مقدمه: قرآن تجلّی خاص خداوند بر خلق است.[1] هر کس شوق دیدار خداوند تبارک و تعالی را دارد و بخواهد با پروردگار خود همراه و هم نوا شود، باید قرآن بخواند.[2] هر کس هم نشین با قرآن شد با افزایش یا کاهشی برمی‌خیزد، افزایشی در هدایت یا کاهشی از کوری و ضلالت،[3] ظاهرش بسیار جذّاب و دلربا و باطنش ناپیداست، عجایب آن هیچ گاه کهنه نمی‌گردد، در آن چراغ های هدایت و منار حکمت قرار دارد، تفکّر و تدبّر در قرآن کریم، سبب حیات دل فرد بیناست همان گونه که شخص در تاریکی‌ها با استمداد از نور گام برمی‌دارد.[4] رسول گرامی اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ یکی از اساسی‌ترین مأموریت‌های خود را تلاوت قرآن می‌داند.[5] تا از فروغ آن شعله گیرد و از چشمه ی آب حیاتش جرعه‌ها نوشد بدیهی است، اوّلین مرحله ی استفاده و بهره‌مندی از قرآن کریم، تلاوت آیات آن است، زیرا قرآن کریم، تکلّم خداوند منّان با بندگان است.

آداب تلاوت قرآن کریم:
دقّت در شرایط و آداب تلاوت قرآن کریم از دیدگاه قرآن کریم و معصومان ـ علیهم السّلام ـ کارکرد تلاوت کلام الهی را برای ما روشن می‌سازد که با رعایت اختصار، به پاره‌ای از این شرایط و آداب اشاره می شود:

1. رعایت حقّ تلاوت:
مؤمنان راستین، اندیشه در معانی و درک مفاهیم این کتاب بزرگ را مقدّمه‌ای برای عمل می‌دانند. لذا با تلاوت قرآن کریم، روح تازه‌ای در کالبد آن ها دمیده می‌شود. امام صادق ـ علیه السّلام ـ می فرماید: در آیه ی « الَّذِینَ آتَیْنَاهُمُ الْکِتَابَ یَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ أُولَئِکَ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَمَنْ یَکْفُرْ بِهِ فَأُولَئِکَ هُمُ الْخَاسِرُونَ »[6] منظور این است که آیات آن را با دقّت
بخوانند و حقایق آن را درک کنند و به احکام آن عمل نمایند، به وعده‌های آن امیدوار و از وعیدهای آن ترسان باشند، از داستان های آن عبرت گیرند، به اوامرش گردن نهند و نواهی آن را بپذیرند. به خدا سوگند منظور حفظ کردن آیات و خواندن حروف و تلاوت سوره‌ها و یاد گرفتن اعشار و اخماس آن[7] نیست. آن ها حروف قرآن را حفظ کردند، امّا حدود آن را ضایع ساختند منظور تنها این است که در آیات قرآن بیندیشند و به احکامش عمل کنند چنان که خداوند می‌فرماید: این کتابی است پر برکت که ما بر تو نازل کردیم تا در آیاتش تدبر کنند.»[8]

2. انتخاب زمان مناسب برای تلاوت قرآن کریم:
« یَا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ قُمِ اللَّیْلَ إِلا قَلِیلا نِصْفَهُ أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَلِیلا أَوْ زِدْ عَلَیْهِ وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلا »[9] تلاوت قرآن و خضوع در حضور خداوند، و محاسبه ی اعمال گذشته و تصمیم قطعی برای آینده در دل شب آسان تر است، لذا مردان الهی حداکثر بهره را از شب می‌برند. زیرا حالت شب زنده‌داری و پاسداری از شب و مناجات و دعا و خضوع در شب، حال خاصی است که با خضوع و مناجات در روز فرق دارد: « إِنَّ نَاشِئَهَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْئًا وَأَقْوَمُ قِیلا  »[10] رسیدن به مقام والاتر[11] و حرکت به سوی خدا، فقط در شب میسر است، از این روی انسان های تقوی پیشه، شب را به تلاوت قرآن زنده می‌دارند.[12]

3. تلاوت قرآن همراه با تفکّر و تدبّر:
بهره‌گیری از قرآن کریم، نیازمند به تفکّر و تدبّر[13]  در آیات آن است، حاملان واقعی قرآن کریم، ائمه اطهار ـ علیهم السّلام ـ فضیلت تلاوت قرآن کریم را زیاد خواندن آن نمی‌دانند، بلکه فضیلت را خوب خواندن، اندیشه و تدبّر در آیات الهی می‌دانند. علی بن موسی الرضا از جدّش نقل می‌کند: «آن مقدار قرآن بخوانید که در آن خشوع قلب و صفای باطن و نشاط روحانی و معنوی باشد.»[14] زیرا هدف اصلی تلاوت، تعلیم و تربیت است.
پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ نیز، تلاوت بدون تفکّر و تدبّر را بی‌بهره می‌دانند و می‌فرمایند: «ویلٌ لمن لاکها و لم یتدبّرها. وای بر کسی که آیات قرآن را بین دو فک و چانه‌اش بگرداند و درباره ی آن تفکّر و تدبّر نکند.» [15]

4. رعایت ادب در تلاوت قرآن کریم:
رعایت ادب در تلاوت قرآن کریم زمینه‌ساز بهره‌وری بیشتری از این مائده ی الهی است. آدابی هم چون طهارت ظاهری و باطنی،[16] ترتیل در تلاوت،[17] پناه بردن به خداوند ازشرّ شیطان رجیم،[18] تفکّر و تدبّر در آیات قرآن، [19] گوش دادن و سکوت در برابر کلام خدا[20]،  همگی ناظر به تلاوتی از روی توجّه و حضور است.

5. برطرف کردن موانع فهم قرآن کریم:
چهره ی حقیقت، هر قدر آشکار و درخشان باشد تا در برابر دیده ی بینا قرار نگیرد، درک آن ممکن نیست و به تعبیر دیگر برای شناخت حقایق دو چیز لازم است: 1. آشکار شدن چهره ی حقّ 2. دارا بودن وسیله دید و درک، حال چه چیز مانع می‌شود انسان قدرت شناخت را از دست بدهد؟ بدون شکّ در درجه ی اوّل پیش داوری‌های غلط، هوی و هوس های نفسانی، تعصب‌های کورکورانه و افراطی و هر چیز که صفای دل و پاکی روح انسان‌ را بر هم زند، مانع درک حقیقت است. در حدیث می‌خوانیم: «لولا انَّ الشیاطین یحومون حول قلوب بنی‌آدم لنظروا الی ملکوت السموات؛ اگر شیاطین در اطراف قلب های فرزندان آدم دور نمی‌زدند آن ها می‌توانستند ملکوت و باطن آسمان ها را ببینند.»[21] نکاتی که بر شمرده شد و نکات دیگر، می توانند بستر مناسبی از برای آداب تلاوت مؤدّبانه باشند.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. قرآن در قرآن، جلد اول (تفسیر موضوعی قرآن) آیت الله جوادی آملی.
2. تفسیر نمونه، آیت‌الله مکارم شیرازی، مجلدات، 9، 21، 1، 25، 11.
3. تفسیر المیزان علامه طباطبایی، جلد اول، ذیل آیه 121، سوره بقره.
4. تفسیر موضوعی قرآن کریم، جلد 9، آیت الله جوادی آملی.

پی نوشت ها:
[1] . نهج‌البلاغه، خطبه 147.
[2] . کنزالعمال، خطبه 2472.
[3] . نهج‌البلاغه، خطبه 176.
[4] . اصول کافی، ج 2، ص 599، ح 2.
[5] . تفسیر نمونه، ج 9، ص 574.
[6] . بقره: 2/121.
[7] . منظور از «اعشار» و «اخماس» تقسیماتی است که در قرآن می‌شود مانند تقسیم به سی جزء و یا هر جزء به چهار حزب و امثال آن است.
[8] . ر. ک: مکارم شیرازی، ناصرع تفسیر نمونه، ج1، ص432، 431 و طباطبایی، تفسیر المیزان، بیروت، مؤمنان الاعلمی، 1417ه‍ ، ج اول، ص262.
[9] . مزمّل:73/1- 4.
[10] . مزمل:73/6.
[11] . اسراء: 17/79.
[12] . ر. ک: خطبه 193، نهج‌البلاغه در وصف پرواپیشگان.
[13] . محمد/24 و نساء/82 و محمد/24 و ص/29.
[14] . ر. ک: تفسیر مجمع البیان، ج 10، ص 38 به نقل از تفسیر نمونه، ج 25، ص 200.
[15] . بحارالانوار، ج 41، ص 353.
[16] . واقعه: 56/79.
[17] . مزمل: 73/4.
[18] . نحل: 17/98.
[19] . نساء: 4/82.
[20] . اعراف: 7/204.
[21] . ر. ک: تفسیر نمونه، ج11، ص 396 به بعد.