هدف: آشنايي با شكل،اسم و نحوة تلفّظ صحيح حركات با لحن عربي مي‌باشد. و در پايان درس از دانش‌آموزان انتظار مي‌رود كه:
1ـ حركات «فتحه، كسره، ضمه» را بشناسند.
2ـ هر يك از حركات را در هر جاي قرآن ديدند، مشخّص نمايند و آن را به صورت صحيح و با لحن عربي بخوانند.
نكته: با توجّه به اين كه لحن حركت فتحه در فارسي و عربي يكسان و لحن حركت كسره و ضمّه با همديگر تفاوت دارند، مراحل تدريس آن‌ها نيز متفاوت است. از اين رو مراحل تدريس هر يك از حركات را به طور جداگانه و به ترتيب فتحه، كسره و ضمه بيان خواهيم كرد.
مراحل تدريس فتحه
1ـ بيان نقش علامت‌هاي قرآن در سهولت يادگيري قرآن و يكسان بودن اكثر آن‌ها با علامت‌هاي موجود در زبان فارسي.
2ـ معرّفي شكل فتحه.
3ـ معرّفي اسم فتحه.
4ـ بيان نحوة حرف مفتوح.
5ـ تمرين روي حروف.
6ـ تمرين روي كلمات.
روش تدريس فتحه
با توجّه به شرحي كه دربارة تاريخچة رسم و ضبط قرآن كريم ذكر شد، مي‌توانيد با بيان مقدّمه‌اي خيلي ساده وجود علامت‌ها و لزوم آن را در سهولت يادگيري قرآن، براي دانش‌آموزان بيان كنيد تا ضمن از بين بردن نگراني آن‌ها از وجود چنين علامت‌هايي، تلقيني بر سهولت يادگيري قرآن نيز باشد.
براي اين مقصود مي‌توانيم از كلماتي استفاده كنيم كه تغيير حركت آن، معني كلمه را تغيير دهد. براي نمونه كلمة «كرم» را مي‌نويسيم و از دانش‌آموزان مي‌خواهيم تا آن را بخوانند، هر يك به گونه‌اي آن را مي‌خواند، كَرَم، كُرُم، كِرِم، كِرْم.
سپس توضيح مي‌دهيم كه در فارسي براي كلمات هيچ‌گونه علامتي قرار نمي‌دهند و ما با توجّه به معناي آن در جمله، صداي آن را تشخيص داده و به طور صحيح تلفّظ مي‌كنيم.
در زبان عرب نيز چنين است، عرب‌ها چون با معناي كلماتِ خود آشنا هستند، صداي كلمات را تشخيص مي‌دهند و ديگر نيازي براي علامت‌گذاري آن‌ها نمي‌بينند، از اين رو كتاب‌ها و مجلاّت و روزنامه‌هاي آن‌ها بدون علامت است. امّا چون قرآن كتابي است كه كليه مسلمان‌ها موظّف هستند آيات آن را بخوانند و بدان عمل كنند و از طرف ديگر بيشتر آن‌ها با قواعد و دستور زبان عربي آشنا نيستند، براي راهنمايي آن‌ها شاگردان حضرت علي عليه السلام در صدر اسلام، قرآن را علامت‌گذاري كردند تا كلية مسلمان‌ها به راحتي بتوانند قرآن را درست بخوانند. علامت‌هاي موجود در قرآن خيلي ساده است و با بيشتر آن‌ها در كلاس اوّل ابتدايي آشنا شده‌ايم، براي يادگيري بهتر، آن‌ها را يادآوري و مورد بررسي دوباره قرار مي‌دهيم و سپس روي حروف و كلمات قرآن تمرين مي‌كنيم.
يكي از آن علامت‌ها، حركات (صداها) است كه مهمترين و اصيل‌ترين نقش را در تلفّظ حروف و كلمات قرآن كريم دارند. «حركات»، (صداها) سه تاست «فتحه، كسره، ضمّه» كه به ترتيب با شكل، اسم و نحوة تلفّظ آن‌ها آشنا مي‌شويم.
فتحه
به اين علامت «ــَــ» در فارسي «زِبَر» و در عربي «فَتْحَهْ» مي‌گويند.
«فَتْحَهْ» از كلمة «فَتْحْ» گرفته شده و در اصل «فَتْحَةٌ» بوده با تاء وحدت يعني يك بار گشودن، در هنگام توقّف بر اخر آن (طبق قواعدي كه بعداً با آن آشنا خواهيم شد) تاء «ـة» تبديل به هاء ساكن «ـهْ» مي‌شود.
علّت نامگذاري آن به فتحه اين است كه در هنگام تلفّظ حروفي كه داراي اين علامت است لب‌ها يك بار حالت گشودن به خود مي‌گيرد.
صداي فتحه متمايل به صداي الف مي‌باشد از اين رو براي نشان دادن شكل آن از حرف الف كمك گرفته‌اند و براي اين كه با الف اصلي كلمه اشتباه نشود به شكل الف كوچك و خوابيده روي حرف قرار داده‌اند « ا ا ــَــ».
سپس حروف عربي را با علامت فتحه به ترتيب روي تابلو مي‌نويسيم و از آن‌ها مي‌خواهيم با نوشتن هر حرفي، آن را با هم بخوانند.
بعد از نوشتن فتحه روي 28 حرف، از چند نفر به طور انفرادي مي‌خواهيم تا حروفي را كه بدان اشاره مي‌كنيم بخوانند. و پس از اين كه مطمئن شديم همه خوب ياد گرفته‌اند روي كلمات تمرين مي‌كنيم، نخست از كلمات دو بخشي و سه بخشي استفاده مي‌كنيم و سپس از كلمات چهار و پنج بخشي. و براي اين كه دانش‌آموزان از همان ابتدا با كلمات قرآني آشنا شوند، نخست به صورت تفكيك (جدا، جدا) و سپس در مقابل آن، به صورت تركيب (با هم) مي‌نويسيم و از آن‌ها مي‌خواهيم تا با هم بخوانند، مانند:
تفكيك تركيب
خَـ رَ جَ خَرَجَ
عَـ بَـ سَـ عَبَسَ
خَـ لَـ قَــ خَلَقَ
پس از پر شدن تابلو از تمرين،از چند نفر مي‌خواهيم تا به تنهايي آن تمرين‌ها را بخوانند و پس از اين كه مطمئن شديم همه ياد گرفته‌اند، تابلو را پاك كرده، اين بار تمرين را تنها به صورت تركيب مي‌نويسيم و در حين نوشتن از دانش‌آموزان مي‌خواهيم تا با هم بخوانند، مانند:
سَاَلَكَ ـ فَنَظَرَ ـ عَقَبَة ـ فَعَدَلَكَ …
پس از پر شدن تابلو از تمرين، براي اطمينان يافتن از يادگيري همه، از چند نفر مي‌خواهيم تا به تنهايي آن تمرين‌ها را بخوانند، و در پايان، تكليف منزل را مشخص مي‌كنيم (در رابطه با نحوة تكليف منزل به صفحه 22 مراجعه فرماييد).
نكته: با توجّه به اين كه دانش‌آموزان ما با شكل و تلفّظ اين علامت آشنايي دارند و تلفّظ آن نيز هيچ‌گونه تفاوتي در فارسي و عربي با هم ندارند، از اين رو براي تدريس و آموزش فتحه زمان زيادي لازم نيست بنابراين مي‌توانيم حركت كسره را نيز آموزش دهيم.
مراحل تدريس كسره
1ـ معرّفي شكل كسره.
2ـ معرّفي اسم كسره
3ـ بيان تفاوت لحن عربي كسره با صداي «اِ» فارسي.
4ـ استفاده كردن از كلمات فارسي كه صداي «اِ» آن همانند حركت كسره عربي است (براي طبيعي جلوه دادن صداي كسره عربي).
5ـ كمك گرفتن از صداي «اي» فارسي براي بهتر جا انداختن حركت كسره عربي.
6. تمرين روي حروف.
7ـ تمرين روي كلمات.
روش تدريس كسره
به اين علامت «ـِـ» در فارسي «زير» و در عربي «كَسْرَهْ» مي‌گويند.
«كَسْرَهْ» از كلمة «كَسْرْ» گرفته شده است و در اصل «كَسْرَة» بوده با تاء وحدت يعني يك بار شكسته شدن، در هنگام توقّف بر آخر آن، تاء «ة» تبديل به هاء ساكن «هْ» مي‌شود.
علّت نامگذاري آن به كسره اين است كه در هنگام تلفّظ حروفي كه داراي اين علامت است، لب‌ها يك بار به طرف پايين متمايل و حالت شكستگي به خود مي‌گيرند.
در اين جا معلّمين محترم بايد به اين نكته توجّه داشته باشند كه قرآن به زبان عربي است و بنا بر سفارش پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) بايد با لحن عربي خوانده شود، در مبحث حركات و حروف مدّي يادآور شديم كه لحن عربي حركت كسره با صداي «اِ» فارسي تفاوت دارد و اين يك امر طبيعي است زيرا هر قوم و ملّتي لحن و لهجة خاصّي دارد. براي آموزش لحن عربي حركت كسره، لازم است مراحلي طي شود تا دانش‌آموزان كاملاً با آن آشنا شوند.
نخست بايد تفاوت لحن عربي حركت كسره را بيان كنيم و براي طبيعي جلوه دادن آن مي‌توانيم از كلمات فارسي كه صداي «اِ» آن همانند حركت كسره عربي تلفّظ مي‌شود استفاده كنيم، مانند: زِيان، سِياسي، خِيابان، نِيازمند و…
براي اين كه صداي «اِ» اين كلمات با صداي «اي» اشتباه نشود، زائد اين كلمات را يك بار با صداي «اِ» فارسي و بار ديگر با صداي «اي» تلفّظ مي‌كنيم و از دانش‌آموزان مي‌پرسيم كه آيا چنين تلفّظي صحيح است؟
حتماً پاسخ مي‌دهند: خير.
سپس توضيح مي‌دهيم كه در زبان فارسي هر گاه بعد از صداي «اِ» حرف ياء‌قرار گيرد، زائد صداي «اِ» متمايل به ياء و مانند حركت كسره عربي ادا مي‌شود، اما در زبان عربي حركت «كسره» هميشه متمايل به «ياء» تلفظ مي‌شود از ين رو براي نشان دادن شكل آن از حرف ياء كمك گرفته‌اند و براي اين كه با ياي اصلي كلمه اشتباه نشود به شكل ياي غير آخر بدون نقطه در زير حرف قرار داده‌اند «ي يـ ـِـ» و سپس براي اختصار دندانه آن را نيز حذف كرده‌اند «ـِـ».
براي اين كه دانش‌آموزان كاملاً با اين حركت آشنا شوند و آن را با صداي «اي» فارسي اشتباه نكنند از صداي «اي» فارسي كه قبلا در كلاس اوّل ابتدايي با آن آشنا شده‌اند كمك مي‌گيريم و مي‌خواهيم تا آن را با كشش كمتر ادا كنند.
اي[1] اِ
نخست در تلفّظ آن دو به آن‌ها كمك مي‌كنيم و سپس با اشاره كردن روي هر يك، مي‌خواهيم تا با هم بخوانند و براي حصول اطمينان از يادگيري همه، از چند نفر به طور انفرادي مي‌پرسيم.
در اين جا يادآوري اين نكته لازم است كه در اصل صدا، هيچ گونه تفاوتي بين آن دو نيست، تنها تفاوت در كشش و عدم كشش صدا مي‌باشد. بر معلّمين محترم است كه نخست خود با لحن عربي صداي كسره آشنا شوند تا هنگام تدريس با مشكلي مواجه نشوند و براي اين كار بهتر است از نوارهاي قاريان مصري به خصوص نوار تحقيق درسي استاد محمود خليل الحصري استفاده كنند.
پس از آن كه تلفّظ صحيح كسره را آموزش داديد روي حروف و سپس روي كلمات (به همان ترتيبي كه در مورد فتحه بيان كرديم) تمرين مي‌كنيم. اگر افراد كلاس، با استعداد بودند و وقت هم كافي بود، حركت بعدي را نيز درس مي‌دهيم در غير اين صورت براي تمرين در منزل، تكليفي براي آن‌ها تعيين مي‌كنيم.
مراحل تدريس ضمّه
1ـ معرّفي شكل ضمّه.
2ـ معرّفي اسم ضمّه.
3ـ بيان تفاوت لحن عربي ضمّه با صداي «اُ» فارسي.[1] . در اين جا در مقام آموزش هستيم، صداي «اي» را شمرده‌تر ادا مي‌كنيم تا صداي كسره عربي براي آن‌ها كاملا مفهوم باشد و تفاوت آن با صداي «اي» براي آن‌ها روشن شود. روش «شمرده خواندن» را در علم قرائت روش«تحقيق» مي‌گويند و براي آموزش قرآن از اين روش استفاده مي‌كنند @#@
4ـ استفاده از كلمات فارسي كه صداي «اُ» آن همانند حركت ضمّه عربي است (براي طبيعي جلوه دادن حركت ضمّه عربي).
5ـ كمك گرفتن از صداي «او» فارسي براي بهتر جا انداختن حركت ضمّه عربي.
6ـ تمرين روي حروف.
7ـ تمرين روي كلمات.
روش تدريس ضمّه
به اين علامت «ـُـ» در فارسي «پيش» و در عربي «ضَمَّهْ» مي‌گويند.
«ضَمَّهْ» از كلمة «ضَمّ» گرفته شده و در اصل «ضَمَّةٌ» با تاء وحدت بوده است. يعني يك بار به هم پيوستن، در هنگام توقّف بر آخر آن، تاء «ـة» تبديل به هاء ساكن «ـهْ» مي‌شود.
علّت نامگذاري آن به ضمّه اين است كه در هنگام تلفّظ حروفي كه داراي اين علامت است، لب‌ها كاملاً جمع شده و حالت غنچه به خود مي‌گيرد.
در اين جا معلّمين محترم بايد توجّه داشته باشند كه لحن عربي صداي ضمّه با صداي «اُ» فارسي تفاوت دارد و براي جا انداختن آن بايد همان مراحل قبلي طي شود.
نخست تفاوت لحن عربي حركت ضمّه را يادآوري مي‌كنيم و براي طبيعي جلوه دادن آن، از كلمات فارسي كه صداي «اُ» آن همانند حركت ضمّه عربي تلفّظ مي‌شود استفاده مي‌كنيم، مانند: هُلو، بُلوك، خُروس و …
براي اين كه صداي «اُ» اين كلمات با صداي «او» اشتباه نشود، اين كلمات را يك بار با صداي «اُ» فارسي و بار ديگر با صداي «او» تلفّظ مي‌كنيم و از دانش‌آموزان مي‌پرسيم كه آيا چنين تلفّظي صحيح است؟
حتماً پاسخ مي‌دهند: خير.
سپس توضيح مي‌دهيم كه در زبان فارسي هرگاه بعد از صداي «اُ» حرفي با صداي «او» قرار بگيرد، صداي «اُ» متمايل به واو و همانند حركت ضمَه عربي ادا مي‌شود، ولي در زبان عرب،حركت ضمّه هميشه متمايل به واو ادا مي‌شود، از اين رو براي نشان دادن شكل آن از حرف واو كمك گرفته‌اند و براي اين كه با واو اصلي كلمه اشتباه نشود به صورت واو كوچك و روي حرف قرار داده‌اند: «و و ـُـ».
و براي اين كه دانش‌آموزان كاملاً با اين حركت آشنا شوند و آن با صداي «او» فارسي اشتباه نكنند از صداي «او» فارسي كمك مي‌گيريم و مي‌خواهيم تا آن را با كشش كمتري ادا كند.
او اُ
در اين جا نيز نخست در تلفّظ آن دو به آن‌ها كمك مي‌كنيم و سپس با اشاره كردن روي هر يك، مي‌خواهيم تا با هم بخوانند و پس از اين كه مطمئن شديم همة دانش‌آموزان ياد گرفتند، از چند نفر مي‌پرسيم.
بعد از آن كه تلفّظ ضمّه را آموزش داديد، روي حروف و سپس روي كلمات (به همان ترتيبي كه در مورد فتحه بيان كرديم) تمرين مي‌كنيم، و سپس براي تمرين در منزل تكليفي براي آن‌ها تعيين مي‌كنيم.
