علمای اسلام متفقند که امیر المؤمنین علی بن ابی طالب (ع) از دیگر صحابه رسول الله (ص) عالمتر و در احکام الهی و تفسیر رموز قرآن و سنت از آنان داناتر و در فقه و قضاء بصیرتر و عادلتر بود. خواص یاران پیغمبر (ص) مثل ام سلمه و عایشه، همسران وی، و سلمان فارسی و انس بن مالک و عمر بن الخطاب و عبدالله بن عباس و معاویه بن ابی سفیان و عبدالله بن مسعود و بریده بن الحصیب و جابر بن عبدالله و عدی بن خاتم و ابو سعید خدری… هر یک ضمن احادیثی این امر را اثبات کرده اند. اما این راز مکتوم مانده است که وی این همه دانش را در علوم عقلی و نقلی و رزمی کجا و چه وقت از چه کسی آموخته بود تا حدی که بتواند سخنگو و سفیر و کاتب وحی پیامبر (ص) شود و خطبه ها و اشعار و فتاوی او سرمشق فصحای عرب و راهنمای داوران و داورسان مسلمان گردد.
علمای امامیه به استناد احادیث وارده از طرق شیعی و سنی، علم علی (ع) را مانند سایر فضائل و خصایص او موثوب و فطری و ممد از صحبت و تربیت رسول الله (ص) می دانند. آنان عقیده دارند که علی (ع) آموزگاری جز خاتم الانبیاء و درس و مشقی جز قرآن و حدیث نداشته ورد خلوت و جلوت و سفر و حضر پیوسته از رشحات فیض تعلیم و ارشاد رسول الله بهره مند بوده و رموز ولایت و رهبری را از پسر عم خود فرا گرفته است. وقتی کودک بود بر دوش مصطفی یا دست در دست او به دشتها و دره های بطحاء می رفت و هر چه در نظرش مجهول می آمد از حضرتش می پرسید و پاسخ می گرفت. رسول الله (ص) در کودکی او را از پدرش ابوطالب بگرفت و پسرخوانده و عضو خانواده خود ساخت، علاقه اش به علی (ع) تا حدی بود که در خلوتگاه غار حراء او را با خود می برد. بعد از بعثت و در کشاکش کارشکنی های قریش علی نوجوان سایه وار دنبال پیامبر (ص) رفت و در برابر هر حادثه خود را سپر او می ساخت. در تبعیدگاه «شعب ابی طالب» شبها در کنار بستر رسول الله نگهبانی می کرد. در شب سرنوشت ساز هجرت بر بستر او آرمید و جان خود را فدای وی ساخت. در مدینه، همخانه و همسایه پیغمبر و تا آخرین لحظه حیات وی در کنار او بود. او سردار بزرگ و علمدار و مشاور و محرم اسرار و دبیر و وزیر و مأمور اجرائیات پیغمبر بود و پیداست که این تعلیم مداوم و این پیوستگی منبعث از یگانگی روحی، سرمایه اصلی آموزش های نظری و عملی علی بود. به این سبب پیغمبر می فرمود: «علی جان من و خزانه دار علم من و دروازه شهر دانش من و فاضل ترین و برترین یاران من است». درباره اینکه علم علی مستند و متصل به مصدر وحی بوده محدثین اهل سنت روایات بسیاری از رسول الله آورده اند (اسد الغابه، 4/22، الاستیعاب، 2/462، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، 12/ حدیث 1222، 15/احادیث 215 به بعد) . در حدیثی از قول عبدالله بن عباس آمده است: «علم شش جزء است، پنج جزء آن را به علی داده اند، در جزء ششم هم با مردم شریک و به سهم خود از همه ما داناتر است» (الغدیر، 3/99 به نقل از مناقب، خوارزمی/55) . به موجب همین اخبار رسول الله علی را وارث علم و گنجور دانش و صندوق اسرار خود معرفی می کرد (خصائص علی بن ابی طالب (ص) /82، کنز العمال، 15/حدیث 418، الغدیر، 1000) به روایت ابن عباس پیغمبر (ص) علی (ع) را صندوقچه علم خود معرفی کرد (کنز العمال، 12/حدیث 418) سلمان فارسی روایت کرده است که پیغمبر می فرمود: «بعد از من علی دانشمندترین افراد امت است» (کنزالعمال، 12/حدیث 1217) . کسی از معاویه بن ابی سفیان مسأله ای پرسید گفت: برو از علی بپرس گفت: جواب تو را بیشتر دوست دارم، معاویه گفت: «چه حرف زشتی زدی و چه سخن در خور سرزنش گفتی. تو مردی را دوست نمی داری که رسول الله به خاطر علمش او را گرامی می داشت… و عمر وقتی به مشکلی بر می خورد می گفت: علی اینجا هست. برخیز که خدا پاهایت را از زمین بلند نکند (مناقب ابن حنبل، نسخه عکس کتابخانه مجلس ورق 116) .
هر یک از صحابه مشکلی داشت و در حکمی در می ماند در خانه علی (ع) می رفت. رسول الله او را دادگرترین قضات خوانده بود. به روایت ابن عباس «علم من و سایر صحابه در جنب علم علی مانند قطره ای در برابر هفت دریاست» (الغدیر، 2/44) . به روایت عایشه و عمر بن الخطاب و عبدالله بن عمر و معاویه بن ابی سفیان و عبدالله بن مسعود و ابو سعید خدری… علی ماهرترین فقیه و عادل ترین قاضی و داناترین مردم به سنت پیغمبر بود و هرگز در داوری خطا نمی کرد. در تاریخ اسلام هیچکس را سراغ نداریم که تا این حد از دانش خود مطمئن باشد که بر سر جمع بگوید: «سلونی قبل ان تفقدونی هر چه می خواهید از من بپرسید پیش از آن که مرا از دست بدهید». عمر بن الخطاب ده ها بار مشکل خود را از علی می پرسید و می گفت : «لو لا علی لهلک عمر، اگر علی نبود عمر هلاک می شد» (کنز العمال، 12/ حدیث 1161 و 1217، 15/ احادیث 301 به بعد، الریاض النضره، 2/198، الغدیر، 3/97، مناقب خوارزمی، 50) .
جامعترین و پر معنی ترین توصیف رسول الله (ص) از علم علی (ع) و پیوستگی آن به دریای بی کران دانش پیغمبری آن است که خود را شهر علم و علی را دروازه آن شهر نامیده است. در حدیثی فرموده است: «من شهر علمم و علی در آن شهر است. هر که علم می خواهد باید که از این در وارد شود (کنزل العمال، 12/1130، الغدیر، 6/79) . و در حدیث دیگر فرموده است : «من شهر علمم و تو (ای علی) دروازه این شهری. دروغ می گوید آنکه می پندارد داخل شهری می شود که در ندارد (الغدیر، 6/79) و در صحیح ترمذی آمده است: «من خانه حکمتم و علی در آن است» (صحیح، محمد بن عیسی ترمذی، 2/214) . حدیث باب مدینه علم نزد علمای شیعی و زیدی صحیح و متواتر و نزد محدثین معتبرترین اسناد آن صحیح یا حسن است. محمد بن جریر طبری و ابن معین و حاکم نیشابوری و خطیب بغدادی و جلال الدین سیوطی به صحت صدور آن اعتراف نموده اند. در الغدیر (6/78 و 79) نام بیست و یک تن از محدثین سنی را ثبت نموده که این حدیث را حسن یا صحیح می دانند. به علاوه الفاظ گوناگون آن را روایت کرده که ده لفظ ذیلا ثبت می گردد:
1) انا مدینه العلم و علی بابها فمن اراد العلم فلیأت الباب، ترجمه آن قبلا نوشته شد،
2) انا مدینه العلم و علی بابها فمن اراد العلم فلیأت بابه. به روایت ابن عباس و به همان معنی که گذشت،
3) انا مدینه العم و علی بابها و لا توتی البیوت الا من ابوابها. به روایت علی (ع) و به همان معنی که گذشت،
4) انا دار الحکمه و علی بابها، به روایت صحیح ترمذی. ترجمه آن گذشت.
5) انا دار العلم و علی بابها، (مصابیح السنه) به همان معنی که گذشت.
6) انا میزان العلم و علی کفتاه. یعنی من ترازوی علم و علی دو کفه آن ترازو است (فردوس الحکمه) .
7) انا میزان الحکمه و علی لسانه. یعنی: من ترازوی حکمت و علی شاهین این ترازو است (الرساله العقلیه) . مولانا جلال الدین دو حدیث مذکور را در مثنوی معنوی چنین ترجمه کرده است.
تو ترازوی احد خد بوده ای
بل زبانه هر ترازو بوده ای
8) انا مدینه الفقه و علی بابها. یعنی من شهر فقهم و علی دروازه آن شهر است (تذکره خواص الائمه) .
9) یا ام سلمه اشهدی. هذا علی امیر المؤمنین و سید المسلمین و عیبه علمی (وعاء علمی) و بابی الذی اوتی منه. یعنی: ای ام سلمه شاهد باش. این علی امیر مؤمنان و سید مسلمانان و صندوقچه و حافظ علم من است و این دروازه ای است به سوی من که از طریق او نزد من توان آمد (حلیه الاولیاء، مناقب) .
مفسرین و عارفان و شاعران و هنرمندان اسلامی پیوسته حدیث مدینه علم را در زبانهای مختلف و به صورتهای گوناگون بازگو کرده اند و یکی از مضامین بزرگ حماسی و عرفانی در اشعار فارسی و عربی و ترکی و اردو است.
فردوسی گوید:
که من شهر علمم (شارسانم) علیم در است
درست این سخن گفت پیغمبر است
ناصر خسرو قبادیانی گوید:
در بود مر مدینه علم رسول را
زیرا جز او نبود سزای امانتش
گر علم بایدت به در شهر علم شو
تا بر دلت بتابد نور سعادتش
حکیم سنائی غزنوی گوید:
من سلامت خانه نوح نبی بنمایمت
تا توانی خویشتن ایمن ز هر شر داشتن
رو مدینه علم را در جوی پس در وی خرام
تا کی آخر خویش را چون حلقه بر در داشتن
چون همیدانی که شهر علم را حیدر درست
خوب نبود غیر حیدر میر و مهتر داشتن
خضر فرخ پی دلیلی را میان بسته چو کلک
جاهلی باشد ستور لنگ و رهبر داشتن
و مولانا جلال الدین این حدیث شریف را چنین تغییر کرده است:
چون تو بابی آن مدینه علم را
چون شعاعی آفتاب حلم را
باز باش ای باب بر جویای باب
تا رسند از تو قشور اندر لباب
باز باش ای باب رحمت تا ابد
بارگاه، له کفوا احد
آخرین تحقیقی که در باب صحت حدیث باب مدینه علم به عمل آمده کتابی است به نام «فتح الملک العلی بصحه حدیث باب مدینه العلم، علی» تألیف احمد بن محمد بن الصدیق المغربی (م 1380 ق) که با مقدمه و حواشی دکتر محمد هادی امینی در اصفهان در 176 صفحه به چاپ رسیده است.
منابع: جز آنچه در متن آمده است، حلیه الاولیاء، حافظ ابو نعیم اصفهانی، 1/64، فضائل الخمسه من الصحاح السته، 2/248 به بعد سید مرتضی فیروزآبادی، تاریخ الخلفاء، 170، اعیان الشیعه، 1/341 به بعد، همه کتب حدیث و تاریخ شیعه مانند، بحار الانوار، عبقات الانوار، ناسخ التواریخ ـ و غیر آنها.
مشایخ فریدنی – دایره المعارف تشیع، ج 6، ص 152