کسانی که  در مورد اماکن مقدس سه دین آسمانی در شهر قدس پژوهش و تحقیق می کنند بدون شک با تاریخ این منطقه سوای جنبه های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی آن بیش از پیش آشنا شده اند. تاریخی که منعکس کننده تمدن ملتی  است که مردمانش دارای قدمتی به سابقه دورانهای متمادی هستند.شاید این شهر که قدیمی و مقدس ترین شهرهای روی زمین محسوب می شود و در واقع مهد سه دین آسمانی است محل توجه بشریت از زمانهای نخستین زندگی انسانها بر روی کره خاکی باشد. شهری که مهد مسیحیت و اولین قبله گاه مسلمانان و سومین حرم شریف و محل معراج پیامبر اکرم(ص) است. شاید جای شگفتی نباشد که تاریخ بزرگترین جنگها و رشادتهای قهرمانانه خود را بر روی سرزمین فلسطین و خصوصا قدس دیده باشد. نبردهای چون عین جالوت، یرموک، حطین و اجنادین و علاوه بر این جنگها دهها نبرد و جنگ تاریخی دیگر حتی پیش از اسلام .
نخست: اماکن اسلامی

شهر قدس شامل ساختمانهای اسلامی باستانی و ارزشمندی است. به گونه ای که در این شهر بیش از یکصد بنای باستانی و تاریخی از جمله مساجد و مدارس، زوایا، تکایا ، رواقها و دیوارها و شمار زیادی از ساختمانهای که در کتابهاب تاریخ ذکر آن رفته، وجود دارد. اسلام از زمان ظهورش توجه و اهتمام خاصی به این شهر داشته است خصوصا به دلیل اهمیت و ارزش معنوی آن در عقیده اسلامی.نظر به این توجه اعتقادی پادشاهان اسلامی و امرای آنها نیز در طی سالیان زیاد اقدام به ساخت بناهای تاریخی بسیار شکوهمند با نقش و نگارهای اسلامی جهت استفاده زائران و ساکنان اطراف مسجد الاقصی کرده اند که بیشتر این بناها جهت رضای خداوند و رسیدن به جزای الهی است.

1- مسجد الاقصی

ساختمان مسجد مبارک الاقصی در بخش جنوبی حرم شریفی قرار دارد که مساحت آن بالغ بر 150 دونم (هردونم تقریبا یکهزار متر ) است. اما مساحت کل ساختمان مسجد الاقصی بالغ بر 4500 متر مربع است . ساخت این بنا در دوران عبد الملک بن مروان اموی آغاز و در دوران ولید بن عبدالملک در سال 705 میلادی به اتمام رسید. طول این بنا 80 متر و عرض آن 55 متر است. هم اینک این ساختمان بر 53 ستون و 49 ساری مربع شکل استوار است.
درهای این ساختمان بویژه در دوره امویان به طلا و نقره مزین شده بود. لیکن ابوجعفر منصور دستور داد طلاها و نقره ها از درها جدا و تبدیل به دینار شوند تا برای خود مسجد خرج شود.
در اوایل قرن یازده میلادی  برخی از بخشهای این مسجد ترمیم شد و قبه های ان به همراه درهای شمالی این مسجد مبارک بنا نهاده شد.زمانی که صلیبی ها بیت المقدس را در سال 1599 به اشغال درآوردند بخشی از این مسجد را تبدیل به کلیسا نمودند. و بخش دیگری از آن را تبدیل به اسطبل اسبان و انبار مهمات خود کردند. اما زمانی که صلاح الدین ایوبی توانست قدس شریف را از لوث وجود صلیبی ها پاک کند به دستو ر وی کار بازسازی محراب و طلاکاری گنبدهای آن آغاز شد. وی دستور داد تا منبری را  داخل مسجد الاقصی و در سمت راست محراب آن با عاج ساخته شده از چوب درخت آبنوس و ارز مرصع کاری کنند. این تغییرات همچنان تا تاریخ 12/8/1969  باقی ماند . این همان تاریخی است که در ان مسجد الاقصی توسط یک یهودی استرالیایی تبار به نام دنیس روهان به آتش کشیده شد. به گونه ای که یک سوم (1500 متر) اجزای مسجد الاقصی در اثر آتش سوزی از بین رفت.

دروازه های حرم مسجد الاقصی

دروازه هایی که بازهستند:

1.   ( دروازه )باب الأسباط.
2.   (دروازه) باب حطه.
3.   (دروازه ) باب شرف الأنبیاء.
4.   (دروازه) باب الغوانمه.
5.   (دروازه) باب الناظره.
6.   (دروازه) باب الجدید.
7.   (دروازه) باب القطانین.
8.   (دروازه)  باب الموضأ.
9.   (دروازه) باب  السلسله.
10.  ( دروازه) باب  المغاربه.

دروازه هایی که همچنان بسته مانده اند:

1.   (دروازه) باب  السکنیه.
2.   (دروازه)  باب الرحمه.
3.   (دروازه) باب التوبه.
4.   (دروازه)  باب البراق.

پنجره ها:

تعداد آن 137 پنجره بزرگ با شیشه های رنگی است.

گنبدها (قبه ها):

1.   (گنبد)  قبه السلسله.
2.   (گنبد)  قبه المعراج.
3.   (گنبد)  قبه محراب النبی (ص).
4.   (گنبد)  قبه یوسف.
5.   (گنبد)  قبه الشیخ الخلیلی.
6.   (گنبد)  قبه الخضر.
7.   (گنبد)  قبه موسى.
8.   (گنبد)  قبه سلیمان.
9.   (گنبد)  القبه النحویه.

محل اذان گفتن(مناره ها):

1.  مناره  باب المغاربه.
2.  مناره باب السلسله.
3.  مناره باب الغوانمه.
4.  مناره باب الأسباط.

رواقهای مسجد الاقصی :

1.رواقی که ازباب حطه تاباب شرق الانبیا امتداد دارد(باب فیصل)

2.  رواقی که در مجاورت  باب شرف الانبیا است
3.  دو رواق پشت  دارالنیابه واقع در شمال حرم از غرب
4.  دو رواقی که بالای مسجد قرار دارند
5.  رواقهای غربی که ازباب الغوانمه تاباب المغاربه کشیده شده اند
6.  رواقی که از باب الغوانمه تا باب الناظر کشیده شده است
7.  رواقی که از باب الناظر تا باب القطانین  کشیده شده است
8.  رواقی که از باب السلسله تا باب المغاربه کشیده شده است
9.  رواقی که از باب القطانین تا باب المغاربه کشیده شده است

مسیرها :
راه های بسیار زیادی در اطراف حرم قدس شریف  بمنظور وضوگرفتن و شرب آب ساخته شده که مهمترین آن عبارتند از :

1.    مسیر قایتبای.
2.    مسیر شعلان.
3.    مسیر باب الحبس.
4.    مسیر البدیری.
5.    مسیر قاسم باشا.

گوشه ها (زاویه ها)

1. گوشه نقشبندیه :
این گوشه که ازبکیه هم نامیده می شود و در محله “الواد” در نزدیکی زوایای شمالغربی حرم قدسی و در چند متری باب الغوانمه واقع شده است .شیخ محمد بهاءالدین نقشبند بخاری از مسلمانان بخارایی ترکمنستان ،در زمینی که برای پناه دادن غریبه ها و اطعام فقرا خریداری کرده بود این زاویه را بنا کرد (1025هـ –1616 م) .و در زمان شیخ محمد صالح ازبکی (1144هـ – 1731م) چند اتاق به آن اضافه شد .

2. گوشه هندی ها :
بابا شکر کنج از مسلمانان هندوستان که 4 قرن پیش بقصد عبادت به بیت المقدس آمده بود این گوشه را در شمال شهر در داخل محوطه مسجد نزدیک باب الساهره بنا کرد که دارای مسجدی می باشد و باب حطه وقف آن است .

2. گوشه أدهمیه :
در فاصله 200 متری  خارج دیوار شهر و بین باب العمود و باب الساهره قرار دارد .

4. گوشه الشیخ جراح :
در محله شیخ جراح واقع شده و در آن مسجدی است که امیر حسام الدین حسین بن شرف الدین عیسی الجراحی یکی از فرماندهان سپاه صلاح الدین که در سفر سال 598 جان سپرد آنرا ساخت و خود در این زاویه مدفون است .

5. گوشه رفاعیه :
این گوشه همچنین بدلیل اینکه اکثر ساکنان آن از خانواده آل ابی مسعود هستند، گوشه ابومسعود هم نامیده می شود  و در سمت شمالی داخل حرم و زیر گلدسته باب الغوانمه  قرار گرفته است .

6. گوشه لؤلؤیه :
این گوشه را “بدر الدین لؤلؤ غازی ” وقف کرده و زیر باب العمود در داخل دیوار شهر قرار دارد .

7. گوشه بسطامیه :
قبل از سال (770هـ-1368م) ساخته شده و شیخ عبدالله بسطامی آنرا وقف کرده و در کوی مشارقه قرار دارد .

8. گوشه قادریه :
نام دیگر این زاویه بدلیل حضور بسیار افغانها در آن، گوشه افغان می باشد و در کوی “الواد” در چند متری و جنوب غربی گوشه نقشبندیه قرار گرفته است .

9. گوشه مولویه :
در کوی سعدیه واقع است و مریدان فرقه مولویه که در اوایل دوره حکومت عثمانی (925هـ – 1519م) وارد بیت المقدس شد در اطراف آن ساکن هستند .

10. گوشه خانکی :
این زاویه در محله مسیحیان واقع است و به “خانقاه صلاحیه” معروف است و صلاح الدین در سال  (585هـ- 1189م) آنرا بنا کرد و پیش از آن منزل اسقف های رومی ارتودوکس و خانه کشیشان بوده و صلیبی ها آنرا از ایشان گرفته بودند . وقتی صلاح الدین بیت المقدس را باز ستاند این منطقه را نیز به صاحبان اولیه آن یعنی رومی ها بازگرداند و اموال دیگر آنها را نیز که صلیبیان سلب کرده بودند نظیر خانه اسقفی را نیز به آنها بازگرداند. در این میان رومی ها موافقت کردند که صلاح الدین بخشی از خانه اسقف ها و کشیشان را متصرف شود که وی پس از اقامت در آن در مدت حضور در قدس ،آنرا به مسجد جامع و شبستانی برای علمای صوفی بدل کرد و در زمان حکومت اسلام بر منطقه به خانه مجاهدان بدل شده بود .

11. گوشه جیدیه :
در مقام نبی داوود ،در شمال ضریح آن حضرت قرار دارد .

2 . دروازه های قدس :
شهر قدس 7 دروازه دارد که همچنان بازند و 4 دروازه نیز بسته اند .
نخست : درهای باز :
1- باب العمود : این دروازه در میانه دیوار شمالی قدس واقع شده است و مربوط به زمان سلطان “سلیمان قانونی”‌عثمانی می باشد و بر بالای آن قوس گردی در میان دو برج قرار دارد و به گذرگاهی که با چرخشی بسوی شهر می رود منتهی می شود ،و بروی ویرانه های یک دروازه دوران صلیبی ساخته شده است .
در حفریات سالهای 1936 و 1966 بقایای دو دروازه دیگر یکی مربوط به زمان امپراطور هادریانوس  موسس شهر “ایلیاء کامبیتولینا” در سالهای (133-137م) ساخته شده بروی ویرانه های شهری که امپراطور طیطوس به آن حمله کرده بود، و دیگری مربوط به زمان هیرودوتس اگریباس در اواسط قرن اول میلادی یافت شد . بروی دروازه هادریانوس نام شهر جدید درج شده و دروازه عبارت است از کمانی بزرگ بروی دو ستون از سنگهای قدیمی تراشیده شده و صاف با زواری بسیار صیقلی تر و نرم تر و در همان زمان یک ستون دیگر نیز به دروازه افزوده شد .
این ستون در نقشه کاشیکاری ها که در کلیسای بیزانس در “مادبا” یافت شد مشخص می باشد و این ستون تا زمان فتوحات اسلامی نیز موجود بود و اعراب به دلیل وجود آن این دروازه را باب العمود نامیدند و پیش از آن دروازه را بجهت خروج افراد از آن بسوی دمشق باب دمشق می نامیدند .

2- باب الساهره :
این دروازه که در قسمت شمالی از دیوار شهر قدس و در فاصله 500 متری از شرق باب العمود قرار دارد ،بنایی ساده داشته و در کنار یک برج مربع ساخته شده و مربوط به زمان سلیمان عثمانی می باشد و نزد غربیان بنام دروازه هرودوتس نامیده می شد .

3 – باب الأسباط:
نام دیگر این دروازه نزد غربی ها ،دروازه قدیس استفان است و در دیوار شرقی واقع شده است.

4 – باب المغاربه:
این دروازه در دیوار جنوبی باروی شهر قدس قرار دارد و عبارت است از کمانی که بر پایه یک برج مربعی قرار دارد و کوچکترین دروازه قدس است .

5 – باب داوود نبی :
این دروازه نزد یهودیان باب صهیون نامیده می شود و دروازه ای بزرگ و گشاده است که به حیاط داخل باروی شهر منتهی می شود و در زمان بازسازی شهر توسط سلطان سلیمان ساخته شد .

6 – باب الخلیل:
این دروازه در دیوار غربی واقع شده و بیگانگان آنرا “باب یافا” می نامند .

7 – الباب الجدید:
این دروازه در قسمت شمالی باروی شهر و در 1 کیلومتری غرب باب العمود قرار دارد و تاریخ آن به زمان دیدار امپراطور آلمان “گلیوم دوم” از قدس در سال 1898 م مربوط می شود .

منبع: خبرگزاری قدس(قدسنا)