در باب حشر گیاهان، جمادات و نباتات دو نظریه است عده‌ای معتقدند که گیاهان جمادات و نباتات هم حشر دارند و برای تأیید مدعایشان به چند آیه از قرآن استشهاد نموده‌اند:
1. «أَولَمْ یَتَفَکَّرُوا فِی أَنْفُسِهِمْ ما خَلَقَ اللَّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما إِلاَّ بِالْحَقِّ وَ أَجَلٍ مُسَمًّى»[1] آیا آنان با خود نیندیشیدند که خداوند، آسمانها و زمین و آنچه را میان آن دو است جز به حق و برای زمان معینی نیافریده است؟
2: «وَ ما خَلَقْنَا السَّماءَ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما باطلاً»[2] ما آسمان و زمین و آنچه را میان آنها است بیهوده نیافریدیم؛ این آیات فرقی بین موجودات زنده و موجودات غیرزنده نمی‌گذارد و برای همه آنها به طور عموم، معاد و حشر در نظر می گیرد و می‌فرماید که حشر اختصاص به انسانها و جنیان ندارد بلکه فرشتگان، حیوانات، نباتات و جمادات نیز حشر دارند، به طور کلی می‌توان گفت هرچه زمینی و یا آسمانی یا موجود بین آن دو شمرده می‌شود دارای حشر خواهند بود.
اما در رابطه با حشر موجودات زنده آنچه می‌تواند مورد استشهاد قرار گیرد این آیه شریفه است که می‌فرماید: «وَ ما مِنْ دَابَّهٍ فِی الْأَرْضِ وَ لا طائِرٍ یَطِیرُ بِجَناحَیْهِ إِلاَّ أُمَمٌ أَمْثالُکُمْ ما فَرَّطْنا فِی الْکِتابِ مِنْ شَیْ‏ءٍ ثُمَّ إِلى رَبِّهِمْ یُحْشَرُونَ»[3] هیچ جنبنده‌ای در (دریا و روی زمین) نیست و هیچ پرنده‌ای با دو بال خود پرواز نمی‌کند، مگر اینکه آنها امت‌های همانند شما هستند، ما در نوشتن کتاب تکوین که عالم وجود و امکان است از هیچ چیز دریغ ننموده‌ایم و کوتاهی نکرده‌ایم، و سپس همه به سوی پروردگارشان محشور می‌شوند. ظاهر این آیه مبارکه می‌رساند که موجودات زنده روی زمین همانند انسانها، امت‌های مختلفی هستند که در خلقت عبث و بیهوده و باطل نیستند بلکه دارای حشری خواهند بود یعنی آفرینش آنها دارای هدف و غایتی است و آن هدف و غایت بازگشت و عود آنها به سوی پروردگارشان است،[4] اما آیاتی که دلالت بر حشر جمادات دارند از آن جمله این آیه شریفه است که می‌فرماید: «ذلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ لَهُ الْمُلْکُ وَ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ ما یَمْلِکُونَ مِنْ قِطْمِیرٍ إِنْ تَدْعُوهُمْ لا یَسْمَعُوا دُعاءَکُمْ وَ لَوْ سَمِعُوا مَا اسْتَجابُوا لَکُمْ وَ یَوْمَ الْقِیامَهِ یَکْفُرُونَ بِشِرْکِکُمْ وَ لا یُنَبِّئُکَ مِثْلُ خَبِیرٍ»[5] این است خداوند، پروردگار شما که حاکمیت در سراسر عالم از آن اوست و کسانی را که جز او می‌خوانید (و می‌پرستید حتی به اندازه پوست نازک هسته خرما حاکمیت و مالکیت ندارند اگر آنها را بخوانید صدای شما را نمی‌شنوند و اگر بشنوند به شما پاسخ نمی‌گویند و روز قیامت شرک (و پرستش) شما را کافر می‌شوند، و هیچ کس مانند خداوند آگاه و خبیر، تو را (از حقایق) باخبر نمی‌سازد این آیه شریفه می‌فرماید که این بتهایی که شما می‌پرستید چون قطعاتی از سنگ و چوب بیش نیستند جمادند و بی‌شعور و برفرض که ناله و اصرار شما را بشنوند هرگز توانائی پاسخگوئی به نیازهای شما را ندارند (ولو سمعوا ما استجابوا لکم) و حتی به اندازه پوست نازک هسته ی خرما، مالک سود و زیان در جهان هستی نیستند، با این حال چگونه انتظار دارید که برای شما کاری صورت دهند یا گرهی را بگشایند. از این بالاتر روز قیامت که می‌شود آنها پرستش و شرک شما را منکر می‌شوند (و یوم القیامه یکفرون بشرکم) و می‌گویند خداوندا اینها ما را پرستش نمی‌کردند بلکه در حقیقت، هوای نفس خویش را می‌پرستیدند، این شهادت یا به زبان حال است که هر کس به بتها بنگرد با گوش دل، این سخن را از آنان می‌شنود و یا اینکه همان خداوندی که در آن روز اعضاء و جوارح و پوست بدن انسان را به سخن درمی‌آورد به آنها فرمان سخن گفتن می‌دهد تا شهادت دهند که این بت‌پرستان منحرف، اوهام و شهوات خود را در حقیقت پرستش می‌کرده‌اند.[6] نظیر این آیه شریفه سوره یونس است که می‌فرماید: «وَ یَوْمَ نَحْشُرُهُمْ جَمِیعاً ثُمَّ نَقُولُ لِلَّذِینَ أَشْرَکُوا مَکانَکُمْ أَنْتُمْ وَ شُرَکاؤُکُمْ فَزَیَّلْنا بَیْنَهُمْ وَ قالَ شُرَکاؤُهُمْ ما کُنْتُمْ إِیَّانا تَعْبُدُونَ»[7] به خاطر بیاورید روزی را که همه آنها را جمع می‌کنیم سپس به مشرکان می‌گوئیم شما و معبودهایتان در جای خود باشید (تا به حساب‌تان رسیدگی شود) سپس آنها را از همدیگر جدا می‌کنیم (تا از هر یک جداگانه سؤال شود) در اینجا معبودهای‌شان به آنها می‌گویند شما هرگز ما را عبادت نمی‌کردید؛ این آیات دلالت بر حشر جمادات و سنگهایی مانند بتها دارند.
حشر و پاداش
حشر و معاد برای آن است که کسانی که در دنیا کار نیک انجام داده‌اند به پاداش خود برسند و کسانی هم که کارهای زشت و ناروا انجام داده‌اند و ظلم و تعدی به حقوق دیگران نموده‌اند به کیفر کارهای زشت خود برسند و چون دنیا جائی نیست که مؤمنان در آن پاداش خود را دریافت دارند و انسانهای ظالم و متجاوز به کیفر برسند لذا آخرت سرایی است که در آن تمام انسانها آنچه در دنیا انجام داده‌اند نتیجه اش را دریافت خواهند نمود اما حیوانات نیز چون بعضی نسبت به بعضی دیگر در دنیا ظلم روا می‌دارد لذا حشر آنها نیز برای گرفتن پاداش و رسیدن به حقوق است و گیاهان و جمادات  هم اگر حشر دارند کیفیت حشر آنها مشخص نیست.
درباره حشر حیوانات
اختلافاتی در میان انواع مختلف حیوانات وجود دارد و این اختلافات مانند تندخلقی و نرمی، حب و بغض، مهربانی و قساوت و رامی و سرکشی در تمام و انواع حیوانات مشاهده می‌شود. و این اختلافات خود مؤید این معنا است که حیوانات هم مثل انسان احکامی دارند، خیر و شر و عدالت و ظلم را تشخیص می‌دهند مگر جز این است که خدای سبحان، ملاک خوبی حشر و سعادت اخروی انسان را این دانسته که اعمالش با عدالت و تقوا منطبق باشد و ملاک بدی آن را این دانسته که اعمالش با ظلم و فجور تطبیق کند… پس چرا حیوانات مانند انسان حشری نداشته باشند؟ آیا حیوانات نظیر انسان حشر دارند یا نه؟ آیه ثم الی ربهم یحشرون متکفل جواب از این سؤال است، همچنانکه آیه و اذا الوحوش حشرت قریب به این مضمون را افاده می‌کند، بلکه از آیات دیگری استفاده می‌شود که نه تنها انسان و حیوانات محشور می‌شوند بلکه آسمانها و زمین و آفتاب و ماه و ستارگان و جن و سنگها و بتها و سایر شرکائی که مردم آنها را پرستش می‌کنند و حتی طلا و نقره‌ای که اندوخته شده و در راه خدا انفاق نگردیده همه محشور خواهند شد و با آن طلا و نقره پیشانی و پهلوی صاحب‌نشان داغ می‌شود. خلاصه اینکه آیات در این باره بسیار و روایات از حد شمار بیرون است.[8] اما اینکه آیا حشر حیوانات شبیه حشر انسان است و آنها هم مبعوث شده و اعمالش حاضر گشته و بر طبق آن پاداش و یا کیفر می‌بینید؟ آری زیرا حشر به معنای جمع کردن افراد و آنها را از جای کندن و به سوی کاری بسیج دادن است.
آیا امثال آسمانها و زمین و آفتاب و راه و سنگها و غیر آن نیز حشر دارند؟ قرآن کریم درباره ی این گونه موجودات تعبیر به حشر نفرموده، و لیکن چنین فرموده است: «یَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَیْرَ الْأَرْضِ وَ السَّماواتُ وَ بَرَزُوا لِلَّهِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ» تنها ملاک حشر مسأله فصل خصومت در بین آنان و احقاق حق است که در آن اختلاف دارند انعام نیکوکار و انتقام از ظالم است.[9] در اینکه جز موجودات زنده که انسان و حیوان است، جمادات و نباتات حشری ندارند بعضی از دانشمندان معتقدند: انسان اگر حشر نداشته باشد به تکامل خود نرسیده اما گیاهان و جمادات به تکامل خود رسیده‌اند لذا دیگر حشری ندارند. این گیاه و یا سنگ حشر ندارد چون همه تجهیزاتش برای همین دنیا است همان مقدار هستی که می‌تواند قبول کند ، همان مقدار را به انها داده‌اند و پایانش هم همین جا بوده است اما اگر انسان قیامتی نداشته باشد معنایش این است که در قدم اول خلقت نابود شود در حالی که کمال او در این دنیا بروز نکرده و لازم می‌آید این تجهیزات از آن جهت که انسان دارد همه بیهوده باشد.[10] از مقایسه این دو نظر معلوم می شود که حشر درمورد انسانها و حیوانات امری پذیرفته شده می باشداما در مورد گیاهان و جمادات با توجه به ایات گذشته مطلب به صورت  قضیه موجبه جزئیه قابل پذیرش است.

پی نوشت ها:
[1]. روم/ 8.
[2]. ص/ 27.
[3]. انعام/ 38.
[4]. حسین تهرانی، سید محمد حسین، معاد شناسی، انتشارت حکمت، چاپ اول، 1407، ج9، ص20ـ21.
[5]. فاطر/ 13ـ14.
[6]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، ج18، ص212ـ215.
[7] . یونس/ 28.
[8]. طباطبایی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان فی تفسیر القرآن، ج7، ص107.
[9] . همان، ص107ـ108؛ ر.ک: مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج5، ص221ـ222.
[10] . مطهری، مرتضی، معاد، انتشارات صدرا، چاپ اول، 1373، ‌ص76.