تعریف عمل صالح و حسنات:
به انجام کارهای پسندیده و شایسته عمل صالح می‌گویند، عمل صالح کارهایی را شامل می‌شود که دارای حُسن ذاتی بوده و مورد استقبال وجدان و فطرت پاک انسان‌ها قرار می‌گیرد و نتیجه ی آن صلاح و سازندگی است.[1] در قرآن کریم، عمل صالح در برابر عمل سوء و ناپسند قرار گرفته است، چنان که قرآن کریم، می‌فرماید: « مَنْ عَمِلَ صَالِحًا فَلِنَفْسِهِ وَمَنْ أَسَاءَ فَعَلَیْهَا …[2]؛ هر کس کار شایسته‌ای به جا بیاورد (به سود او است) و کسی که کار بد می‌کند، به زیان خود اوست … .»
«حسنات» جمع حسنه و اصل آن «حسن» بوده و به معنای زیبایی و نیکویی آمده است.
«حسنه» نعمت خوش آیند و شاد کننده‌ای را گویند که به انسان می‌رسد و مقابل آن سیئه می‌باشد که شامل نعمت‌های دنیوی و اخروی می‌شود.[3] «حسنه» در قرآن کریم، گاهی به معنای عام آمده است که شامل هر کار نیکی می‌شود و عمل صالح یکی از مصادیق و نتیجه ی آن است، بنابراین حسنه اعمّ از عمل صالح است.
گاهی نیز حسنه در قرآن کریم، به معنای ثواب و نتیجه ی عمل صالح آمده است، چنان که در برخی روایات آمده است: اگر فلان کار خوب را انجام دهی، فلان مقدار حسنه و ثواب به تو داده می‌شود.[4] بنابراین در آیات و روایات گاهی به هر کار خوبی حسنات می‌گویند، که در این صورت عمل صالح یکی از مصادیق حسنات است، قرآن کریم، می‌فرماید: « مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَهِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثَالِهَا …[5]؛ هر کس کار نیکی به جا آورد، ده برابر پاداش دارد … ».
و گاهی نیز حسنات به معنای ثواب آمده است، چنان‌که پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ می‌فرماید: « هر کس روز اول از ماه شعبان را روزه بگیرد، خداوند متعال هفتاد حسنه به او می‌دهد که هر حسنه برابر با صد سال عبادت است…»[6] پس بین عمل صالح و حسنات عموم و خصوص مطلق است. یعنی هر عمل صالحی حسنه است، ولی هر حسنه‌ای عمل صالح نیست. بلکه برخی از حسنات عمل صالحند، چون ممکن است برخی حسنات در بعضی جاها به معنای ثواب باشد.

معانی حسنات:
برخی از مفسّران می‌گویند «حسنه» در قرآن کریم، بر چهار معنا آمده است که عبارتند از:
1. پیروزی و غنیمت: « مَا أَصَابَکَ مِنْ حَسَنَهٍ فَمِنَ اللَّهِ …[7]؛ هر چه از خوبی‌ها به شما می‌رسد، از جانب خداوند است.»
2. نعمت: « فَإِذَا جَاءَتْهُمُ الْحَسَنَهُ قَالُوا لَنَا هَذِهِ …[8]؛ پس وقتی که نعمت به آنان روی آورد، گفتند به خاطر شایستگی خود ماست.»
3. سخن نیکو و پسندیده: « … وَ یَدْرَءُونَ بِالْحَسَنَهِ السَّیِّئَهَ …[9]؛ بدی را با نیکی رفع می‌نماید.»
4. کار نیک و عمل صالح: « مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَهِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثَالِهَا …[10]؛ هر کس کار نیکی به جا آورد، ده برابر آن پاداش دارد.»
آثار عمل صالح:
از نظر قرآن کریم، عمل صالح آثار فراوانی در دنیا و آخرت برای صاحب خود به دنبال دارد که برخی از آن ها عبارتند از:
1. نجات از زیان بزرگ؛ «ان الانسان لفی خسر الا الذین ءامنوا و عملو الصالحات» (عصر، 2 و 3)
2. ملاک برتری و فضیلت انسان‌ها؛ (توبه، 19).
3. مشمول نعمت هدایت خدا شدن؛ (یونس، 9)
4. ورود به بهشت؛ (طه، 57)
5. ورود انسان به نور و معنویت؛ (طلاق، 11)
6. برخورداری از حیات طیبه؛ (نمل، 97)

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. جعفر سبحانی، منشور جاوید، ج3، قم: انتشارات توحید، دوّم، 1368ش، ص 315 ـ 331.
2. طباطبایی، سیّد محمّد ، المیزان فی تفسیر القرآن، ج7 تهران: دار الکتب اسلامیه، سوّم، 1397 ق، ، ص 409 ـ 413.
3 مکارم شیرازی. ناصر و همکاران، تفسیر نمونه، ج6 تهران: دار الکتب اسلامیه،چهارم، 1368 ش، ، ص 55.
4. امامی اصفهانی، محمود الثمرات الحیات،.
5. دستغیب شیرازی. علی محمّد درس های تفسیر قرآن،

پی نوشت ها:
[1] . سبحانی، جعفر، منشور جاوید، ج3، قم: توحید، دوّم، 1368، ص315 ـ 331.
[2] . جاثیه: 45/15.
[3] . سیّد علی اکبر قرشی، قاموس قرآن، ج2 تهران: دارالکتب الاسلامیه، سوّم، 1361ش، ، ص 134 ـ 135.
[4] . منشور جاوید، همان.
[5] . انعام: 6/160.
[6] . شیخ صدوق، ثواب الاعمال، قم، منشورات الراضی، چاپ دوّم، 1368ش، ص62.
[7] . نساء: 4/79.
[8] . اعراف: 7/131.
[9] . قصص: 28/54.
[10] . انعام: 6/160.