ابتدا لازم است به نکاتی اشاره کنیم.
الف. دور نمائی از عالم برزخ
وقتی انسان از دنیا می‌رود در عالم برزخ قرار می‌گیرد، یعنی روح انسان بعد از پایان زندگی دنیا در جسم لطیفی قرار می‌گیرد که از بسیاری از عوارض جسم مادّی برکنار است، ولی از آن نظر که شبیه این جسم مادی عنصری است به آن «بدن مثالی» یا «قالب مثالی» می‌گویند که نه کاملا مجرّد است و نه مادی محض، بلکه دارای یک نوع «تجرّد برزخی» است.
البته همان گونه که درک حقیقت زندگی عالم آخرت برای ما اسیران زندان عالم ماده غیرممکن است، آگاهی از جهان برزخ به طور کامل نیز ممکن نیست، چرا که مرتبه‌ای بالاتر از این جهان، یا به تعبیر دیگر جهانی است محیط بر این جهان.
ولی به گفته بعضی از دانشمندان می‌توان آن را تشبیه به حالت خواب کرد، در خوابهای راستین، روح انسان با استفاده از قالب به نقاط مختلف پرواز می‌کند، مناظری را می‌بیند، از نعمتهائی بهره می‌گیرد و لذّت می‌برد، و گاه مناظر هولناکی را مشاهده می‌کند و سخت متألم می‌گردد و فریاد می‌کشد و از خواب بیدار می‌شود. یعنی عروجی روحانی و معنوی است که آثار مادّی هم دارد یعنی بین الامرین است، نه کاملا مادّی و نه کاملاً معنوی و روحانی.[1]
ب. جایگاه ارواح در برزخ
گروهی از ارواح (مؤمنان) در بهشت برزخی هستند و در نعمت‌های آن غوطه‌ور هستند و طبق بعضی از روایات بهشت برزخی و ارواح مؤمنین در وادی السلام نجف قرار دارند.[2]
ابوبصیر از امام صادق روایت می‌کند و می‌فرماید: «سألت ابا عبدالله ـ علیه السلام ـ عن الارواحِ المؤمنین، فقال: فی حجُرات فی الجَنّهِ، یأکلُونَ من طعامِها و یَشربُونَ من شرابِها و یقولونَ: ربّنا أقم السّاعهَ لنا و أنْجِزْ لنا ما وعدْتَنا، و ألحق أخرنا بأوّلنا»؛ ابوبصیر می‌گوید درباره ارواح مؤمنان از آن حضرت سوال کردم، فرمودند: در حجره‌هائی در بهشت برزخی سکونت دارند، از غذای بهشتی می‌خورند و از آشامیدنی‌های آن می‌آشامند و می‌گویند: بار پروردگارا! ساعت قیامت را برای ما به پادار و بر آن چه به ما وعده فرموده‌ای وفا کن، و آخرین فرد ما را به ما ملحق گردان.[3]
گروهی از انسانها در جهنّم برزخی قرار می‌گیرند و معذّب هستند تا روز قیامت فرا برسد و در آن روز اگر مورد شفاعت قرار گرفتند به بهشت می‌روند و الّا رهسپار جهنّم آخرتی می‌شوند. و در بعضی از روایات رسیده از معصومین ـ علیهم السلام ـ چنین آمده: القبر امّا روضه من ریاض الجنّه او حفرهٌ من حُفرِ النّار؛ قبر انسان و برزخ انسان یا دریچه‌ای از بهشت و نعمت است یا حفره‌ای از حفره‌های آتش و عذاب. و لذا بعضی از روایات جایگاه جهنّم برزخی را سرزمین برهوت در یمن معرفی کرده‌اند و داستانهائی واقعی در این زمینه وجود دارد.[4]
ج. ملاقات ارواح از اهل خانه:
مطابق روایات رسیده از اهل بیت ـ علیهم السلام ـ ارواح مردگان می‌توانند به دیدار اقوام و خویشان خود بیاید و از احوال آنان مطلّع گردند و مقدار این دیدار با توجه به اعمال صالح و تدیّن آن روح و مرده است و افراد با ایمان و کسانی که درجات بالاتری نزد خداوند متعال دارند، از ملاقات بیشتری برخوردارند و البته این ملاقاتها هم با اجازه خداوند و اذن او صورت می‌گیرد.[5]
امام صادق ـ علیه السلام ـ فرمودند: روح مؤمن به زیارت اهل خود می‌رود و آنچه را که موجب محبّت اوست می‌بیند، لیکن چیزهائی که موجب کراهت او می‌گردد از نظر او پوشیده می‌شود؛ و کافر نیز اهل خود را می‌بیند و آنچه موجب ناراحتی و کراهت او است مشاهده می‌کند و لیکن چیزهائی که موجب محبّت اوست از نظر او پوشیده می‌گردد. و حضرت فرمودند: بعضی از مؤمنان در هر هفته یکبار در روز جمعه به زیارت و ملاقات اهل خود می‌رسند و بعضی دیگر بر حسب مقدار عمل خود می‌توانند آن را ملاقات و زیارت کنند.[6]
اسحق بن عمّار می‌گوید: از حضرت ابی الحسن الاول راجع به ارواح گذشتگان پرسش کردم که: آیا آنها اهل خود را ملاقات و دیدار می‌کنند؟ حضرت فرمودند: بلی.
گفتم: در چه مقدار از زمان دیدار می‌کنند؟ حضرت فرمود: در هر جمعه و در هر ماه و در هر سال یکبار؛ بر حسب منزلت و جایگاه مؤمن.[7]
خلاصه این که اصل دیدار مسلم است ولی مقدار آن به حسب مراتب ایمان و جایگاه آنان فرق دارد.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. ناصر مکارم شیرازی، پیام قرآن، انتشارات هدف، 1369، ج 5 و 6.
2. علامه حاج سید محمد حسین حسینی تهرانی، معادشناسی، انتشارات علامه طباطبایی، 1421 ق، ج 1 و 2و3.
3. سیدمحمد حسین طباطبایی، انسان از آغاز تا انجام، ترجمه صادق لاریجانی، انتشارات الزهرا، 1369.
پی نوشت ها:
[1] . برای مطالعه بیشتر ر.ک: مکارم شیرازی، ناصر، پیام قرآن، مطبوعاتی هدف، 1369، ج 5، ص 460 به بعد.
[2] . محمدی اشتهاردی، محمد، عالم برزخ، انتشارات نبوی، 1371، ص 200.
[3] . کلینی، فروع کافی، طبع سنگی، ج 1، ص 67.
[4] . مطالعه بیشتر ر.ک: حسینی تهرانی، سید محمد حسین، معادشناسی، انتشارات علامه طباطبایی، 1421 ق، ج 3، ص 235 ـ 270.
[5] . طباطبایی، سید محمد حسین، حیات پس از مرگ، انتشارات اسلامی، 1371، ص 39 ـ 51.
[6] . کلینی، فروع کافی، طبع سنگی، ج 1، ص 62.
[7] . همان، ص 62.
