مقدمه
عترت طاهرین ـ علیهم السلام ـ بر اساس آیات قرآن و حدیث متواتر ثقلین، همتای قرآن بوده، و تمسک به یکی از آن دو، بدون دیگری، مساوی با ترک هر دو ثِقل است و دستیابی به دین کامل، تمسک به هر دو ثِقل است. قرآن و عترت، عصاره نبوت و تداوم بخش رسالت هستند که هدایت بشر را تا قیامت تضمین می‎کنند.[1] قرآن، اسلام مکتوب است و اهل بیت اسلام ناطق.
قرآن، راه است و اهل بیت، رهبر.
قرآن، قانون است و اهل بیت قانون‎شناس و مجری قانون.
قرآن مشعل است و امام، مشعل‎دار و قرآن ، کتاب حکمت است و اهل بیت الگوی حکمت.
در این تحقیق، به این موضوع بررسی می‎شود که آیا اهل بیت ـ علیهم السلام ـ و ویژگیهای آنها در قرآن بیان شده است؟
درباره این موضوع باید گفته شود که کلمه «اهل بیت» در قرآن در سه آیه آمده است. آیه اول: سوره قصص آیه 12، «هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلى أَهْلِ بَیْتٍ یَکْفُلُونَهُ لَکُمْ» این آیه اشاره به قصد حضرت موسی ـ علیه السّلام ـ دارد، زمانی که طفل صغیری بوده و شیر هیچ دایه‎ای را در کاخ فرعون قبول نمی‎کرد. خواهر موسی به آنها گفت: «آیا مایلید که من شما را بر خانواده‎ای که دایه و پرستار این طفل شوند؛ راهنمایی کنم».
اهل بیت در این آیه دارای هیچ ابهامی نیست چون آن کسی که درخانواده دایه و پرستار طفل است؛ مادر خانواده است.
آیه دوم، در سوره دهر آیه 73 آمده است که: «قالُوا أَ تَعْجَبِینَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ رَحْمَتُ اللَّهِ وَ بَرَکاتُهُ عَلَیْکُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ» بعد از آنکه خداوند، بشارت داشتن فرزند را به ساره همسر حضرت ابراهیم ـ علیه السّلام ـ داده است او به خاطر پیری خود و همسرش متعجب شده و فرشتگان به او گفته‎اند: «آیا از کار خدا متعجب هستی که رحمت و برکات خداوند مخصوص شما اهل بیت رسالت است».
اهل بیت در این آیه نیز دارای هیچ ابهامی نیست و شامل خاندان وخانواده حضرت ابراهیم ـ علیه السّلام ـ است.
آیه سوم: در سوره‌احزاب آیه 33 آمده است که: «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً» «براستی که خداوند، می‎خواهد پلیدی را از شما اهل بیت بزداید و کاملاً پاک و پیراسته‎تان نماید».
با بررسی و تفسیر و شأن نزول و سیاق آیات فوق، در می‎یابیم که در دو آیه اول، مراد از «اهل بیت» مشخص بوده و دارای هیچ ابهامی نیست. اما با بررسی سیاق آیه سوم و شأن نزول آن می‎توان فهمید که این آیه در مقام بیان مسئله مهمی درباره «اهل بیت» است. برای بررسی این آیه، چند نکته را باید مورد توجّه قرار داد:
نکته اول: آیه «تطهیر» دارای سه تأکید است.
الف. حرف «انّ» که در پی آن «مای» حصر آمده و دلالت دارد که طهارت منحصر در اهل بیت است.
ب. «لام» تأکید که بر سر کلمه «یذهب» آمده تا از ازاله کامل تمام گناهان ومعاصی از اهل بیت پرده بردارد.
ج. جمله «یطهرکم تطهیرا» که در آخر این آیه آمده تا بفهماند، طهارت برای اهل بیت، کامل و بدور از هرگونه شائبه و شبهه است.[2] این سه تأکید نشان می‎دهد که «اهل بیت» خانواده عادی و معمولی نیستند و دارای خصوصیات منحصر بفرد می‎باشند.
نکته دوم: اراده خداوند در جمله «انما یرید الله…» بر فعل او، یعنی «اذهاب رجس»، و «تطهیر» تعلق گرفته و چنین اراده‎ای جز اراده‎ی تکوینی نیست چرا که اراده تشریعی به فعل دیگران تعلق خواهد گرفت نه به فعل صاحب اراده، همچنین سیاق آیه در مقام مدح و ستایش اهل بیت است و اگر این اراده تشریعی بود؛ مختص به گروه خاصی نبود و این مدح و ستایش نیز موردی نداشت.
نکته سوم: با ملاحظه موارد استعمال لفظ «رجس» در قرآن (مائده، آیه 90؛ انعام، 125؛ یونس، 100) می‎توان گفت: این لفظ هم شامل پلیدی محسوس و ظاهری می‎شود و هم شامل آلودگی معنوی و نامحسوس.[3] و شکی نیست که مقصود «رجس» در آیه تطهیر ( که با الف و لام نیز آمده) شامل تمام گناهان می‎شود.[4] نکته چهارم: علماء اهل تسنن با توجه به معنای لغوی «اهل بیت»، آیه‎ را به خانواده و همسران پیامبر تفسیر می‎کنند.[5] اما در پاسخ باید گفت که درست است. در کتابهای لغت، کلمه «اهل بیت» به معنای اهل خانواده (اعم از پدر، مادر، فرزندان و…) و خاندان آمده است.[6] اما سیاق آیه تطهیر نشان می‎دهد که «اهل بیت» در این آیه افراد خاص از خانواده هستند و شامل همسران پیامبر اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ می‎شود چون اگر شامل آنها می‎شد لازم بود ضمیر «عنکم» که مذکر است به «عنکنّ» تبدیل شود.[7] علاوه بر آن روایات که تبیین کننده مجهولات و تأویل کننده متشابهات قرآن هستند؛ استفاده می‎شود.
که در این قسمت از آیه (مانند بعضی از آیات) جداگانه نازل شده است و به هنگام جمع‎آوری آیات قرآن، در کنار این آیات قرار گرفته است.[8] و روایات بوضوح، مصداق «اهل بیت» در این آیه را بیان کردند. طبری[9] در تفسیر خود «17» حدیث و جلال الدین سیوطی،[10] در الدر المنثور، «14» حدیث را نقل نموده‎اند که سند همه آنها به صحابه و تابعین (همچون: ابوسعید خدری، انس بن مالک، ابواسحاق، ابوهریره، ابو حمراء، سعد بن وقاص، علی بن حسین، عایشه، ابن عباس و…» منتهی می‎گردد.
بر طبق این احادیث، پیامبر اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ کساء یا عباء بر سر پنج تن (پیامبر، علی، فاطمه،‌حسن و حسین ـ علیهم السلام ـ ) افکند و ام سلمه که قصد ورود به آن را داشت؛ منع نمود و این جمله را فرمود: «خدایا! اینان اهل بیت من می‎باشند، پروردگارا! پلیدی را از آنها دور ساز».[11] آیات زیادی در شأن و منزلت «اهل بیت» نازل شده است تا جایی که ابن عباس روایت کرده که درباره علی ـ علیه السّلام ـ به تنهایی، سیصد آیه نازل شده است.[12] و برخی دیگر گفته‎اند: که ربع آیات قرآن در مورد اهل بیت می‎باشند[13]. و از باب نمونه «60» آیه را با شأن نزول ذکر کرده‎اند که به اعتراف بزرگان اهل سنت درباره اهل بیت نازل شده است.
در این جا به نمونه‎هایی از آیات که شیعه و سنی در آن اتفاق نظر دارند که درباره اهل بیت نازل شده را ذکر می‎نمائیم:
1. آیه مودّت: خداوند متعال می‎فرماید: «قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّهَ فِی الْقُرْبى»[14] «به مردم بگو! برای تبلیغ و رسالت، پاداش از شما نمی‎خواهم؛ مگر مودت و دوستی خویشانم».
صحیح مسلم و صحیح بخاری و مسند احمد بن حنبل و تفسیر ثعلبی همگی از ابن عباس نقل کرده‎اند که وقتی این آیه نازل شده مسلمانان از پیامبر سئوال کردند؛ اقربای شما چه کسانی هستند؟ پیامبر فرمود: آنها علی و فاطمه و دو فرزندانشان (حسن و حسین) هستند.[15] 2. آیه ‌مباهله: خداوند در سوره نساء آیه 47 می‎فرماید: «فَمَنْ حَاجَّکَ فِیهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِسائَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ…»[16] پس هرکس با تو در مقام مجادله برآید درباره عیسی، بعد از آنکه بوحی خدا بر احوال او آگاهی یافتی با او بگو: بیائید و ما و شما با فرزندان و زنان خود به مباهله برخیزیم…».
مفسرین شیعه و سنی اتفاق نظر دارند که لفظ «ابنائنا» اشاره به امام حسن و امام حسین و لفظ «نسائنا و انفسنا» به ترتیب به فاطمه زهرا ـ سلام الله علیها ـ و حضرت علی ـ علیه السّلام ـ شامل می‎شود. مسلم و ترمذی در کتابهای خود در باب فضایل علی ـ علیه السّلام ـ از سعید بن وقاص روایت کرده‎اند: وقتی که این آیه نازل شده پیامبر، علی و فاطمه و حسن و حسین را فراخواند و سپس فرمود: خداوندا، اینان اهل من می‎باشند.[17] 3. آیه کلمات: قرآن، داستان توبه حضرت آدم را چنین بیان می‎کند:‌«فتلقیّ آدم من ربّهِ کلماتٍ فتاب علیه انه هو التراب الرحیم»[18] حضرت آدم از پروردگارش کلماتی را فراگرفت پس توبه او را پذیرفت، همانا خداوند توبه پذیر و مهربان است.
جلال الدین سیوطی در تفسیر «الدر المنثور» در ذیل همین آیه از ابن عباس روایت کرده که گفت از رسول خدا درباره کلمات که حضرت آدم از خداوند دریافت کرد و موجب پذیرش توبه شد سئوال کردم، پیامبر فرمود: «حضرت آدم به حق محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین از خداوند طلب بخشش کرد و خداوند هم پذیرفت».[19] 4. آیاتی که در شأن اهل بیت به خصوص درباره حضرت علی ـ علیه السّلام ـ نازل شده، بسیار زیاداست ما برای اختصار فقط به آدرس سوره‎ها و آیات اکتفا می‎کنیم:[20] آیات برائت (توبه، 1)، آیه سقایه الحاج (توبه، 19)، آیه صالح المؤمنین (تحریم، 4)، آیه حکمت (بقره، 269)، آیه بینه (هود، 17)، آیه صد یقول (حدید، 19)، آیه نور (حدید، 28)، آیه انذار (شعراء، 214)، آیه مرج البحرین (الرحمن، 19 ـ 22)، آیه نجوی (مجادله، 12)، آیه سابقون (واقعه، 10 ـ 11)، آیه محبت (مریم، 96؛ مائده، 54)، آیه انفاق (بقره، 274)، آیه حبل الله (ال عمران، 103)، آیه راسخان در علم (ال عمران، 7)، آیه ولایت (مائده، 55)، آیه علم الکتاب (رعد، 13)، اهل الذکر (نحل، 43)، و… .
گوشه‎های از شأن و منزلت اهل بیت را در قرآن به رشته تحریر در آوردم و هیچ کس را قادر به انکار این آیات نیست، و تمام فرق مسلمین اعم از شیعه وسنی به این واقعیت اعتراف دارند که اهل بیت(علیهم السلام) حلقه ناگسستنی قرآن هستند و قرآن بدون اهل بیت و اهل بیت بدون قرآن، نمی‎توانند این کشتی پرتلاطم هدایت را به مقصد برسانند. امیدواریم بتوانیم با تمسک به قران و تبعیت از اهل بیت عصمت و طهارت(علیهم السلام) ،در صراط مستقیم را مسی تکامل و سعادت را بپیماییم«انشاءالله» ..
[1] . تفسیر تسنیم، حضرت آیت الله جوادی آملی، انتشارات اسراء، چ 1، قم، 1379، ج 1، ص 132.
[2] . اهل بیت رهبران الهی، محمد کاظم، محمد جواد، انتشارات عاشورا، قم، چ 1، 1374، ص 17.
[3] . ره توشه راهیان نور، ویژه محرم 1377، انتشارات دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم، مقاله سیمای اهل بیت در قرآن و سنت، عبدالرحیم سلیمانی، ص 35.
[4] . تفسیر نمونه، حضرت آیت الله مکارم شیرازی و همکاران (دار الکتب الاسلامیه، تهران، چ 11، 1371، ج 17، ص 195.
[5] . تفسیر الدر المنثور، سیوطی، ج 5، ص 196.
[6] . مفردات راغب اصفهانی، تهران، مکتب مرتضویه، ذیل.
[7] . تفسیر المیزان، علامه طباطبایی،‌انتشارات اسراء، قم، 1364، ج 16، ص 484.
[8] . همان.
[9] . تفسیر طبری، محمد بن جریر طبری، ج 2، ص 5 ـ 7، انتشارات موسسه رسالت، بیروت، 1415ق.
[10] . تفسیر الدر المنثور، جلال الدین سیوطی، ج5، ص 199، قم منشورات کتابخانه مرعشی، 1404 ق.
[11] . رک: اهل بیت در کتاب وسنت، محمد ری شهری، دار الحدیث تهران، چ1، ص 35، و رک: شواهد التنزیل، حفطایی، ج 2، ص 25، بیروت، موسسه علمی للمطبوعات، 1393 ق.
[12] . الصواعق المحرقه، حیثمی، فصل 3، باب 9، ص 76، مکتبه القاهره، چاپ مصر، 1312.
[13] . المراجعات، ص 48.
[14] . شوری، آیه 23.
[15] . رک: اهل بیت در کتاب و سنت، ری شهری، ص 40؛ رک: و دلائل الصدق، حسن بن محمد مظفر، ج 2، ص 119، انتشارات بصیرت، قم، 1395ق.
[16] . آل عمران، آیه 6.
[17] . دلائل الصدق، همان، ج2 ، ص 135.
[18] . بقره، 37.
[19] . تفسیر در المنثور، سیوطی، ج 1، ذیل آیه.
[20] . تفسیر نور الثّقلین، عروس حویزی، و تفسیر بحرانی، سیدهاشم بحرانی، و تفسیر الدر المنثور، جلال الدین سیوطی و تفسیر نمونه، مکارم شیرازی و تفسیر المیزان، علامه طباطبایی، ذیل آیات فوق.
حسن رضا رضائى- مرکز مطالعات و پژوهش های فرهنگی حوزه علمیه