دانشمندان شیعه به پیروی از احادیثی که از عمل پیامبر (صلی الله علیه و آله) حکایت می‌کند و از روایاتی که از پیشوایان بزرگ اسلام رسیده است و به پیروی از ظواهر آیات قرآن، در تمام اعصار اسلام،‌ تفریق میان نمازها را مستحبّ دانسته و به مردم می‌گفتند که فاصله انداختن میان نمازها و اقامه هر نمازی در وقت فضیلت خود مستحبّ و افضل است. در عین حال می‌توان این مستحب را ترک نمود و معنی مستحب هم همین است.

در این مقاله وقت فضیلت و اختصاصی نمازهای یومیه و جواز جدا خواندن این نمازها را بررسی می کنیم:
ابتدا تعریف اصطلاحات:

وقت فضیلت: قسمتی از وقت نماز است که نماز در آن وقت دارای فضلیت است و خارج از آن وقت، فضیلت وارد شده را ندارد؛ مثل اول وقت.

وقت اختصاصی: قسمتی از وقت نماز است که مختص به همان نماز است که اگر در آن وقت مخصوص، عمدا نماز واجب ترتیبی دیگری خوانده شود؛ نماز باطل است. مثلا در نماز ترتیبی ظهر و عصر و مغرب و عشا، که اگر هر کدام در وقت اختصاصی دیگری خوانده شود؛ نماز باطل است. پس اگر فردی در آخر وقتِ نماز ظهر و عصر(نزدیک مغرب)، فقط به اندازه یک نماز چهار رکعتی وقت دارد؛ باید نماز عصر بخواند، هر چند که نماز ظهر را نخوانده باشد. (البته «اگر کسی اشتباهاً نماز ظهر یا عصر را در وقت مخصوص دیگری بخواند، نمازش صحیح است».)

اول وقت: لحظات آغازین انجام تکالیف با وقت معین، است. ادای نماز در اول وقت، مستحب مۆکد و تأخیر آن از اول وقت جز در مواردی مثل نماز جماعت و غیره، که تأخیر افضل است، مکروه می باشد.

آخر وقت: لحظات پایانی زمان انجام تکالیف دارای وقت معین، است. با درک آخر وقت نمازهای یومیه، حتی به اندازه یک رکعت، نماز به نیت اداء، گزارده می شود.
این ها قسمتی از احادیثی است که محدّثان اهل تسنن در کتاب‌های حدیث و تفسیر خود نقل کرده‌اند که همگی حاکی از این است که جدا خواندن نمازها امری مستحب است. اگر روزی دیدیم که مراعات این مستحب به اصل ادای فریضه لطمه می‌زند، به دستور خود پیامبر صلی الله علیه و آله می‌توانیم ترک کنیم ـ یعنی هر دو را با هم به جا آوریم

نماز صبح

وقت فضیلت نماز صبح: وقت فضیلت نماز صبح از اذان صبح تا بیست و یک دقیقه بعد از اذان صبح ادامه دارد.

نماز ظهر

وقت اختصاصی نماز ظهر: از اول اذان ظهر به مقدار یک نماز چهار رکعتی برای غیر مسافر و یک نماز دو رکعتی برای مسافر، وقت اختصاصی نماز ظهر می باشد. در این زمان خواندن نماز عصر جایز نیست.

وقت فضیلت نماز ظهر: وقت فضیلت نماز ظهر از اذان ظهر تا یک ساعت و چهل دقیقه بعد از اذان ظهر ادامه دارد.

نماز عصر

وقت اختصاصی نماز عصر: در آخر وقت نماز عصر، نزدیک به مغرب، به مقدار خواندن یک نماز چهار رکعتی برای غیر مسافر و یک نماز دو رکعتی برای مسافر، وقت اختصاصی نماز عصر می باشد. در این زمان خواندن نماز ظهر جایز نیست.

وقت فضیلت نماز عصر: وقت فضیلت نماز عصر دو ساعت و پنجاه دقیقه بعد از اذان ظهر شروع می شود و تا چهل و دو دقیقه ادامه دارد.

نماز مغرب

وقت اختصاصی نماز مغرب: از اول وقت مغرب به مقدار خواندن یک نماز سه رکعتی، وقت اختصاصی نماز مغرب است. خواندن نماز عشاء در این زمان مخصوص جایز نیست.

وقت فضیلت نماز مغرب: وقت فضیلت نماز مغرب از اذان مغرب تا پنجاه و یک دقیقه ادامه دارد.

نماز عشا

وقت اختصاصی نماز عشا: به اندازه خواندن یک نماز چهار رکعتی برای غیر مسافر و یک نماز دو رکعتی برای مسافر در آخر وقت نماز عشا(نصف شب)، وقت اختصاصی نماز عشا است.

(یاد آوری دو نکته در این باره لازم است: اول: هر گاه انسان عمداً نماز عشا را تا نصف شب نخواند، وقت آن گذشته و باید قضا کند، امّا اگر به واسطه عذری نخوانده باشد، باید تا قبل از نماز صبح به جا آورد و نماز او ادا است.(توضیح المسائل آیه الله مکارم شیرازی مد ظله، مسأله 680) دوم: برای محاسبه نصف شب بنابر احتیاط از اول غروب آفتاب تا اذان صبح محاسبه می شوند. وسط این زمان، نیمه شب می باشد. (توضیح المسائل آیه الله مکارم شیرازی مد ظله، مسأله 679)

وقت فضیلت نماز عشا: وقت فضیلت نماز عشا، پنجاه و یک دقیقه بعد از اذان مغرب شروع می شود و تا سه ساعت و ده دقیقه ادامه دارد.

یک بحث مهم:

گفتنی است که جمع کردن بین نمازها نزد شیعه واجب نیست، بلکه جدا خواندن و فاصله انداختن بین نمازهای واجب و خواندن آن در وقت خاص دارای فضیلت بیش تری است، اما خواندن آن ها به صورت جمع نیز جایز است و اشکالی ایجاد نمی کند، بنا بر این جای بحث و گفتگو در این نیست که اقامه نماز در پنج وقت (صبح ، ظهر ، هنگام عصر ، هنگام مغرب و هنگام شب ) و ادای هر نماز در وقت فضیلت، شیوه پیامبر و پیشوایان دیگر و عموم مسلمانان صدر اسلام بوده ، آنان غالباً پنج نماز را در پنج وقت می‌خواندند.

سوال اینجاست که آیا «تفریق» و فاصله افکندن میان نمازها چنان که بسیاری از فقهای اهل تسنّن قائل هستند، واجب است، یا این که امری است مستحبّ و مانند سایر مستحبّات انسان در فعل و ترک آن مختار است و اجباری بر یک طرف در کار نیست؟

دانشمندان شیعه به پیروی از احادیثی که از عمل پیامبر (صلی الله علیه و آله) حکایت می‌کند و از روایاتی که از پیشوایان بزرگ اسلام رسیده است و به پیروی از ظواهر آیات قرآن، در تمام اعصار اسلام،‌ تفریق میان نمازها را مستحبّ دانسته و به مردم می‌گفتند که فاصله انداختن میان نمازها و اقامه هر نمازی در وقت فضیلت خود مستحبّ و افضل است . در عین حال می‌توان این مستحب را ترک نمود و معنی مستحب هم همین است.

چرا جمع میان دو نماز جایز است؟

دلیل و گواه ما بر جواز جمع میان دو نماز احادیثی است که از پیشوای ششم حضرت صادق (علیه السلام) نقل شده و مرحوم شیخ حرّ عاملی این احادیث را در کتاب خود (وسائل الشیعه، کتاب الصلوه،‌ باب‌های مربوط به وقت نماز (باب 32 و 33) ، ص162 و 163) گرد آورده است. و البته لازم به ذکر است که تنها محدّثان شیعه نیستند که احادیث را نقل نموده‌اند، بلکه محدّثان اهل تسنن نیز روایات مربوط به جواز جمع میان نمازها را ـ حتى در مواقعی که عذری در پیش نیست ـ از پیغمبر صلی الله علیه و آله نقل کرده‌، و در حدود ده روایت در کتاب‌های معتبر خود از ابن عبّاس و معاذ بن جبل و عبدالله بن مسعود و عبدالله بن عمر ذکر نموده‌اند که نقل تمام جزئیّات آن ها از حوصله این نوشتار بیرون است. و در این مقام فقط به برخی اکتفا می‌کنیم:

1. محدّث معروف جهان تسنن،‌ احمد بن حنبل، در کتاب معروف خود از ابن عباس نقل می‌کند:

«صلّى رسول الله (صلی الله علیه و آله) الظهر و العصر جمیعاً، و المغرب و العشاء جمیعاً من غیر خوف ولا سفر؛ (مسند احمد بن حنبل، ج 1، ص 221) رسول خدا صلی الله علیه و آله نمازهای ظهر و عصر، و مغرب و عشا را با هم در یک جا، بدون داشتن عذری مانند ترس از دشمن و مسافرت به جا آورد».

2. نیز در کتاب خود از عبدالله شقیق نقل می‌کند: «روزی ابن عباس برای مردم خطابه‌ای ایراد کرد . سخنرانی او به اندازه‌ای طول کشید که ستارگان در آسمان پیدا شدند، مردی از «بنی‌تمیم» برخاست و به عنوان اعتراض گفت: اکنون وقت نماز مغرب است و ادامه سخن سبب می‌شود که وقت آن سپری گردد. ابن عبّاس به وی گفت: من به سنّت و روش پیامبر صلی الله علیه و آله از شما آشناترم، می‌دیدم که پیامبر صلی الله علیه و آله نماز ظهر و عصر و نیز مغرب و عشا را با هم می‌خواند. راوی می‌گوید : در این مطلب به شک و تردید افتادم، جریان را به ابوهریره گفتم. او گفتار ابن عبّاس را تصدیق کرد». (مسند احمد بن حنبل، ج 1، ص 251)
دانشمندان شیعه به پیروی از احادیثی که از عمل پیامبر (صلی الله علیه و آله) حکایت می‌کند و از روایاتی که از پیشوایان بزرگ اسلام رسیده است و به پیروی از ظواهر آیات قرآن، در تمام اعصار اسلام،‌ تفریق میان نمازها را مستحبّ دانسته و به مردم می‌گفتند که فاصله انداختن میان نمازها و اقامه هر نمازی در وقت فضیلت خود مستحبّ و افضل است . در عین حال می‌توان این مستحب را ترک نمود و معنی مستحب هم همین است

3. محدّث معروف مسلم بن الحجاج القشیری متوفّای سال 261 هجری قمری، یک باب در صحیح خود به عنوان «جمع نمازها در حضر» منعقد نموده ، چهار روایت در این زمینه که سه روایت از آن به «ابن عباس» و یکی به «معاذ بن جبل» منتهی می‌گردد ،نقل نموده ؛ (صحیح مسلم، ج 2، ص 151) مضمون این چهار حدیث با آنچه نقل کردیم ،یکی است . در این روایات به نکته تازه‌ای اشاره شده است و آن این که: وقتی راوی از علّت این جمع می‌پرسد، وی در پاسخ می‌گوید:‌ «اراد أن لا یحرج امّته؛ خواست امّت خود را به زحمت و مشقّت نیفکند».

این تعلیل در روایات شیعه نیز وارد شده و در روایاتی که از امام صادق (علیه السلام) در این باب نقل شده، این نکته نیز موجود است. (وسائل الشیعه، کتاب صلوه، ابواب وقت، باب 32، حدیث‌های 2، 3، 4 و 7 ص 165)

این مطلب از عبدالله بن عمر نیز نقل شده است: «پیامبر صلی الله علیه و آله در حالی که مسافر نبود، میان دو نماز جمع نمود تا امّت وی در مشقّت نباشند». (کنز العمّال، ص 242)

این ها قسمتی از احادیثی است که محدّثان اهل تسنن در کتاب‌های حدیث و تفسیر خود نقل کرده‌اند که همگی حاکی از این است که جدا خواندن نمازها امری مستحب است . اگر روزی دیدیم که مراعات این مستحب به اصل ادای فریضه لطمه می‌زند، به دستور خود پیامبر صلی الله علیه و آله می‌توانیم ترک کنیم ـ یعنی هر دو را با هم به جا آوریم.

امروز در بسیاری از مناطق، وضع زندگی طوری تنظیم شده که مراعات این استحباب، موجب مشقّت شده است . چه بسا سبب می‌شود که گروهی از انجام اصل نماز سرباز زنند. در این موقع با الهام گرفتن از راهنمایی خود پیامبر صلی الله علیه و آله، می‌توان برای مراعات «اهم» مسأله تفریق را ترک نمود و نماز های پنجگانه را در سه نوبت : صبح و ظهر و مغرب خواند .