مؤلف:
ابو محمد حسن بن علی بن حسین بن شعبه حرانی حلبی (م 381 ق).
زندگینامه و اظهار نظرها:
وی از شخصیت های برجسته و از چهره های درخشان فقهای شیعه در قرن چهارم و از معاصران شیخ صدوق (م 38 ق) است و از مشایخ شیخ مفید (م 413 ق) نیز به شمار می آید. او در حرّان، که یکی از شهرهای اطراف شهر حلب در سوریه است، به دنیا آمد و در خانواده ای علاقمند و ارادتمند به خاندان رسول خدا – صلی الله علیه و آله – تربیت شد و از همان کودکی عشق و علاقه به محمد و آل محمد – علیه السلام – در دل او جای گرفت. وی از چهرهای درخشان فقهای شیعه در دوران خود و از راویان بزرگ شیعه به شمار می آید.
شیخ حرعاملی در کتاب امل الآمل درباره ایشان می فرماید: «ابو محمد حسن بن علی بن شعبه دانشمندی با فضل و محدثی بزرگ است. علامه مجلسی درباره وی می فرماید: «کتاب ایشان، تحف العقول، خود بهترین شاهد بر فضل و دانش و عظمت ایشان می باشد».
استادان:
ابو علی محمد بن همام بغدادی (م 336 ق).
شاگردان:
شیخ مفید محمد بن نعمان (م 413 ق).
تألیفات:
تحف العقول، التمحیص.
معرفی اجمالی کتاب:
این کتاب مجموعه ای ارزشمند از سخنان و نصایح حضرت رسول اکرم – صلی الله علیه و آله – و اهل بیت آن حضرت – علیه السلام – می باشد. تحف العقول از زمان نگارش تاکنون، در طول هزار سال، پیوسته مورد توجه علما و فقهای شیعه بوده و در مجموعه های روایی خود از آن روایت نقل کرده و به آن استناد نموده اند. مؤلف می گوید: «پس از آنکه دیدم علمای شیعه درباره فقه و حلال و حرام کتابهای فراوانی نگاشته اند، بر آن شدم تا مجموعه ای پدید آورم که در آن سخنان حکمت آموز و موعظه های پیامبر اکرم و اهل بیت آن حضرت جمع شده باشد؛ تا گنجینه ای برای مراجعه خودم و برای علاقه مندان به خاندان رسالت باشد».
این کتاب شامل بخشهای متنوعی است؛ از جمله: 1. وصیتهای پیامبر به حضرت علی – علیه السلام – ؛ 2. سخنرانی آن حضرت در حجه الوداع؛ 3. نامه ها و وصایای حضرت علی – علیه السلام – به امام حسن – علیه السلام – ؛ 4. وصیت آن حضرت به امام حسین – علیه السلام – ؛ 5. سخنرانیها و خطبه های آن حضرت؛ 6. عهدنامه مالک اشتر؛ 7. رساله حقوق امام زین العابدین – علیه السلام – ؛ 8. احتجاج امام جعفرصادق – علیه السلام – با سفیان ثوری؛ 9. رساله امام هادی – علیه السلام – درباره جبر و تفویض؛ 10. نامه امام حسن عسکری – علیه السلام – به اسحاق بن اسماعیل و روایات، و موضوعات مفید و سودمند دیگر از ائمه – علیهم السلام -.
در این کتاب احادیث و سخنان امام زمان – علیه السلام – یا به دلیل آنکه به آنها دسترسی نداشته و یا به دلیل تقیه نیامده است.
وضعیت نشر:
این کتاب به همت آیت الله جنتی ترجمه و همراه با متن عربی در 2 جلد چاپ شده است و نیز یکی از بهترین ترجمه های آن، ترجمه استاد پرویز اتابکی به نام ره آورد خرد است که چاپ و منتشر شده است.
همچنین کتاب یاد شده در یک جلد به زبان عربی و به همراه ترجمه فارسی توسط مؤسسه انتشارات اسلامی، در سال 1404 ق، به قطع وزیری چاپ و منتشر شده است.
محمد رضا ضمیری- کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی, ص 360