هدف: آشنایی با شکل،اسم و نحوه تلفّظ صحیح حرکات با لحن عربی می‌باشد. و در پایان درس از دانش‌آموزان انتظار می‌رود که:
1ـ حرکات «فتحه، کسره، ضمه» را بشناسند.
2ـ هر یک از حرکات را در هر جای قرآن دیدند، مشخّص نمایند و آن را به صورت صحیح و با لحن عربی بخوانند.
نکته: با توجّه به این که لحن حرکت فتحه در فارسی و عربی یکسان و لحن حرکت کسره و ضمّه با همدیگر تفاوت دارند، مراحل تدریس آن‌ها نیز متفاوت است. از این رو مراحل تدریس هر یک از حرکات را به طور جداگانه و به ترتیب فتحه، کسره و ضمه بیان خواهیم کرد.
مراحل تدریس فتحه
1ـ بیان نقش علامت‌های قرآن در سهولت یادگیری قرآن و یکسان بودن اکثر آن‌ها با علامت‌های موجود در زبان فارسی.
2ـ معرّفی شکل فتحه.
3ـ معرّفی اسم فتحه.
4ـ بیان نحوه حرف مفتوح.
5ـ تمرین روی حروف.
6ـ تمرین روی کلمات.
روش تدریس فتحه
با توجّه به شرحی که درباره تاریخچه رسم و ضبط قرآن کریم ذکر شد، می‌توانید با بیان مقدّمه‌ای خیلی ساده وجود علامت‌ها و لزوم آن را در سهولت یادگیری قرآن، برای دانش‌آموزان بیان کنید تا ضمن از بین بردن نگرانی آن‌ها از وجود چنین علامت‌هایی، تلقینی بر سهولت یادگیری قرآن نیز باشد.
برای این مقصود می‌توانیم از کلماتی استفاده کنیم که تغییر حرکت آن، معنی کلمه را تغییر دهد. برای نمونه کلمه «کرم» را می‌نویسیم و از دانش‌آموزان می‌خواهیم تا آن را بخوانند، هر یک به گونه‌ای آن را می‌خواند، کَرَم، کُرُم، کِرِم، کِرْم.
سپس توضیح می‌دهیم که در فارسی برای کلمات هیچ‌گونه علامتی قرار نمی‌دهند و ما با توجّه به معنای آن در جمله، صدای آن را تشخیص داده و به طور صحیح تلفّظ می‌کنیم.
در زبان عرب نیز چنین است، عرب‌ها چون با معنای کلماتِ خود آشنا هستند، صدای کلمات را تشخیص می‌دهند و دیگر نیازی برای علامت‌گذاری آن‌ها نمی‌بینند، از این رو کتاب‌ها و مجلاّت و روزنامه‌های آن‌ها بدون علامت است. امّا چون قرآن کتابی است که کلیه مسلمان‌ها موظّف هستند آیات آن را بخوانند و بدان عمل کنند و از طرف دیگر بیشتر آن‌ها با قواعد و دستور زبان عربی آشنا نیستند، برای راهنمایی آن‌ها شاگردان حضرت علی علیه السلام در صدر اسلام، قرآن را علامت‌گذاری کردند تا کلیه مسلمان‌ها به راحتی بتوانند قرآن را درست بخوانند. علامت‌های موجود در قرآن خیلی ساده است و با بیشتر آن‌ها در کلاس اوّل ابتدایی آشنا شده‌ایم، برای یادگیری بهتر، آن‌ها را یادآوری و مورد بررسی دوباره قرار می‌دهیم و سپس روی حروف و کلمات قرآن تمرین می‌کنیم.
یکی از آن علامت‌ها، حرکات (صداها) است که مهمترین و اصیل‌ترین نقش را در تلفّظ حروف و کلمات قرآن کریم دارند. «حرکات»، (صداها) سه تاست «فتحه، کسره، ضمّه» که به ترتیب با شکل، اسم و نحوه تلفّظ آن‌ها آشنا می‌شویم.
فتحه
به این علامت «ــَــ» در فارسی «زِبَر» و در عربی «فَتْحَهْ» می‌گویند.
«فَتْحَهْ» از کلمه «فَتْحْ» گرفته شده و در اصل «فَتْحَهٌ» بوده با تاء وحدت یعنی یک بار گشودن، در هنگام توقّف بر اخر آن (طبق قواعدی که بعداً با آن آشنا خواهیم شد) تاء «ـه» تبدیل به هاء ساکن «ـهْ» می‌شود.
علّت نامگذاری آن به فتحه این است که در هنگام تلفّظ حروفی که دارای این علامت است لب‌ها یک بار حالت گشودن به خود می‌گیرد.
صدای فتحه متمایل به صدای الف می‌باشد از این رو برای نشان دادن شکل آن از حرف الف کمک گرفته‌اند و برای این که با الف اصلی کلمه اشتباه نشود به شکل الف کوچک و خوابیده روی حرف قرار داده‌اند « ا ا ــَــ».
سپس حروف عربی را با علامت فتحه به ترتیب روی تابلو می‌نویسیم و از آن‌ها می‌خواهیم با نوشتن هر حرفی، آن را با هم بخوانند.
بعد از نوشتن فتحه روی 28 حرف، از چند نفر به طور انفرادی می‌خواهیم تا حروفی را که بدان اشاره می‌کنیم بخوانند. و پس از این که مطمئن شدیم همه خوب یاد گرفته‌اند روی کلمات تمرین می‌کنیم، نخست از کلمات دو بخشی و سه بخشی استفاده می‌کنیم و سپس از کلمات چهار و پنج بخشی. و برای این که دانش‌آموزان از همان ابتدا با کلمات قرآنی آشنا شوند، نخست به صورت تفکیک (جدا، جدا) و سپس در مقابل آن، به صورت ترکیب (با هم) می‌نویسیم و از آن‌ها می‌خواهیم تا با هم بخوانند، مانند:
تفکیک ترکیب
خَـ رَ جَ خَرَجَ
عَـ بَـ سَـ عَبَسَ
خَـ لَـ قَــ خَلَقَ
پس از پر شدن تابلو از تمرین،از چند نفر می‌خواهیم تا به تنهایی آن تمرین‌ها را بخوانند و پس از این که مطمئن شدیم همه یاد گرفته‌اند، تابلو را پاک کرده، این بار تمرین را تنها به صورت ترکیب می‌نویسیم و در حین نوشتن از دانش‌آموزان می‌خواهیم تا با هم بخوانند، مانند:
سَاَلَکَ ـ فَنَظَرَ ـ عَقَبَه ـ فَعَدَلَکَ …
پس از پر شدن تابلو از تمرین، برای اطمینان یافتن از یادگیری همه، از چند نفر می‌خواهیم تا به تنهایی آن تمرین‌ها را بخوانند، و در پایان، تکلیف منزل را مشخص می‌کنیم (در رابطه با نحوه تکلیف منزل به صفحه 22 مراجعه فرمایید).
نکته: با توجّه به این که دانش‌آموزان ما با شکل و تلفّظ این علامت آشنایی دارند و تلفّظ آن نیز هیچ‌گونه تفاوتی در فارسی و عربی با هم ندارند، از این رو برای تدریس و آموزش فتحه زمان زیادی لازم نیست بنابراین می‌توانیم حرکت کسره را نیز آموزش دهیم.
مراحل تدریس کسره
1ـ معرّفی شکل کسره.
2ـ معرّفی اسم کسره
3ـ بیان تفاوت لحن عربی کسره با صدای «اِ» فارسی.
4ـ استفاده کردن از کلمات فارسی که صدای «اِ» آن همانند حرکت کسره عربی است (برای طبیعی جلوه دادن صدای کسره عربی).
5ـ کمک گرفتن از صدای «ای» فارسی برای بهتر جا انداختن حرکت کسره عربی.
6. تمرین روی حروف.
7ـ تمرین روی کلمات.
روش تدریس کسره
به این علامت «ـِـ» در فارسی «زیر» و در عربی «کَسْرَهْ» می‌گویند.
«کَسْرَهْ» از کلمه «کَسْرْ» گرفته شده است و در اصل «کَسْرَه» بوده با تاء وحدت یعنی یک بار شکسته شدن، در هنگام توقّف بر آخر آن، تاء «ه» تبدیل به هاء ساکن «هْ» می‌شود.
علّت نامگذاری آن به کسره این است که در هنگام تلفّظ حروفی که دارای این علامت است، لب‌ها یک بار به طرف پایین متمایل و حالت شکستگی به خود می‌گیرند.
در این جا معلّمین محترم باید به این نکته توجّه داشته باشند که قرآن به زبان عربی است و بنا بر سفارش پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) باید با لحن عربی خوانده شود، در مبحث حرکات و حروف مدّی یادآور شدیم که لحن عربی حرکت کسره با صدای «اِ» فارسی تفاوت دارد و این یک امر طبیعی است زیرا هر قوم و ملّتی لحن و لهجه خاصّی دارد. برای آموزش لحن عربی حرکت کسره، لازم است مراحلی طی شود تا دانش‌آموزان کاملاً با آن آشنا شوند.
نخست باید تفاوت لحن عربی حرکت کسره را بیان کنیم و برای طبیعی جلوه دادن آن می‌توانیم از کلمات فارسی که صدای «اِ» آن همانند حرکت کسره عربی تلفّظ می‌شود استفاده کنیم، مانند: زِیان، سِیاسی، خِیابان، نِیازمند و…
برای این که صدای «اِ» این کلمات با صدای «ای» اشتباه نشود، زائد این کلمات را یک بار با صدای «اِ» فارسی و بار دیگر با صدای «ای» تلفّظ می‌کنیم و از دانش‌آموزان می‌پرسیم که آیا چنین تلفّظی صحیح است؟
حتماً پاسخ می‌دهند: خیر.
سپس توضیح می‌دهیم که در زبان فارسی هر گاه بعد از صدای «اِ» حرف یاء‌قرار گیرد، زائد صدای «اِ» متمایل به یاء و مانند حرکت کسره عربی ادا می‌شود، اما در زبان عربی حرکت «کسره» همیشه متمایل به «یاء» تلفظ می‌شود از ین رو برای نشان دادن شکل آن از حرف یاء کمک گرفته‌اند و برای این که با یای اصلی کلمه اشتباه نشود به شکل یای غیر آخر بدون نقطه در زیر حرف قرار داده‌اند «ی یـ ـِـ» و سپس برای اختصار دندانه آن را نیز حذف کرده‌اند «ـِـ».
برای این که دانش‌آموزان کاملاً با این حرکت آشنا شوند و آن را با صدای «ای» فارسی اشتباه نکنند از صدای «ای» فارسی که قبلا در کلاس اوّل ابتدایی با آن آشنا شده‌اند کمک می‌گیریم و می‌خواهیم تا آن را با کشش کمتر ادا کنند.
ای[1] اِ
نخست در تلفّظ آن دو به آن‌ها کمک می‌کنیم و سپس با اشاره کردن روی هر یک، می‌خواهیم تا با هم بخوانند و برای حصول اطمینان از یادگیری همه، از چند نفر به طور انفرادی می‌پرسیم.
در این جا یادآوری این نکته لازم است که در اصل صدا، هیچ گونه تفاوتی بین آن دو نیست، تنها تفاوت در کشش و عدم کشش صدا می‌باشد. بر معلّمین محترم است که نخست خود با لحن عربی صدای کسره آشنا شوند تا هنگام تدریس با مشکلی مواجه نشوند و برای این کار بهتر است از نوارهای قاریان مصری به خصوص نوار تحقیق درسی استاد محمود خلیل الحصری استفاده کنند.
پس از آن که تلفّظ صحیح کسره را آموزش دادید روی حروف و سپس روی کلمات (به همان ترتیبی که در مورد فتحه بیان کردیم) تمرین می‌کنیم. اگر افراد کلاس، با استعداد بودند و وقت هم کافی بود، حرکت بعدی را نیز درس می‌دهیم در غیر این صورت برای تمرین در منزل، تکلیفی برای آن‌ها تعیین می‌کنیم.
مراحل تدریس ضمّه
1ـ معرّفی شکل ضمّه.
2ـ معرّفی اسم ضمّه.
3ـ بیان تفاوت لحن عربی ضمّه با صدای «اُ» فارسی.[1] . در این جا در مقام آموزش هستیم، صدای «ای» را شمرده‌تر ادا می‌کنیم تا صدای کسره عربی برای آن‌ها کاملا مفهوم باشد و تفاوت آن با صدای «ای» برای آن‌ها روشن شود. روش «شمرده خواندن» را در علم قرائت روش«تحقیق» می‌گویند و برای آموزش قرآن از این روش استفاده می‌کنند @#@
4ـ استفاده از کلمات فارسی که صدای «اُ» آن همانند حرکت ضمّه عربی است (برای طبیعی جلوه دادن حرکت ضمّه عربی).
5ـ کمک گرفتن از صدای «او» فارسی برای بهتر جا انداختن حرکت ضمّه عربی.
6ـ تمرین روی حروف.
7ـ تمرین روی کلمات.
روش تدریس ضمّه
به این علامت «ـُـ» در فارسی «پیش» و در عربی «ضَمَّهْ» می‌گویند.
«ضَمَّهْ» از کلمه «ضَمّ» گرفته شده و در اصل «ضَمَّهٌ» با تاء وحدت بوده است. یعنی یک بار به هم پیوستن، در هنگام توقّف بر آخر آن، تاء «ـه» تبدیل به هاء ساکن «ـهْ» می‌شود.
علّت نامگذاری آن به ضمّه این است که در هنگام تلفّظ حروفی که دارای این علامت است، لب‌ها کاملاً جمع شده و حالت غنچه به خود می‌گیرد.
در این جا معلّمین محترم باید توجّه داشته باشند که لحن عربی صدای ضمّه با صدای «اُ» فارسی تفاوت دارد و برای جا انداختن آن باید همان مراحل قبلی طی شود.
نخست تفاوت لحن عربی حرکت ضمّه را یادآوری می‌کنیم و برای طبیعی جلوه دادن آن، از کلمات فارسی که صدای «اُ» آن همانند حرکت ضمّه عربی تلفّظ می‌شود استفاده می‌کنیم، مانند: هُلو، بُلوک، خُروس و …
برای این که صدای «اُ» این کلمات با صدای «او» اشتباه نشود، این کلمات را یک بار با صدای «اُ» فارسی و بار دیگر با صدای «او» تلفّظ می‌کنیم و از دانش‌آموزان می‌پرسیم که آیا چنین تلفّظی صحیح است؟
حتماً پاسخ می‌دهند: خیر.
سپس توضیح می‌دهیم که در زبان فارسی هرگاه بعد از صدای «اُ» حرفی با صدای «او» قرار بگیرد، صدای «اُ» متمایل به واو و همانند حرکت ضمَه عربی ادا می‌شود، ولی در زبان عرب،حرکت ضمّه همیشه متمایل به واو ادا می‌شود، از این رو برای نشان دادن شکل آن از حرف واو کمک گرفته‌اند و برای این که با واو اصلی کلمه اشتباه نشود به صورت واو کوچک و روی حرف قرار داده‌اند: «و و ـُـ».
و برای این که دانش‌آموزان کاملاً با این حرکت آشنا شوند و آن با صدای «او» فارسی اشتباه نکنند از صدای «او» فارسی کمک می‌گیریم و می‌خواهیم تا آن را با کشش کمتری ادا کند.
او اُ
در این جا نیز نخست در تلفّظ آن دو به آن‌ها کمک می‌کنیم و سپس با اشاره کردن روی هر یک، می‌خواهیم تا با هم بخوانند و پس از این که مطمئن شدیم همه دانش‌آموزان یاد گرفتند، از چند نفر می‌پرسیم.
بعد از آن که تلفّظ ضمّه را آموزش دادید، روی حروف و سپس روی کلمات (به همان ترتیبی که در مورد فتحه بیان کردیم) تمرین می‌کنیم، و سپس برای تمرین در منزل تکلیفی برای آن‌ها تعیین می‌کنیم.
