پاسخ: به طور کلی در مباحث نبوت برای شناخت و تشخیص انبیای راستین الهی از پیامبران دروغین سه راه اصلی مطرح شده است: 1ـ اعجاز 2ـ گواهی و تصریح پیامبران پیشین 3ـ گواهی قطعی مجموعه ای از قراین و شواهد.
متکلمان اسلامی بر این باورند که می توان نبوت پیامبر اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ را از هر سه راه یاد شده ( که هم جنبه عقلی و برهانی دارد و هم نقلی و تاریخی ) ثابت کرد.

راه اول: معجزات پیامبر اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ
یکی از امتیازات و فضایل پیامبر اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ تعدد و تنوع معجزاتی است که به اذن خداوند برای تأیید او اظهار شده است. این معجزات را می توان در دو دسته جای داد: الف) معجزه جاویدان پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ که همان قرآن است. ب) معجزات غیر جاویدان که در مقطع خاصی از حیات پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ پس از بعثت ارائه شده است.
قبل از تبیین و بررسی این دو دسته از معجزات لازم است به این مطلب بپردازیم که چگونه معجزه می تواند دلیل و گواه بر صدق مدعی نبوت باشد؟ در تقریر برهان معجزه گفته شده: این که معجزه دلیل بر صدق مدعی نبوت است مبتنی بر پذیرش دو نکته است : 1ـ بین معجزه و بین ادعای نبوت می بایست یک رابطه منطقی وجود داشته باشد. به این معنا که مدعی نبوت به وسیله معجزه این ادعا را دارد که کاری وی خارق العاده بوده و به عنایت خاصه الهی صورت گرفته است، نه از طریق عادی و راههای حسی و تجربی، و این امر از طاقت و توان بشر عادی خارج است. از این رو همه انبیا به این امر اعتراف و اذعان دارند که ما هم مثل دیگر انسان ها بشر عادی هستیم و تفاوتی بین ما و شما نیست مگر آن که آنچه به عنوان معجزه آورده ایم از ناحیه خداوند است و از قدرت ما خارج است. خداوند متعال در مورد انبیا می فرماید: «پیامبران شان به آنها گفتند: درست است که ما بشری همانند شما هستیم؛ ولی خداوند بر هر کس از بندگانش که بخواهد (و شایسته بداند) نعمت می بخشد ( و مقام رسالت عطا می کند ) و ما هرگز نمی توانیم معجزه ای جز به فرمان خدا بیاوریم …»[1] در اینجا عقل به صورت فطری حکم می کند که، آن کسی که به عنایت خاصه الهی قدرت برآوردن امر خارق العاده را دارد ، حتماً این صدق ادعایش که او نبی است و از طرف خدا به او وحی می شود و متصل به عالم غیب هست ، هم ثابت می شود. چون معجزه و نزول وحی هر دو امری خارق العاده است غیر از انبیا و برگزیدگان الهی قادر به انجام آن نیستند، با این تفاوت که معجزه امر محسوس است و وحی غیر محسوس است. پس وقتی قادر بر انجام معجزه باشد، توانایی بر دریافت وحی الهی هم خواهد داشت و این ادعایش که فرستاده ای از طرف خداست ثابت می شود.[2] 2ـ از سویی دیگر اگر قرار باشد که چنین عمل خارق العاده ای به دست پیامبر نمایان بیفتد و مدعیان دروغین نبوت بتوانند معجزه بیاورند، هرگز چنین مسأله ای با حکمت حق و لطف او سازگاری نخواهد داشت. چگونه ممکن است که خدای حکیم به چنین دروغگویانی منحرف اجازه دهد که با اعجاز، مردم را منحرف سازند چرا که این خود خلاف حکمت ضرورت ارسال رسل و نزول وحی می باشد.[3] شایان توجه است، بحث مهم دیگری در اینجا قابل طرح است و آن مسأله تشخیص و تمییز معجزه از غیر آن اعم از کرامات اولیای الهی، سحر، کارهای مرتاضان و … است که به علت طولانی شدن مباحث از ذکر آنها خودداری و مطالعه کتب کلامی زیر را توصیه می کنیم.[4]

ـ قرآن کریم ، معجزه جاویدان محمد ـ صلّی الله علیه و آله ـ
قرآن کریم معجزه خالده پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ بزرگترین و آخرین کتاب آسمانی است که محتوای آن در طول 23 سال بر پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ به صورت وحی نازل شد. این معجزه جاوید، خارق العاده بودنش به گونه ای است که اولاً در همه ابعاد و جنبه ها می باشد و به اصطلاح وُجوه اعجازش متعدد است که مهمترین آنها عبارتند از: 1ـ اعجاز ادبی، که شامل فصاحت و بلاغت بی نظیر و سبک و اسلوب و نظم جدید می شود؛ 2ـ اعجاز علمی؛ 3ـ اخبار غیبی از حوادث گذشته، حال و آینده؛ 4ـ معانی و معارف عقلی بلند آن؛ 5ـ عدم اختلاف و تناقض در آیات و سوره های آن؛ 6ـ اعجاز تشریعی؛ 7ـ اُمی بودن آورنده آن.[5] ثانیاً: این معجزه چون از نوع مکتوب و آثار علمی است؛ فرا مکانی و فرا زمانی است و برای همیشه در معرض سنجش و ارزیابی تمام جهانیان قرار دارد و خود قرآن بارها مخالفان را به تحدّی و معارضه فرا خوانده و از آنها خواسته است که از تمام امکانات و همه افرادِ جن و انس کمک بگیرند و کتابی مانند آن بیاورند[6] و اگر نمی توانند ده سوره[7] مانند آن و اگر هم نمی توانند یک سوره بیاورند؛[8] اما با وجود این از آن زمان تا کنون که بیش از چهارده قرن گذشته، هیج کسی نتوانسته است به این تحدی قرآن ، پاسخ بدهد. از این رو بسیاری از سخنوران، فصیحان و شاعران بسیار معروف عرب آن زمان، با این که قرآن با بسیاری از آیین و رسوم آنها مخالف بود و از طرفی بر تمام آبرو، افتخارات، غیرت و غرور متعصبانه آنان خدشه وارد شده بود؛ با وجود این در برابر عظمت، شیرینی و زیبایی و نظم با شکوه قرآن، سر تعظیم فرود آوردند و برای همیشه لب فرو بستند و میدان را به فصاحت و بلاغت قرآن سپردند و حتی برخی منصفان لب به اعتراف و اذعان باز کردند و گفتند: این کلام ، کلامی عادی و بشری نیست و هیچ کس را یارای مقابله با آن نیست.[9] پس در مورد اثبات اعجاز قرآن و اینکه چگونه می تواند دلیل بر اثبات نبوت پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ باشد باید بررسی شود که آیا واقعاً قرآن ، تمام ویژگی ها و مؤلفه های اصلی معجزه را دارد یا نه ؟ در تعریف معجزه گفته شده که « المعجزه هو الامر الخارق العاده ، المطابق للدعوی ، المقرون بالتحدی ، المتعذر علی الخلق اتیان مثله»[10] معجزه امر خارق العاده ای است که با ادعای نبی مطابقت دارد و به همراه تحدی است به گونه ای که بشر از آوردنِ مثل آن عاجز و ناتوان است. حال با توجه به این تعریف ببینیم آیا قرآن این شرایط را دارد یا نه؟
الف) خارق العاده بودن: چنانکه اشاره شده تمام موافقین و مخالفین پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ و قرآن، به این حقیقت اعتراف کرده اند و در جای خویش متکلمین و مفسرین، اعم از شیعی و سنی به تفصیل در بخش وجوه و ابعاد و اعجاز قرآن ، آن را بررسی و ثابت کرده اند.
ب) ادعای پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ : هیچ شک و شبهه ای نیست که محمد ـ صلّی الله علیه و آله ـ مدعی نبوت از جانب خداوند بود و این خود حقیقتی است که هیچ منکری ندارد و حتی غیر مسلمانان نیز در آن تردیدی ندارند که او ادعای نبوت کرده است. و از طرفی چنانکه اشاره شد رابطه منطقی بین ادعای نبوت و معجزه اش هست.
ج) تحدی: قرآن، خود در آیات متعددی تحدی کرده و مخالفان را به مبارزه طلبیده است. از باب نمونه قرآن می فرماید: « اگر در آنچه بر بنده خود نازل کردیم شک دارید، پس اگر راست می گویید، یک سوره مانند آن، بیاورید و گواهان خود را ـ غیر خدا ـ فرا خوانید.[11] د) ناتوانی مخالفان از معارضه: بیش از چهارده قرن از نزول قرآن گذشته است؛ اما هنوز تعدی و مبارزه طلبی قرآن بی پاسخ مانده است.[12] و از آن سو علاوه بر اعتراف برخی سخنوران مخالف، تاریخ شاهد رسوایی نام آورانی است که دست به معادله سازی با قرآن زده اند، افرادی مانند مسیلمه کذاب، طلیعه بن خویلد اسدی، اسود بن عنسی و[13]  … .
حاصل آن که : 1ـ پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ ادعا نبوت کرد و برای اثبات این مدعا معجزه آورد. 2ـ هر کس که با آوردن معجزه ای ادعای نبوت کند حتماً در ادعایش صادق و راستگو است. 3ـ بنابر این پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ در ادعای نبوت صادق و پیامبر خداست.[14]

ب) دیگر معجزات پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ
بی تردید قرآن مجید تنها معجزه او نیست؛ بلکه در دوران رسالت خویش ، معجزات فراوانی را بر مردم عرضه داشت. قرآن به برخی از این معجزات اشاره کرده است، از جمله انشقاق ( دو نیم شدن ) ماه[15] و داستان معراج پیامبر[16] ـ صلّی الله علیه و آله ـ . علاوه بر آن در تاریخ و احادیث به معجزات دیگری اشاره شده است، مانند پیروی جمادات و حیوانات از پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ و گفت و گوی حضرت با آنان ؛ مانند: سلام کردن سنگها و درختان به پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ ، سخن گفتن با کوه ، سجود درخت ، شهادت دادن سنگریزه ها به رسالت او، سخن گفتن حیوانات همچون شتر، گرگ و[17] … .

راه دوم : بشارت پیامبران پیشین به نبوت محمد ـ صلّی الله علیه و آله ـ
از آنجا که پیامبران الهی ، معصوم هستند و هرگز در گفتار خویش، مرتکب دروغ و کذب نمی گردند، اگر آمدن پیامبر آسمانی دیگری را همزمان با خویش و یا پس از خود بشارت دهند. دلیلی روشن و سندی یقین آور بر صدق رسالت نبی بعدی محسوب خواهد شد و این مهم خود مستلزم این است که خصوصیات و مشخصات پیامبر بعدی آنچنان برای مردم توضیح داده شود که پس از آمدن او ، برای هیچ یک از طالبان حقیقت و اهل انصاف ، شک و تردیدی وجود نداشته باشد. به اعتقاد ما ، پیامبرانی همچون موسی ـ علیه السلام ـ و عیسی ـ علیه السلام ـ در عصر خویش، مردم را به ظهور پیامبر اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ بشارت داده اند. برای اثبات این مدعا ، دستِ کم دو شیوه وجود دارد:
1ـ شیوه اول آن است که با مراجعه به متون مقدس یهودیان و مسیحیان ، بشارتهایی را بر نبوت پیامبر اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ بیابیم، هر چند به اعتقاد مسلمانان مضمون وحیانی تورات و انجیل ، دچار تحریف شده است؛ اما بخشهایی از آن متون اصالت خود را حفظ کرده اند. یکی از صریح ترین بشارتها، بشارت به ظهور « فارقلیط » است که به معنای «شخص ستوده شده» ( محمود یا احمد ) می باشد. با توجه به قراین موجود در عبارتهایی که این لفظ در آنها بکار رفته است می توان آن را تعبیری از نام پیامبر اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ دانست.[18] در باب چهاردهم انجیل یوحنا ، جمله 15 و 16 آمده است: «اگر مرا دوست دارید احکام مرا نگاه دارید. و من از پدر سؤال می کنم و تسلی دهنده دیگر به شما  عطا خواهد کرد تا همیشه با شما بماند.»[19] همان گونه که ملاحظه می شود ، از لفظ «تسلی دهنده …» استفاده می شود که منظور پیامبر اسلام (ص) است. گرچه برخی مسیحیان مقصود از آن را «روح القدس» دانسته اند؛ ولی تأمل در ریشه لغوی این واژه در زبان عبری و نیز توجه به قراین موجود در این جمله معنای نخست را تأیید می کند.[20] 2- شیوه دوم، توجه به این واقعیت تاریخی است که پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ برای اثبات رسالت خویش، در مقابل یهودیان و مسیحیان احتجاج می کرد که در متون مقدس اهل کتاب، به نبوت او بشارت داده شده است و علمای یهود و نصارا، در مقابل این ادعا، سکوت می کردند، اگر احتجاج پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ بی اساس بود، قطعاً علمای آنها ساکت نمی نشستند و او را تکذیب می کردند. قرآن در این زمینه می فرماید: «کسانی که کتاب آسمانی به ایشان داده ایم، او (= محمد) را همانند پسران خود می شناسند؛ ولی گروهی از ایشان حقیقت را آگاهانه کتمان می کنند.»[21] در آیه دیگر به صراحت می گوید «همانها که از این فرستاده ، پیامبر درس نخوانده ـ که نام او را نزد خود در تورات و انجیل نوشته می یابند ـ پیروی می کنند (همان پیامبری که) آنان را به کار پسندیده فرمان می دهد و از کار ناپسند باز می دارد»[22] همچنین در آیه دیگری تصریح می کند که در تورات بشارت داده شده است که پیامبری بعد از من می آید نام او احمد است.[23] به هر تقدیر ، ادعای قرآن و پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ مبنی بر وجود بشارت هایی درباره ظهور پیامبر اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ در تورات و انجیل و عدم مخالفت علمای آنها در آن عصر، گواه تاریخی بر صدق این مدعاست.[24]

3- راه سوم : گواهی قراین و شواهد
وجود مجموعه ای از قراین در کنار هم، گواهی قطعی به حقانیت یک پیامبر الهی است. در اینجا قرائن تاریخی فراوان از زندگانی و ابعاد شخصیتی پیامبر اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ قابل طرح و بررسی است که از گنجایش بحث ما خارج است. آنچه در اینجا می توان به طور فشرده و خلاصه مطرح کرد عبارتند از:
1ـ شخصیت اخلاقی و سجایای والای پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ چه پیش از رسالت و چه پس از آن به گونه ای که مشهور به محمد امین بوده است.
2 ـ محیطی که از آنجا برخاسته بود، جامعه ای متعصب و جاهل و گمراه و غیر متمدن بود. در چنین جامعه ای شخصی اُمی و درس نخوانده وقتی عالی ترین معارف اعتقادی ، اخلاقی و حقوقی و … را عرضه کند معلوم است که این برنامه ها از خودش نیست و فرستاده الهی است.
3ـ وضع پیروان محمد ـ صلّی الله علیه و آله ـ: وضع روحی و فکری و اخلاقی افرادی که دور مدعی نبوت را می گیرند روشنگر وضع پیشوای ایشان است، به گواهی تاریخ، شخصیتهای برجسته ای به او ایمان آوردند، مانند: علی بن ابی طالب ، سلمان فارسی ، ابوذر غفاری ، و… که اینها، با مدارج والای علمی و عملی که داشتند از نوادر روزگار بودند و از هیچ گونه تلاش و خدمتی دریغ نورزیدند ، اما هیچ گونه چشم داشتِ مادی به پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ نداشتند.
4ـ وسائل و روش هایی که از آن برای پیشرفت آئین خود استفاده کرد بر خلاف روش معمول در میان سیاستمداران دنیا طلب ، هیچ گاه از مسیر حق بیرون نشد و همواره بر عدالت، انصاف، عقل و منطق استوار بود و هرگز با خدعه و نیرنگ همراه نبود.
5ـ محتویات آیین و تعالیم او از نظر معارف و احکام در همه جنبه ها و شؤن زندگی فردی و اجتماعی انسان، همگی از الهی بودن رسالت پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ خبر می دهند.[25]

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. جعفر سبحانی، محاظرت فی الالهیات، تلخیص از علی ربانی گلپایگانی، مؤسسه نشر اسلامی وابسته به جامعه مدرسین قم.
2. جوادی آملی ، عبدالله، وحی و نبوت در قرآن، مؤسسه نشر اسراء.
3. مصباح یزدی، محمد تقی ، راه واهنما شناسی، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی ( ره )

پی نوشت ها:
[1]. ابراهیم/ 11.
[2]. ر.ک: طباطبائی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان، ج1، ص 86-87؛ و ر.ک: ربانی گلپایگانی، علی، ایضاح المراد فی شرح کشف المراد، انتشارات مرکز مدیریت حوزه علمیه، 1382، ص391 و 392.
[3]. ر.ک: جوادی آملی، عبدالله، قرآن در قرآن، مؤسسه نشر إسراء، 1381، ص99 و 100؛ و ر.ک: سبحانی، جعفر، الهیات و معارف اسلامی ، مؤسسه امام صادق، چاپ سوم، 1372، ص206 و 207.
[4]. ر.ک: سبحانی، جعفر، خدا و پیامبران، ایضاح المراد، ربانی گلپایگانی و محاضرات فی الالهیات، حعفر سبحانی.
[5]. ر.ک: معرفت، محمد هادی، علوم قرآنی، انتشارات التمهید؛ و جوادی آملی، عبدالله، وحی و نبوت در قرآن، نشر اسراء.
[6]. اسراء/ 88 .
[7]. هود/ 13.
[8]. یونس/ 38، بقره/ 23و24.
[9]. برای آشنایی با اعتراف مخالفان رجوع شود: سیره ابن هشام، ج1، ص288ـ321؛ و رجوع کنید: سبحانی، جعفر، الهیات و معارف اسلامی، ص271-282.
[10]. شیخ مفید، محمد بن نعمان، النکت الاعتقادیه، مجمع علمی اهل البیت ـ علیه السلام ـ ، 1413 ق، ص48.
[11]. بقره/ 23.
[12]. سعیدی مهر، محمد، آموزش کلام اسلامی، انتشارات طه، 1381، ج1، ص89 و 90.
[13]. معرفت، محمد هادی، التمهید، قم، مؤسسه نشر اسلامی، چاپ سوم، 1416 ق، ج4، ص 227 ـ 256.
[14]. ربانی گلپایگانی، علی، ایضاح المراد فی شرح کشف المراد، ص 437.
[15]. قمر/ 1و2.
[16]. اسراء/ 1.
[17]. ر.ک: مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، موسسه الوفاءِ، بیهقی، ج17، ص 225-421 و ج 18، ص 1- 148؛ و دلائل النبوه، دارالکتب العلمیه، 1405، ج6؛ و حر عاملی، اثبات الهداه، ج1و2.
[18]. سعیدی مهر، محمد، آموزش کلام اسلامی ، ص 116و117.
[19]. کتاب مقدس، ترجمه لندن، 1914، همچنین رجوع کنید انجیل یوحنا، باب 14، جمله 26، باب 16، جمله 7 و 8.
[20]. رجوع کنید سبحانی، جعفر، الالهیات، مؤسسه امام صادق ، چاپ چهارم ، 1417 قمری، ج3، ص 448-451.
[21]. بقره/ 146.
[22]. اعراف/ 157.
[23]. صف/ 6.
[24]. سعیدی مهر، محمد، آموزش کلام اسلامی، ص 117و118.
[25]. ر.ک: سبحانی، جعفر، الهیات و معارف اسلامی، ص 216 و 217؛ و سعیدی مهر، محمد، آموزش کلام اسلامی ، ص 119-121.