نویسنده:لبیب بیضون
ترجمه :م -علی میرزایی

خلقت آسمان فرودین و خورشید و ماه

درباره خلقت ستارگان و کواکب موجود در آسمان فرودین که از بارزترین آنها خورشید و ماه است، امام علی (ع)در اوّلین خطبه نهج البلاغه می فرمایند:
«سپس(آسمان)را به زیور ستارگان و نور کوکبها بیاراست و در آن چراغی فروزان و روشن(خورشید)و ماهی تابان در چرخ گردان و سقف چرخان و لوح متحرّک به گردش برخاست.»
این قطعه از کلام، علی رغم ایجازش، دلالت برتعدادی از حقایق می کند؛ از جمله:
1ـ اینکه ستارگانی ثاقب در آسمان موجود است؛ یعنی ستارگانی که از خود نور ساطع می کنند. همچنان که ستارگانی غیر نورانی هم وجود دارد که از نور دیگر ستارگان بهره می گیرند(سپس آسمان را به زیور ستارگان و نور و روشنایی ستارگان روشن و تابان بیاراست).
2ـ خورشید، چراغی نور افکن است؛ یعنی نور را با قدرتی عظیم، منتشر می کند. در حالی که ماه، روشن کننده است؛ یعنی نوری را که از دیگری دریافت کرده، منعکس می کند؛ و این شبیه قول خداوند متعال است که می فرماید:«او کسی است که خورشید را روشنایی دهنده و ماه را روشن ساخت.»(1)
3ـ خورشید و ماه مانند سایر اجرام در حرکت هستند و در آسمان هیچ ستاره ثابت و بی حرکتی وجود ندارد، و این مطلب در این کلام امام علیه السلام است که می فرماید:«در فلکی متحرّک و گردون»و این مصداق قول خداوند است که می فرماید:«هر آنچه در فلک است، در مدرای شناورند.»(2)
در حقیقت، خورشید دارای دو حرکت است:حرکتی ظاهری که همان حرکت نسبی است و ما آن را از سطح زمین می بینیم. به این شکل که خورشید از شرق به سمت غرب می چرخد و از این چرخش شب و روز پدید می آید. حرکت دوم، حرکت ذاتی است که خورشید همراه با مجموعه خود حرکتی دورانی به شکل حلزوم دارد.
4ـ دیگر اینکه ، قول امام علیه السلام که می فرمایند:«و سقفی گردان و لوحی متحرّک»دلالت برآن است که این حرکت در بیش از یک نظام اتّفاق می افتد. ستاره ای که در مجموعه خود حرکتی شبه دورانی دارد، با مجموعه ستاره ای خود در جریان حرکتی دیگر به دور کهکشانش می گردد و کهکشانها با دوران خود، به دور محور فضا و هستی در گردشند. هر یک برحسب آنچه که از موقعیّت و سرعت برایش تعیین شده است(چنین گردش را دارد).
5ـ همانا در سخن امام علیه السلام که می فرمایند:«سقف گردان»،دو اشاره لطیف علمی است. اوّل اینکه ستارگان آسمان در فضا به شکل کروی یا نامنظّم پراکنده نشده اند؛ بلکه این ستارگان برطبق کهکشانهایی که شکل قرصی مسطّح به خود گرفته اند و ما از آنها با کلمه سقف یاد می کنیم، پراکنده شده اند. دوم اینکه این کهکشانها علاوه برحرکت دورانی خود در فضا، برطبق آنچه که درباره امتداد خاصّ فضا و گسترش آن بیان کردیم نیز در حال حرکت و صعود هستند و این همان چیزی است که امام علیه السلام با لفظ «سقف گردان»از آن یاد می کند.

علم زمین شناسی

زمین شناسی به بررسی طبقات زمین و کیفیت تشکیل آن و تغییراتی که در خلال دوره های متوالی زمانی برآن عارض می شود، اختصاص دارد، و از مهم ترین آنها، کیفیت شکل گیری زمین می باشد. یعنی پس از زمانی که زمین از عناصر سیّال تشکیل شد، شروع به انجماد و سخت شدن نمود؛ به طوری که دشتها، صحراها،کوه ها و درّه ها در آن نهاده شد و در کوهها، چشمه های پنهان و مخازن آبی تشکیل شد. همه اینها نعمتی است از جانب خدا برای انسان، تا به واسطه داده ها و هدیه های خداوندی زندگی کند و از آنها برخوردار شود.

خلقت زمین

امروزه دانشمندان، عمر زمین را از زمانی که قشر و پوسته آن به حالت جامد در آمد، بیش از یک میلیون سال تخمین زده اند. و اگر زمین(و همین طور سیّارگان)برطبق نظریات مطرح شده، از ستارگان جدا بوده باشد، اوّلین انفصال زمین در یک وضعّیت گاز مانند بوده، سپس به واسطه تشعشعات و به علت حجم اند کش، به سرعت سرد شده و از حالت گاز به حالت سیال در آمده است؛ و در اینجا بود که موادّ سنگین مثل آهن، به سمت مرکز آن شناور شدند، در حالی که موادّ سبک بر روی سطح زمین بالا آمدند.پس از این مرحله، آن سطح از زمین که در معرض مستقیم قرار داشت، شروع به سرد شدن کرد و اوّلین منطقه ای که سرد شد، براساس متون دینی، منطقه مکّه مکرّمه و مشرّفه بوده است که اوّلین خانه ای بوده که خداوند آن را برای عبادت مردم قرار داد.
ابرهای مایعی که خداوند متعال آنها را در جوّ زمین تشکیل داده بود، قادر به فرود آمدن برسطح زمین نبودند، مگر بعد از آنکه پوسته زمین به حدّ کافی سرد و منجمد شد و بعد به واسطه آن ابرهای مایع، اقیانوسها و دریاها تشکیل شدند. (1/4)زمین به علت ارتفاع همچنان خالی از آب باقی ماند که این قسمت، همان است که خشکی ها و قارّه ها را تشکیل داده است. قسمت خشکی در یک منطقه از زمین جمع شده بود. سپس این مناطق از یکدیگر دور شده و قارّه ها را تشکیل دادند. و هنگامی که پیدایش قارّه ها برزمین و همچنین اقیانوسها کامل شد،رودها شروع به حفر مجراهای خود بر روی زمین کردند. املاح زمین را به اقیانوسها، بردند و زمین مراحل کامل شدنش را با قرار گرفتن جوّی مناسب برای زندگی طی کرد؛ جوّ و فضایی که مملوّ از اکسیژن و گازکربنیک بود. و این چنین، زمین با استقبال موکب زندگی به سعادت رسید.

نظریه امام علی (ع)درباره آفرینش زمین

امام علی(ع)در خطبه(184)درباره خلقت زمین می فرماید:
«زمین را آفرید و آن را نگاه داشت، بی آنکه خود را بدان مشغول کند؛ و آن را بدون اینکه در جایی قرار گیرد، محکم و استوار ساخت و بی هیچ پایه و ستونی برپا داشت و بدون تکیه گاهی آن را بالا برد، از خمیدگی و ناراستی نگاه داشت و از افتادن و شکافتن باز داشت. میخهای آن را استوار کرد و سدها برگرد آن ایجاد کرد، چشمه هایش را لبریز نمود و درّه هایش را شکافت. آنچه که ساخت، سست نشده و آنچه را که نیرو بخشید، ضعیف نگشته است.
قول امام علیه السلام که فرمودند:«و آن را بدون اینکه در جایی مستقر شود، محکم و استوار ساخت» و نیز کلام بعد از آن، پاسخ به گمان کسانی است که می پندارند زمین به دور شاخ گاو و نظایر آن از اوهام و اباطیل می چرخد.
امام علیه السلام در خطبه (91)نهج البلاغه درباره صفت زمین و گسترش آن بر روی آب می فرمایند:«زمین را مملو از موجهای بزرگ و خروشنده و لجّه های دریای خروشان و جوشان نمود…»تا به آخر.این مطلب بیان می کند که خداوند آب را قبل از زمین خلق کرده، سپس زمین را برروی آب قرار داده و به شدت آن را فشرده، امواج دربا بعد از جنبش و خروش، ساکن شده و آرام و مقهور جاذبه زمین گشته است. این آبها هم اکنون(3/4)زمین را پوشانده، که این میزان، جدا از ربع باقیمانده ای است که به شکل چشمه ساران و چاههای آب در خشکیها نفوذ کرده اند. در کلام امام، تفصیلاتی دقیق درباره خلقت زمین وجود دارد که نظریات زمین شناسان بدان دست نیافته است.

آفرینش کوهها و سرچشمه ها

تا بدانجا که امام علی (ع)می فرمایند:
«پس چون هیجان آب در گوشه و کنار زمین آرام شد و کوههای بلند و سربه فلک کشیده را بردوش آن نهاد، چشمه های آب را از فراز کوهها بیرون آورد و در شکاف بیابانها و گودالها و زمینهای هموار پراکنده ساخت و حرکات زمین را با سنگهای استوار و کوههای برافراشته و پایدار که از قطعه سنگهای سخت و عظیم ایجاد شده، تعدیل نمود.
زمین به جهت فرو رفتن کوهها گوشه های سطح آن، که در اعماقش نفوذ کرده و بر روی پستیها و دشتهای زمین و بیخ و بن آن واقع شده، از جنبش و حرکت بازمانده و آرام گرفته است. پس فضای میان آسمان و زمین را فراخ کرده و هوا را برای ساکنین آن مهیّا نمود و اهل زمین را با تمامی آنچه که بایسته و شایسته آنها و لازمه زندگیشان بود، آفرید.»
امام علی (ع)در این قطعه، شکل گیری کوهها را پس از ساکن شدن آبی که حمل کننده زمین بوده، به تصویر می کشد . کوههایی که از تمامی اطراف و اکناف زمین آن را احاطه کرده است. ایشان می فرمایند:
«زمانی که خداوند متعال کوههای بلند و سربه فلک کشیده را بر روی دوش زمین حمل کرد، چشمه های آب را از دامنه های آنها شکافت و این سرچشمه ها درشکافها و بیابانهای زمین جاری شدند. حرکت زمین به واسطه پیدایش صخره های سنگین و کوههای مرتفع تعدیل شد. بنابراین، زمین با فرود آمدن کوهها در اجزاء سطح آن و دخول در اعماق زمین ساکن گردید…سپس خداوند سبحان فضایی فراخ برای زمین قرار داد که پایین ترین آن، محلّی برای حرکت و جریان هوایی است که با نسیم خمود مخلوقاتی را که خداوند بر روی زمین آفریده، راحتی و آسایش می بخشد و تمامی نیازمندیهای آفریدگان را نیز برایشان مهیّا می سازد.»
در این کلام، حقایق علمی شایسته تأملّی وجود دارد که از آن جمله است:
1ـ خداوند سبحان، در کوهها مخازن آبی را خلق کرده که چشمه ها از آن جاری می شود.
2ـ سطح زمین در خلال تشکیل شدنش دستخوش حرکت و جنب و جوش بوده است و خداوند زمین را به واسطه کوههای بلند و مرتفع که در قشر آن نفوذ کرده، ثابت نموده است .
بنابراین زمین قبل از جامد شدنش، گستره ای پر حرکت و جنبش بوده و اوّلین چیزی که از زمین منجمد شده، کوهها بوده است که آن را از حرکت بازداشته است.
3ـ از جمله این حقایق علمی، حقیقتی است که علم نوین زمین شناسی درباره ترکیب کوهها کشف کرده است و این حقیقت آن است که هر کوهی، میخ مانندی در زمین دارد که آن را از ریزش و فروریختن نگاه می دارد و توسّط این کوهها طبقات زمین از انفکاک و تحرّک حفظ می شوند. این وسیله محکم، بیشتر از هر چیزی به میخی فولادین می ماند که سنگهای معدنی پهن را می شکافد. این میخ اجزاء زمین را نگاه می دارد و اگر چنین نبود، زمین به همراه اهل آن به حرکت در می آمد و سطح آن به طور مداوم دستخوش تبدیل می شد.بنابر این ،وجود کوهها به انسان فرصت زندگی ای برقرار و با دوام را بر سطح زمین می دهد.

مسخّر گرداندن چشمه ها و ابرها برای زندگی نبات و انسان

امام علی(ع)پس از آن می فرمایند:
«سپس زمین بی گیاه را که آب چشمه ها از رسیدن به بلندیهای آن، ناتوانند و جویبارها از رسیدن به آن عاجز، رها نکرده است. برای این زمینها ابرهایی را پدید آورده که زمینهای مرده را زنده می سازد و گیاهان آن را بیرون می آورد.»
تا آنجا که امام علی(ع)می فرمایند:
«پس هنگامی که ابر(مانند شتر سنگین بار که سینه برزمین می نهد)سینه خود و اطراف آن را بر زمین افکند(باران بارید)و آب فراوانی را که در برداشت، فروریخت، خداوند متعال از زمینهای خشک، گیاهها را و از کوههای خالی، علفهای تازه و تر را رویانید. پس زمین به زنیت باغها، شکوفا و زیبا گشت و به آنچه که در آن روییده و به آن آراسته گردید-از قبیل شکوفه ها و گلهای درخشنده و تازه-فخر و خودنمایی نمود و حق تعالی آن گیاهها را توشه مردم و روزی چهارپایان قرار داده است.»(3)
امام علیه السلام در این قطعه به وصف برخی از مظاهر قدرت الهی و عنایت ربّانی پرداخته و درباره آنچه که خداوند بر روی زمین برای مخلوقات مسخّر گردانیده، توضیح داده است؛ از قبیل آبی که هیچ یک از مخلوقات از آن بی نیاز نیست. برای مخلوقات، شکافها و حفره هایی از جانب چشمه های آب ایجاد کرده است که جویبارها و رودها از آن شکل می گیرند و در زمستان پر و لبریز می گردند تا در طول تابستان جوشش آنها ادامه یابد؛ سپس آبی گوارا و سرد و روان بر روی زمین پدید آید که به شکل دریایی که از آن نشئت می گیرد، نیست…بعد از آن، خداوند سبحان نعمتهایش را در همه مناطق زمین پراکنده ساخت. به برخی مناطق چشمه ها و آبهای زیرزمینی عطا کرد و در عوض به برخی دیگر ابرهایی عطا نمود که با آبها و بارانهایی که گاه گاه بر زمین می بارد، زمین را بهره مند ساخته و بخشش را مبذول می دارد.
سپس امام علیه السلام کیفیّت نزول باران ها را از این ابرها به تصویر می کشد تا آن زمان که بار سنگین خود را حمل می کند(منظور باران است)و برفراز زمین خشک فرو می ریزد. بدین ترتیب، به ناگاه آن قطعه از زمین خشک و پژمرده به تپّه ای سرسبز و تازه مبدّل می شود که مملو از انواع علفهای تازه و گیاهان مختلف و باغهای رنگارنگ است که باگلهای خود، جلوه نمایی می کند و با گردنبندهایی از شکوفه های سحرانگیز، برخود زیور می بندد…همه اینها رزق و روزی ای است برای چهارپایان و اموری مکفی برای فرزندان آدم.
در آخر خطبه(209)،امام علیه السلام به چگونگی پیدایش سحابها و ابرها از آب دریا و از طریق وزش بادها می پردازد و می فرماید:
«پاک و منزّه است خدایی که آن را پس از خروش آبهایش نگاه داشت و پس از رطوبت کرانه هایش جامد کرد. برای آفریدگانش آن را همچون گهواره قرار داد و برای آنها بستر زمین را بگسترانید، برفراز دریایی عمیق که برجای است و روان نیست و ایستاده است و در حرکت نیست. بادهای سخت و طوفانزا این آبها را برانگیزاند و ابرهای پراکنده آن را چون مشک بجنباند.(به راستی که در این عبرتی است برای کسی که بیم دارد.)در حقیقت، ابرهایی که خداوند انها را از سر رحمت بربندگان برمی انگیزاند، از طریق تراکم بادها بر روی طبقات سطحی دریاها و اقیانوسها ایجاد می شوند. گویا با آنها بازی می کنند و همچون مشک آن را می جنبانند، در حالی که با خود بخار آب و ذرّات آن را در مقادیر بسیار حمل می کنند. سپس به سمت آسمان بالا می روند و آن را به سمت زمین تشنه برده و حفظ می کنند و به سوی کوههای بلند برده و حفره ها و مخازن آن را پر می کنند.
علی رغم تعداد فراوان، این ابرها باران و قطره ای فرو نمی ریزند، مگر در جایی که خدا خواهد؛ و در زمانی که خداوند سبحان اراده کند، پس به واسطه آن هر کس را بخواهد، بهره مند می سازد و آن را از هر کس که بخواهد، دور می کند وبرمی گرداند. «همانا در این
مطلب پند و عبرتی است برای خردمندان.»(4)

پی نوشت ها :

1ـ سوره یونس:5.
2ـ سوره انبیاء:33.
3ـ ر.ک:نهج البلاغه، ترجمه فیض الاسلام.
4ـ آل عمران:13.

منبع: سالنامه النهج شماره 12- 11