزدیکان، به‌یاد وحشت قبر و تنهاییِ در قبر باشد و در این ترس‌ها در اعمال و گفتارش برای ترس‌های قبر، زاد و توشه جمع کند.
10 ـ احرام و تلبیه در میقات
تلبیه به‌معنای اجابت ندای خداست. پس امید قبول و خوف شنیدنِ «لا لَبَّیکَ وَ لا سَعْدَیک» داشته باش و میان خوف و رجا باش و بر فضل و کرم خدا توکل کن. وقت تلبیه ابتدای امر است.
ملبِّی هنگامی که در میقات صدای تلبیه برای اجابت ندای پروردگار را که فرمود: وَأَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجَالاً…(17) به‌یاد ندای خلق با نفخ صور و حشر از قبورشان و ازدحام در عرصات قیامت باشد و این‌که مردم به دو دسته مقرّبین و ممنوعین، مقبولین و مردودین تقسیم می‌شوند. لذا بین خوف و رجا متردّد هستند. و حاجی هم در قیامت چنین باشد؛ چرا که نمی‌داند حجّش تمام و مورد قبول است یا خیر؟
مطابق روایاتی که پیش‌تر آمد، اَعلام و نشانه‌های حرم بر اساس نور یاقوت بنا شد، لذا حرم باب‌اللّه و اَعلام به‌منزله دیوارهای آن است و مواقیت آستانه در می‌باشند. سالک إلی‌اللّه باید برای دخول در اولین مرتبه، در آستانه در بایستد و از صاحب خانه اجازه بگیرد. تا به او آمادگی دخول و ورود داده شود که این استعداد با طهارت از کثافات حاصل از سرزمین بُعد و غرور است و با نظافت از الواث موجبِ طرد می‌باشد. و با شباهت جستن به مجاورین حضرت است و با آمادگی برای مرگ است که با ترک همه‌چیز به‌جز محبوب حاصل می‌شود. و به همین‌خاطر غسل در سنت آمده و پوشیدن احرام که شبیه کفن است، تشریع شد.
از امام صادق علیه‌السلام روایت است که: «الإحْرامُ لِعِلَّه التَّحریم، تَحْریم الحَرَم لِعِلَّهِ الْمَسجد، وَ حُرمَه الْمَسجد لِعِلَّه الْکَعْبَه»(18) که در این روایت منظور از تحریم، حرمت حرم یا اراده دخول حرم است.
و تلبیه اجابت ربّ‌الأرباب است، در وقتی که بندگان را در هنگام احرام می‌خواند. و در خبر است که: وقتی مردم احرام می‌پوشند، خدایشان را ندا می‌کند: بندگانم! شما را در برابر آتش حرام کردم، پس در اجابت می‌گویند «لَبَّیک»؛(19) یعنی وقتی که در میقات با غسل و لباس احرام اجازه گرفتند و در این مقام آماده سلوک به‌سوی خدا شدند، با ندایی به آنها اجازه داده می‌شود. لذا باید با تلبیه و شکر اجابت نمایند. و همچنین از امام صادق علیه‌السلام روایت شده که: «موسی مَرَّ بِصَفائح الرَّوْحا ـ مَوْضِع بَین‌الْحَرَمَین عَلی ثَلاثین أَو أَرْبَعِین میلاً مِنَ الْمَدینه ـ فقال: لَبَّیکَ کَشّاف‌الْکُرَبِ الْعَظیم، لَبَّیک وَ مَرَّ عِیسی بِهذا الْمَوضِع فَقال: لَبَّیک، عَبْدُکَ وَابْنُ أَمَتِک، لَبَّیک؛ وَ مَرَّ نَبِیُّنا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله بِهذاالْمَوضِع وَ هُوَ یَقُول: لَبَّیک ذاالْمَعارِج، لَبَّیک»(20) و این امر به‌خاطر این بوده که خداوند هریک از پیامبران اوالوالعزم مکرّم را با نعمت عظیمی از جانب خود اجابت نمود. در مورد موسی که خداوند گرفتاریش را گشود: با بازگرداندنش به مادرش و بعد به وطنش و با هلاکت فرعون وقومش و نجات بخشیدن بنی‌اسرائیل از آنها و امّا عیسی را خداوند بدون پدر آفرید و امّا نبی ما صلی‌الله‌علیه‌و‌آله نعمتی بزرگتر از عروجش به‌سوی خدای صمد و صعودش به‌طوری که بین او و بین خدا احدی حائل نباشد، نبود.
وجه دیگری برای تلبیه: تلبیه اجابت دعوت ابراهیم علیه‌السلام است که همه کسانی را که در صلب‌ها بودند را ندا کرد، پس بعضی او را اجابت کردند. پس این تذکری برای آن اجابت و تجدید عهد پیشین است. خدای تعالی به ابراهیم فرمود: وَأَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجَالاً و در کافی از امام صادق علیه‌السلام روایت شده که: وقتی ساختن بیت پایان یافت، ابراهیم در میان مردم نداداد، پس آنها که در اصلاب بودند، شنیدند و گفت «هَلُمَّ الحَجّ» و اگر می‌گفت «هلُمُّوا» فقط کسانی‌که در آن زمان مخلوق بودند، به حج می‌رفتند. لذا مردم از اصلاب مردان لبّیک گفتند، هرکس که یک‌بار لبیک گفت، یک‌بار به‌حج می‌رود و هرکس به هر تعدادی که لبیک گفت، به همان تعداد به حج می‌رود.
بلند شدن صدای لبیک و اجابت مردم باید حاجی را به‌یاد نفخ صور و برآمدن از قبور و کفن‌ها بیاورد.
11 ـ دخول مکّه
هنگام ورود به مکّه باید بداند که به حرم امن وارد می‌شود و امید داشته باشد که با ورود به مکّه از عذاب الهی در امان است و بترسد که نکند از اهل قرب نباشد، که در این‌صورت با دخول در حرم نومید و مستحقّ سرزنش خواهد بود. امّا باید امیدش در همه این حالات بر خوفش غلبه داشته باشد؛ چرا که کرم خداوند عمومی است و شرافت بیت عظیم است و حق زائر رعایت می‌شود.
امّا به‌هرحال دل دائماً مضطرب است که حج قبول خواهد شد یا نه؟ و زبان حالش این است که:
به طواف کعبه رفتم، به حرم رهم ندادند که‌تودربرون چه کردی که درون خانه آیی
12 ـ افتادن نگاه به کعبه
با افتادن نگاه به خانه، باید در قلب، عظمت بیت را احساس کند، به‌طوری که گویا ربّ‌البیت را مشاهده می‌کند و امیدوار باشد همانطور که لقای بیت نصیبش شد، لقای ربّ‌البیت هم عایدش شود و خدا را به‌خاطر رسیدن به این مرتبه شکر گوید و در این هنگام به‌یاد روکردن مردم به‌سوی بهشت با امید ورود به آن باشد. امّا به دو گروه تقسیم می‌شوند: مأذونین در دخول و مصروفین. و متوجه باشد که حجاج هم به دو دسته تقسیم می‌شوند: کسانی که حجّشان مقبول است و کسانی‌که حجّشان مردود است. که همه اعمال حجّاج دلیل و نشانه اعمال آخرت است و نباید از آخرت غافل شد.
13 ـ طواف
بدان که طواف نماز است، لذا در طواف نسبت به تعظیم و خوف و رجا و محبت طوری حضور قلب داشته باش که در نماز هستی و بدان که در حال طواف شبیه ملائکه مقرّب، حول عرش هستی که در اطراف عرش طواف می‌کنند و بدان مقصود، طواف با جسم بر گرد بیت نیست، بلکه قصد طواف قلب با یاد ربّ‌البیت است که ذکر را با او شروع و پایان بخشد، همانطور که طواف را از بیت شروع و به بیت پایان می‌دهد. بدان طوافِ شریف، طواف قلب در حضور ربوبیّت است و بیت مثال ظاهر (تجلّی) آن حضرت در عالم ملک است که با چشم دیده نمی‌شود؛ چرا که در عالم ملکوت است. همانطور که بدن مثالِ ظاهرِ قلب در عالم شهادت است و قلب با چشم دیده نمی‌شود و در عالم غیب است و عالم ملک و شهادت برای کسی که برایش فتح باب شده به عالم غیب و ملکوت هدایت می‌کند. و به همین امر اشاره می‌کند، این‌که بیت‌المعمور در آسمان‌ها به ازای کعبه است و ملائکه گرد آن طواف می‌کنند. همانطور که مردم حول کعبه طواف می‌نمایند و چون مرتبه اکثر مردم از آن طواف پایین‌تر است که تا حد امکان به آنها تشبّه نمایند و وعده داده شده که هرکس خود را به قومی شبیه کند، از ایشان است و بدان که روح طواف، طواف دل است.
14 ـ استلام
هنگام استلام بدان که با خدا بر طاعتش بیعت می‌کنی، لذا مصمّم به وفای بیعت باش. هرکس که در بیعت نیرنگ نماید، مستحقّ خشم است. ابن عباس از وجود مقدس رسول‌اللّه صلی‌الله‌علیه‌و‌آله نقل کرد که آن حضرت فرمودند:
«الحَجَر الأسْود یَمِین اللّه فِی الأرض یُصافِحُ بِها خَلَقَه کَما یُصافِحُ الرَّجُلُ أَخاهُ».(21)
«حجرالأسود دست خدا در زمین است، که خدا با آن (حجرالأسود) با خلقش مصافحه می‌نماید، همان‌طوری که مرد با برادرش مصافحه می‌کند.»
15 ـ آویخته شدن به پرده کعبه
نیتت از آویخته شدن به پرده کعبه و چسبیدن به کعبه، طلب قرب از روی حبّ و شوق نسبت به بیت و ربّ‌البیت و نیز متبرّک شدن و امید به حفظ شدن از آتش باشد. نیّتت از آویخته شدن به پرده، پافشاری در طلب مغفرت و درخواست امان باشد، مثل بدکاری که به لباس کسی که به او بدی کرده آویزان می‌شود و برای عفو و گذشت از او تضرّع می‌نماید و اظهار می‌کند که پناهگاهی جز او ندارد و چاره‌ای جز عفو و کرمش نیست.
نیت از چنگ زدن در دامن و پرده بیت، به‌معنی دست به‌دامن خدا شدن و طلب مغفرت و امان نمودن است؛ مثل تقصیرکاری که بر دامن بزرگی چنگ می‌زند و دست به‌دامن او می‌شود و می‌گوید: جز عفو و کرم تو پناهی ندارم.
ومنظور ازبوسیدن‌ارکان و چسباندن خود به مستجار و هر جزئی از خانه، قرب به خدا از راه محبت و شوق نسبت به خانه و امید به امان از آتش جهنم است.
16 ـ سعی
سعی میان صفا و مروه، تردّد بنده بر قصر پادشاه را تداعی می‌کند که پیوسته در رفت و آمد است برای اظهار خلوص در خدمت و به‌جهت امیدواری به‌این‌که پادشاه با چشم رحمت به او نظر می‌کند. مثل کسی که خدمت پادشاه می‌رسد و خارج می‌شود امّا نمی‌داند که پادشاه در مورد او چه حکمی کرده و آیا او را پذیرفته یا ردّ کرده است؟ و با تردّد بین صفا و مروه یادآور تردّد بین دو کفّه میزان در صحرای محشر باشد و بداند که صفا تمثّل کفّه حسنات و مروه تمثّل کفّه سیئات است.
یا این‌که صفا و مروه را میدانی در بارگاه شاه بداند که بندگان در آن رفت‌وآمدمی‌کنند،به‌جهت‌اظهار اخلاص و امید رحمت، امّا نمی‌دانند چه حکمی خواهد شد؟ لذا رفت و آمد می‌کنند تا حد اقل یک مرتبه بر آنها ترحّم فرماید.
17 ـ وقوف در عرفات
با دیدن ازدحام مردم و بالا رفتن صداها و اختلاف زبان‌ها و گویش‌ها و این‌که هر فرقه‌ای در رفتن به مشعر از امامشان پیروی می‌کنند، به یادآورد عرصات قیامت را و اجتماع امت‌ها را با انبیا و امامان و پیروی هر امّتی از نبیّش و طمع هر امّتی در شفاعت نبیّش و تحیّر امت‌ها در ردّ و قبول.
وقتی این موارد را به‌یاد آوردی، قلبت را با ابتهال و زاری به‌خدا متوجه کن تا در زمره رستگاران مورد رحمت واقع شوی؛ چرا که موقف شریف است و رحمت از جانب خدا به همه خلق به‌وسیله قلوب عزیز اوتاد می‌رسد و آن موقف از طبقه‌ای از ابدال و اوتاد خالی نیست. و اگر همت ایشان جمع گردد و قلوبشان برای زاری و ابتهال فارغ شود و دست‌هایشان به‌سوی خدا بالا رود و گردن‌هایشان به‌سوی او کشیده شود و چشمشان به آسمان دوخته شود و همه با هم طلب رحمت کنند، گمان هم نکن که امیدشان نومید و سعیشان ضایع گردد. و به همین خاطر گفته شده: از بزرگ‌ترین گناهان این است که در عرفات حاضر شود و گمان کند خدا او را نبخشیده، در حالی‌که اجتماع همّت‌ها در کنار ابدال و اوتاد است که همان سرّ حج و غایت مقصود است. لذا پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله فرمودند: «الحجّ عَرَفَه»؛ «حج عرفات است» و راهی برای نزول رحمت مثل اجتماع همت‌ها و تعاون قلوب در یک زمان وجود ندارد.
18 ـ وقوف در مشعر
احساس کن و بدان که آقا و مولایت بعد از این‌که به تو پشت کرده، از درگاهش طرد نموده بود، به تو روکرده، پس به تو اجازه فرموده که به حرمش داخل شوی؛ چرا که مشعر هم جزو حرم می‌باشد و عرفات خارج از حرم بود. (از عرفات که خارج از حرم بود، به مشعر که داخل در حرم است، داخل می‌شوی) که با دخول در مشعر و اجازه یافتن بر دخول حرم، بر درهای رحمت مشرف می‌شوی و نسیم‌های رأفت می‌وزد و خلعت‌های قبول بر اندامت پوشانده می‌شود.
19 ـ رمی جمرات
با رمی جمرات قصد انقیاد امر و اظهار بندگی و عبودیت داشته باش و فقط قصد امتثال بدون حظّ عقل و نفس کن و سپس قصد تشبیه به حضرت ابراهیم علیه‌السلام را داشته باش که ابلیس «علیه لعنه‌اللّه» در این مکان بر ایشان وارد شد تا در حجّ آن حضرت ایجاد شبهه نماید، یا او را با معصیت بیازماید که خدا به او امر کرد با سنگ او را طرد کند. و اگر به ذهنت رسید که شیطان به ابراهیم علیه‌السلام عرضه شد و ابراهیم علیه‌السلام او را دید و به همین جهت او را زد، امّا شیطان برای من که ظاهر نشده، بدان همین فکر از جانب شیطان است و این فکر را شیطان در قلبت ایجاد کرده تا عزمت را در رمی حَجَر سست کند و به خیال تو آورد که بی‌فایده و مانند بازی است. پس با جدّیت او را از نفس خود طرد کن و با انجام این کار بینی‌اش را به‌خاک بمال و بدان تو در ظاهر عقبه را رمی می‌کنی امّا در باطن به‌صورت شیطان سنگ می‌زنی و کمر او را می‌شکنی؟ چرا که پوزه شیطان خاک‌مال نمی‌شود مگر با امتثال امر خدا برای بزرگداشت او، فقط به‌خاطر امر خدا، بدون بهره نفس و عقل.
20 ـ قربانی
بدان که قربانی موجب قربت و تقرّب به خدا است، به‌خاطر امتثال امر، و امیدوار باش که با هر جزئی از قربانی، جزئی از تو، از آتش رهایی می‌یابد و وعده‌هایی این‌چنین وارد شده، لذا هر مقدار که قربانی کامل‌تر باشد و اجزای بیشتر و کامل‌تری داشته باشد، رهایی تو از آتش بیشتر می‌شود.
همچنین قربانی کردن و ذبح نمودنِ حیوان موجب کشتن شیطان و تمثّل غلبه بر شیطان و تجلّی پیروزی بر نفس است.
21 ـ زیارت مدینه
هنگامی که چشمانت به دیوارهای شهر مدینه افتاد، به‌یادآور که آن شهری است که خدا آن را برای نبیِ خود صلی‌الله‌علیه‌و‌آله برگزید و هجرت او را به‌سوی مدینه قرار داد. این‌جا شهری است که واجبات و مستحبات پروردگار، در آن تشریع شده است. این‌جا سرزمینی است که پیامبر خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله در آن با دشمنانِ خدا جنگید و دین را ظاهر نمود و تربت خویش را در آن قرار داد. پس جاپاهای رسول‌اللّه صلی‌الله‌علیه‌و‌آله را هنگام رفت‌وآمدش در آن شهر متمثّل کن و در هیچ مکانی پا نمی‌گذاری مگر این‌که آن‌جا، جای پای آن عزیز است. پس حتماً با سکینه و وَجَل و یاد و ذکرِ مشیِ آن حضرت، و تصوّرِ خشوعِ وی و سکینه‌اش در مشی یادآور باش و بدان خدا به کسانی‌که صحبت با او را درک کرده‌اند و به مشاهده جمالش سعادتمند شدند و کلامش را شنیدند، منّتی عظیم‌تر گذاشت. و زیاد تأسف بخور به‌خاطر از دست رفتنِ مصاحبت و همنشینی او و اصحابش و بدان رؤیت ایشان در دنیا از دست تو رفته و در مورد رؤیت ایشان در آخرت بر خطر بزرگی هستی و شاید او را نبینی و بین تو و این‌که ایشان تو را قبول کنند، به‌خاطر اعمال بدت چیزی حائل و مانع شود. همانطور که آن حضرت فرمود:
«یَرفع إلیّ أقوام فیقولون: یا محمّد، یا محمّد؛ فأقول: اصحابی، فیقول: إنَّکَ لا تَدری ما أَحدثوا بعدَکَ. فأقولُ: بُعداً و سُحقاً»(22) البته بر اهلِ معرفت پوشیده نیست که مقصود از اصحاب و کاری که کردند، در این روایت چیست. و ظاهر این است که اصحاب به همه امّت اطلاق نمی‌شود.
حتی اگر یک دقیقه حرمت شریعتش را ترک کنی، ایمن مباش که میان تو و او دشمنی حائل شود و البته در عین حال باید امید زیادی داشته باشی که خدا بین تو و او چیزی مانع نکند؛ چرا که ایمان را روزیِ تو ساخته و تو را از وطنت برای زیارتش برگزیده، بی‌آنکه قصد تجارت و بهره دنیایی داشته باشی. بلکه فقط به‌سبب محبّت و شوق به زیارت او رفتی.
وقتی به مسجدالنبی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله رسیدی بدان و به یادآور که اوّلین بار فرایض الهی در آن عرصه اقامه شده و آن‌جا مکانی است که برترین خلق خدا را حیّاً و میتاً در خود داشته و دارد، لذا با خشوع و تعظیم به مسجد داخل شو.
تکمله در بیان اسرار مناسک حج در روایات
از امیرالمؤمنین و امام‌المتقین علیه‌السلام سؤال شد که چرا وقوف در کوه، در حرم نیست؟ فرمود: «لأنَّ الْکَعبهَ بیتُهُ، وَالحَرَمَ بابُه، فَلمّا قصدوه وافدین وقفهم بالباب یَتَضَرَّعونَ»؛ یعنی چون کعبه، خانه او و حرم درِ آن است، لذا وقتی او را قصد کردند، باید نزد در تضرّع‌کنان بایستند. گفته شد: چرا مشعرالحرام داخل حرم است؟ فرمود: «لأنّه لَمّا أذن لهم بالدُّخول وقفهم بِالحِجاب الثانی فلمّا طالَ تضرّعهم بِها أذن لهم بتقریب قربانهم فلمّا قضوا تفثهم، تطهّروا بِها مِن الذنوب الّتی کانت حجاباً بینهما و بینه أذن لهم بالزّیاره علی الطّهاره»؛ یعنی چون وقتی به آنها اجازه دخول داده شد، در حجاب دوم متوقف شدند. پس وقتی که تضرّعشان زیاد شد، به آنها اجازه قربانی کردن دادند. تا این‌چنین از گناهانی که حجابی بین آنها و بین او بود پاک شدند، اجازه زیارت با طهارت صادر شد. پس گفته شد: چرا در ایّام تشریق روزه حرام شد؟ فرمود:
«لأنَّ الْقَوم زوّار اللّه وَ هُم فی ضیافته و لا یجمل للمضیف أن یصوم أضیافَه».
«چون قوم و مردم زائران خدا هستند و در مهمانی او می‌باشند. و بر میزبان زیبنده نیست که مهمانانش را به روزه وادار کند.»
گفته شد: معنی آویزان شدن به پرده‌های کعبه چیست؟ فرمود: «مَثَلُهُ مَثَلُ رَجُلٍ له عند آخر جنایهٌ وَ ذَنْب فهو یتعلّق بثوبه و یتضرّع له أن یتجافی عَنْ ذَنْبِه»؛ یعنی مَثل آن مَثل کسی است که نسبت به دیگری جنایتی کرده و مرتکب گناهی شده، پس به لباسش آویزان می‌شود و نسبت به او تضرّع و خضوع می‌نماید تا از گناهانش بگذرد.
در روایت فوق مقصود از «جَبل» کوه عرفات است، که خارج از حرم می‌باشد. و امّا مشعرالحرام، همان مزدلفه است که مقام قرب است و باید داخل حرم باشد.
و در روایتی آمده است که: «الکعبهُ بَیت اللّه، وَالْمَشعر بابه، فلمّا قصده الزائرون، وقفهم بالباب حتّی أذن لهم بالدُّخول، ثمّ وقفهم فیالحجاب الثانی، وهو المزدلفه، فلمّا نظر إلی طول تضرّعهم أمر بتقریب قُربانهم».(23) برای این‌که با اولین قطره از خون او گناهانش بخشیده شود و این امر با بی‌نیاز کردنشان از خودشان و از هرچیزی است و با وصل کردنشان به جوارش است که بالاتر از آن مطمحی نیست.
پی‌نوشتها:
1 ـ فیض کاشانی، ملاّ محسن، المحجّه البیضاء فی تهذیب الإحیاء، ج2، ص145
2 ـ همان.
3 ـ نراقی، معراج‌السعاده، صص، 663 ـ 662
4 ـ آل عمران: 96
5 ـ مائده: 97
6 ـ آل‌عمران: 97
7 ـ حج: 29
8 ـ صدوق، علل‌الشرایع، ج2، ص396، باب 134
9 ـ الرحمن: 17
10 ـ صدوق، علل‌الشرایع، ج2، ص161
11 ـ مسند احمد بن حنبل، ج15، ص218، حدیث 8067
12 ـ صدوق، علل‌الشرایع، ج2، باب 159، ح3، ص420
13 ـ صدوق: خصال، باب‌الثمانیه، ص407 و نیز: ابن عربی: الفتوحات، ج1، ص149
14 ـ «لمّا اَرادَ اللّه‌ُ أن یجعل فی الأرضِ خلیفه ضجّت الملائکه فقالوا: «اجعله مِنّا» فرَدَّ علیهم: ب إنّی أعلم ما لا تعلمونفَظَنُّوا: أنّ ذلک سخط حیث حجب عنهم نوره الظاهر لهم، فلاذوا بالعرشِ یطوفون، فَأَمَرَ اللّه عزّوجلّ لهم ببیت من مر مر، سقفُهُ یاقوتهٌ حمراء، و اساطینُه الزّبرجَد، یدخله کلّ یَومٍ سَبْعُون ألف ملکٍ للزیارهٍ، فَأحَبَّ اللّه ذلک، فخلق اللّه البیت فی الأرض و جعل للعباد الطّوافَ حولَه». صدوق، علل‌الشرایع، ج2، باب 142، ح2، ص402
15 ـ مائده: 82
16 ـ نساء : 100
17 ـ حج: 27
18 ـ صدوق: علل‌الشرایع، ج2، باب 156، ص415
19 ـ صدوق، علل‌الشرایع، ج2، باب 157، ص416
20 ـ صدوق: علل‌الشرایع، ج2، باب 157، ح7، ص419
21 ـ فیض کاشانی، ملا محسن، المحجّه‌البیضاء فی تهذیب‌الأحیاء، ج2، ص202
22 ـ فیض کاشانی، ملا محسن، المحجّه‌البیضاء فی تهذیب‌الأحیاء، ج2، ص205
23 ـ صدوق: علل‌الشرایع، ج2، باب 190، ص443
منبع: فصلنامه میقات حج
