در آغاز شایسته است که به نکته‌ای اشاره گردد و آن این است که مسایل کلی معاد با برهان عقلی قابل اثبات است مانند امکان و ضرورت معاد و ضرورت کیفر و پاداش و… البتّه افزون بر دلیل عقلی، آیات و روایات فراوانی بر آن دلالت دارند، ولی مسایل جزئی معاد از درک و فهم عقل بشر عادی خارج است، بنابراین برای درک و فهم مسایل جزئی معاد باید از دلیل نقلی بهره جست.
معاد جسمانی است؟
اولین نکته‌ای که در این پرسش مورد توجّه است این است که آیا انسان‌ها همین‌طور که هستند محشور می‌شوند یا به نوع دیگر و بدن دیگر و ساختار دیگر؟ نکته‌ای مهم که در این‌جا در خور دقت و توجّه است این است که معاد چگونه است؟ آیا معاد فقط روحانی است،یا فقط جسمانی است، یا این‌که هم روحانی است و هم جسمانی؟ «قرآن در همه‌جا به صراحت از معاد جسمانی البتّه توأم با روحانی سخن می‌گوید و اصرار دارد بر این که معاد انسان‌ها تنها روحانی نبوده بلکه روحانی و جسمانی است و جسمی که روح به آن تعلق خواهد گرفت همان جسم عنصری است که مبدأ یک رشته فعل و انفعالات فیزیکی و شیمیائی می‌باشد، ولی برخی از آیات دلالت می‌کند که بدن اخروی «مثل» بدن دنیوی است نه «عین» آن، آنجا که می‌فرماید: آیا کسی که آسمان‌ها و زمین را آفرید نمی‌تواند همانند آنان (انسان‌هایی که خاک شده) را بیافریند؟ آری می‌تواند و او آفریدگار است[1] و برخی دیگر از آیات بیانگر این است که بدن اخروی «عین» بدن دنیوی است، آنجا که در جواب این سؤال که چه کسی استخوان‌های پوسیده را زنده می‌کند؟ می‌فرماید: بگو همان کسی که نخستین‌بار او را آفرید، او را زنده می‌کند[2] ولی باید توجّه داشت که میان این دو گروه از آیات منافات وجود ندارد. زیرا بدن دوم به یک معنی عین بدن اول است و به یک اعتبار مثل او و مانند او،‌از این نظر که روح و ماده هر دو بدن یکی است و بدن اخروی از همان عنصر آفریده می‌شود که بدن نخست خلق شده است، می‌توان گفت که بدن اخروی عین بدن اولی است ولی از این نظر که از این عناصر برای خلق بار دوم بدن استفاده می شود، باید گفت که بدن اخروی مانند بدن دنیوی است نه عین آن. امام صادق ـ علیه السّلام ـ می‌فرماید: وضع بدن دوم بسان خشتی است که خشک گردیده و سپس آن را خورد کرده و آب در آن ریخته و از نو خشت درست شود. پس می‌توان گفت خشت دوم عین خشت اول است، و به یک اعتبار می‌توان گفت غیر از خشت نخست است[3] و هرگز لازم نیست که انسان اخروی از نظر شکل و خصوصیات همانند بدن دنیوی باشد و ممکن است که از نظر شکل و خصوصیات با هم تفاوتی داشته باشند، مثلاً در احادیث وارد شده است که اهل بهشت بصورت افراد بی‌مو وارد محشر می‌شوند،… و گروهی به شکل‌های بدتر از بوزینه،…[4] آخرین و مشهورترین نظریه درباره معاد جسمانی همان نظریه متکلمان اسلامی است، و حاصل آن این است که آفریدگار توانا، توانایی آن را دارد که عناصر حاصل از بدن اول را که ‌پوسیده است، گردآورده و مانند بدن دنیوی بیافریند و روح را در آن بازگرداند.[5] و آنگاه از قبرها بیرون آمده بسوی محشر حرکت ‌کنند، بنابراین معاد انسان جسمانی و روحانی می‌باشد و از نظر این‌که بدن اخروی از عنصر بدن دنیوی آفریده شده است، و روح دوباره در آن بدن به امر پروردگار باز گردانده می‌شود، می‌توان گفت که بدن اخروی عین بدن دنیوی است.

چگونگی زندگی آخرت:
وضع زندگی در آخرت متفاوت از زندگی دنیا است، زندگی در آن سرا، قوانین و نظاماتی دارد، غیر از آنچه در این دنیا است، و بصورت فشرده به چند ویژگی زندگی آخرت اشاره می‌گردد.
یکی از ویژگی‌ های جهان آخرت این است که ممکن نیست کسی در آن‌جا سرنوشت خویش را تغییر دهد، آنجا جایی برای عمل کردن نیست تا بواسطه عمل وضعیت سرنوشت عوض گردد، در آنجا فقط نتیجه و محصول عملی را که در دنیا انجام داده است می‌بیند، و آخرت جای برداشتن محصول است هرچه در این دنیا کاشته است، در آن‌جا محصولش را می‌چیند، پیامبر گرامی اسلام ـ صلی الله علیه و آله و سلّم ـ فرموده است: دنیا کشتزاری برای آخرت است. ویژگی دوم این است که در جهان آخرت ثبات برقرار است، تغییر و حرکتی وجود ندارد، آن‌جا خانه ثبات و قرار است، و هرگز از این ثبات و یکنواختی خستگی و دلزدگی به وجود نمی‌آید، زیرا در این‌جا آنچه که در اعماق فطرت و شور شخصی خود به او دلبستگی داشته و گم شده واقعی او بوده است (حیات جاوید در جوار رحمت بی‌کران الهی) رسیده است.[6] ویژگی سوم این است که در جهان آخرت حیات آمیخته با مرگ نیست. آنجاحیات محض حکمفرماست، موجودات یکپارچه حیاتند[7] اعضاء و جوارح انسان در آنجا به سخن می‌آید، برخلاف دنیا که حیات آمیخته با مرگ است.
ویژگی چهارم که به آن اشاره شده این است که در جهان آخرت هر کس سرنوشت خاصی دارد و کسی از ثمره کاریِ کس دیگر بهره‌مند نمی‌گردد و از گناه کس دیگری معذب نمی‌گردد بنابراین جهان آخرت خانه جدائی است، و سرنوشت مجرمان و گنهکاران جدا از سرنوشت پاکان می‌باشند.[8]

در قیامت عریان محشور می‌شوند؟
نکته‌ای دیگر که در این‌ پرسش مورد توجّه قرار گرفته این است که آیا در روز قیامت انسان‌ها برهنه و عریان محشور می‌شوند یا مستور و پوشیده، و بدن‌های خود را با چه می‌پوشانند؟ روایاتی که از معصومین ـ علیهم السّلام ـ نقل شده است چند دسته می‌باشند دسته‌ای از روایات گویای این است که انسان‌ها عریان و برهنه محشور می‌شوند و این روایت مشمول همه می‌شود و هیچ‌گونه محدودیتی در این روایت وجود ندارد، در این روایت از پیامبر گرامی ـ صلی الله علیه و آله و سلّم ـ نقل شده است که فرمود: همان‌گونه که به دنیا آمدید محشور می‌شوید و سپس آیه مبارکه: «کَما بَدَأْنا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعِیدُهُ»[9] را قرائت فرمودند، حاصل این روایت این است که همه انسان‌ها در قیامت عریان و برهنه،… محشور می‌شوند.[10] دسته‌ایی دیگر از روایات حاکی از این است که در روز قیامت مردم با کفن‌هایشان از قبر بیرون می‌آیند و بدنشان با کفن‌هایشان مستور می‌باشد. از امام صادق ـ علیه السّلام ـ  نقل کرده‌اند که حضرت فرمود: برای اموات بهترین کفن را تهیه کنید زیرا آنها با همان کفن‌هایشان از قبر بیرون می‌آیند.[11] در روایتی دیگر حضرت امام صادق ـ علیه السّلام ـ در جواب سائل چنین می‌فرماید: مردمان با کفن‌هایشان محشور می‌شوند،…[12] ظاهر این روایات با هم ناسازگارند و حال این‌که کلام معصومین در واقع با هم هیچ‌گونه تنافی ندارند، لذا در جمع این روایات گفته‌اند: روایاتی که بیانگر عریان و برهنه بودن اهل محشر می‌باشند ناظر به احوال کافران است،… و روایات دسته دوم که حاکی از مستور بودن اهل محشر هستند، ناظر به احوال مؤمنین و صالحان است؛ بنابراین ناسازگاری روایات رفع می‌گردد، چون دسته‌ای ناظر به احوال کفارند، و دسته‌ای ناظر به احوال مؤمنین. نکته­ی مهم در این‌جا این است که آیا دلیل و گواهی بر این جمع هست؟ روایتی از پیامبر گرامی اسلام نقل شده که گواه و دلیلی بر این جمع است، حضرت می‌فرماید: مردم در روز قیامت عریان و برهنه محشور می‌گردند، جز شیعیان علی بن ابی‌طالب.[13] حاصل سخن این است که مؤمنین و صالحان در روز قیامت مستورند. و آخرین مطلب این که آیا زنان و مردان مجزّا می‌شوند؟»‌ در این زمینه گرچه مطالب صریح و روشنی وجود ندارد، ولی از بعضی آیات و روایات استفاده می‌شوند که اهل محشر همه در یک جا جمع خواهند شد.[14] در روایتی از امام صادق ـ علیه السّلام ـ نقل شده است که حضرت فرمود: در روز قیامت تمام مخلوقات در یک زمین هموار محشور می‌گردند[15] و ظاهر آیات و روایات یاد شده نشانگر این است که در روز قیامت برای زنان و مردان جایگاه خاص نمی‌باشد.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. آیت‌الله مکارم شیرازی. پیام قرآن، ج 5، ص 6.
2. آیت‌الله سبحانی،‌جعفر،‌منشور جاوید، «معاد».
3. مطهری، مرتضی، عدل الهی.

پی نوشت ها:
[1] . یس/ 81.
[2] . یس/ 79.
[3] . سبحانی، جعفر، معاد انسان و جهان، ناشر کتابخانه صدرا، 1358، ص 183ـ176.
[4] . همان، ص 184.
[5] . ر.ک: سبحانی، جعفر، منشور جاوید، قم، انتشارات سیدالشهداء، 1369، ج 9، ص 140.
[6] . کهف/ 108.
[7] . عنکبوت/ 64.
[8] . جهت آگاهی بیشتر درباره چگونگی آخرت مراجعه کنید: مطهری، مرتضی، عدل الهی، چاپ دوم، قم، انتشارات صدرا، ص 232ـ237، و مقدمه‌ای بر جهان‌بینی اسلامی، بخش معاد، قم، انتشارات صدرا، ص 506.
[9] . انبیاء/ 104.
[10] . مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج 28، کتاب الفتن و المحن، بیروت، ص 28.
[11] . صدوق، من لایحضره الفقیه، قم، جامعه مدرسین، ج1، باب تکفین و آدابه، ح 408.
[12] . مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج 7، ص 109، صفه المحشر، و بحار، ج 10، ص 185.
[13] . همان، ج 65، ص 76.
[14] . تغابن/ 9 ـ 5، عبس/ 37ـ34.
[15] . مجلسی، همان، ج 8، ص 85، ب 21.