برخی[1] اینگونه پنداشتهاند که در خصوص پیوند روح و بدن و ورود آنها در بهشت، آیات قرآن با هم نهافت دارد اما آن چه به عنوان پیش فرض قابل بیان است، این است که طرح این گونه شبهات واقع بینانه نیست و با روح قرآن شریف تطابق و هم خوانی ندارد. توضیح شبهه و پاسخ آن به شرح زیر است.
شبهه:
در قرآن شریف پیرامون پیوند روح و بدن و چگونگی ورود آن دو به بهشت، مطالب متناقضی بیان شده است. در بعضی آیات آمده است که روح و بدن هر دو وارد بهشت میشوند و در بعضی از آیات دیگر آمده است که فقط روح (نفس) وارد بهشت میشود. و این نیست مگر تناقض قرآنی.!
پاسخ:
در این که معاد، جسمانی – روحانی است یا تنها روحانی و یا تنها جسمانی؟ و به دنبال آن پیوند روح و بدن چگونه است، آیا هر دو وارد بهشت میشوند یا روح تنها و یا بدن تنها، بحثهای زیادی مطرح شده است. آن چه به عنوان نظر مشهور و مطابق با نظر قرآن شریف قابل بیان است، این است که: معاد، جسمانی – روحانی است.[2] و به دنبال آن روح و بدن نیز هر دو وارد بهشت میشوند؛ چون خود بهشت، جسمانی – روحانی است و این بیان در آیات زیادی مطرح شده است که برخی از آنها عبارتند از:
در سوره اسرا آمده است:
«جزای آنها (دوزخیان) این است، چرا که آیات ما را انکار کردند و گفتند: «آیا وقتی ما استخوان و خاک شدیم (باز) در آفرینش جدید برانگیخته خواهیم شد؟.» آیا ندانستند که خدایی که آسمانها و زمین را آفرید، تواناست که مانند آنان را بیافریند و (همان خداست که) بر ایشان زمانی مقرر فرموده که در آن هیچ شکی نیست؟ و (لی) ستمگران جز انکار (چیزی را) نپذیرند.»[3]
هم چنین در سوره طه آمده است:
«و از این (زمین) شما را آفریده ایم و در آن شما را باز میگردانیم و بار دیگر شما را از آن بیرون میآوریم.»[4] هر چند در این دو آیه و آیات دیگر سخن از روح و بدن و ورود آن دو به بهشت نیامده است ولی از آن معاد جسمانی – روحانی نیز فهمیده میشود. از آیات زیادی معاد جسمانی فهمیده میشود؛ مانند آن جای که میفرماید: «آیا انسان میپندارد که استخوانهای او را جمع نخواهیم کرد – آری قادریم که (حتی خطوط سر) انگشتان او را موزون و مرتب کنیم.»[5] در مورد بقاء روح نیز ادله زیادی وجود دارد که از جمله آن قرآن شریف میباشد. به عنوان نمونه آمده است: «بگو فرشته مرگ که مأمور شده (روح) شما را میگیرد (و) سپس به سوی پروردگارتان باز میگرداند.»[6]
از این آیات و آیات فراوان دیگر، معاد جسمانی – روحانی و پیوند روح و بدن و ورود آنها به بهشت و هم چنین مادی و معنوی بودن نعمتهای بهشتی به دست میآید. اما آیات مورد شبهه در سوره فجر: در این سوره آمده است:
«ای روح با اطمینان. خشنود و پسندیده به سوی پروردگارت باز گرد. و در سلک بندگان من وارد شو. و در بهشت قدم بگذار.»[7] از این آیات به دست میآید که صاحب نفس مطمئنه در زمره بندگان خدا است، و حائز مقام عبودیت است.[8] در حقیقت عبودیت تامّه و کامل در بنده ظهور پیدا میکند و با «فَادْخُلی فی عبادی» عبودیت او امضاء میشود و او را با تشرّف خاصی مشرّف میکند.[9]
در روایت وارد شده: وقتی فرشته مرگ نزد مؤمن میآید، تا او را قبض روح نماید، او میترسد. ملک الموت میگوید: ای ولی خدا نترس. من نسبت به شما از پدر مهربان تر هستم … در آن هنگام پنج تن آل عبا یعنی محمد ـ صلّی الله علیه و آله ـ و اهل بیت ـ علیه السّلام ـ در برابر او ممثل میشوند و مؤمن به تماشای آنها مشغول میشود. در این صورت نداکنندهای از طرف خدای تبارک و تعالی، روح او را صدا میکند؛ میگوید: «یا ایّتها النفس المطمئنّه …» ای نفسی که با دیدن محمد ـ صلّی الله علیه و آله ـ و اهل بیت ـ علیه السّلام ـ او اطمینان یافتی، به سوی پروردگارت برگرد. در این هنگام هیچ چیز در نظر مؤمن محبوبتر از مرگ و ملحق شدن به منادی نیست.[10]
بنابراین مراد از نفس و روح، در این چند آیه، صاحب نفس و مؤمن است و مراد همان «جسم و جان» مؤمن و انسان کامل است. وقتی گفته میشود: «به جانم قسم»؛ معنایش این نیست که جان او از جسم او منفک و جدا گشته و جسم مورد خطاب نیست، بلکه جسم وجان هر دو مورد خطاب است. منتهی چون جان هسته مرکزی شخصیّت انسان را تشکیل میدهد، به جان تنها سوگند یاد میشود؛ وگرنه جسم و جان همیشه با هم مورد خطاب هستند. تازه اگر روح و نفس تنها در این چند آیه مورد خطاب باشد باز معنایش این نیست که بین دو دسته آیات تناقض است. بلکه چینش قرآن شریف این گونه است. یعنی در برخی آیات به معاد جسمانی تنها اشاره مینماید و در برخی آیات دیگر به معاد روحانی اشاره میکند و از جمع این دو دسته آیات به دست میآید که معاد جسمانی – روحانی است. آیات مورد بحث نیز این گونه است. در برخی از آیات روح و بدن هر دو مورد خطاب هستند و در برخی آیات، روح و نفس تنها مورد خطاب میباشند و جمع این دو دسته آیات این است که:
روح و بدن هر دو وارد بهشت میشوند. به گفته معروف: «اثبات شیء نفی ما عدا نمیکند.» وقتی گفته میشود: حسن و حسین به کلاس رفتند و بعد گفته میشود: حسن به کلاس رفت، معنایش این نیست که حسین به کلاس نرفت. پس هیچ تناقضی بین دو دسته آیات وجود ندارد. بلکه از جمع دو دسته آیات، معاد جسمانی – روحانی ثابت میشود و به دنبال آن ثابت میشود روح و بدن هر دو وارد بهشت میشوند و بهشت نیز مادی ـ معنوی است.
[1] . سایت افشا.
[2] . ر.ک: مکارم شیرازی، ناصر، پیام قرآن، ج 5، صص 307 – 353.
[3] . سوره اسراء: 17 / 98 – 99.
[4] . سوره طه، 20/ 55.
[5] . سوره قیامت، 75 / 3 – 4.
[6] . سوره سجده: 32 / 11.
[7] . سوره فجر، 89 / 27 – 30.
[8] . تفسیر المیزان، ج 20، ص 478.
[9] . همان.
[10] . تفسیر المیزان، همان.
علی اصغر بابائی ساخمرسی
