وضعیت جهان پیش از ظهور امام عصر(علیه السلام) به گونه ای است که شاید انسانهایی را به یأس بکشاند؛ چنانکه بعضی از روایات اشاره به همین موضوع داشته و
رواج هرج و مرج، ناامنی، شیوع بیماری و گرسنگی و… را به عنوان ویژگیهای این دوران برشمرده اند؛ لیکن روایات دیگری نیز وجود دارد که در آنها به نکات روشن و
روزنه های امید برای شیعیان و انسانهای مؤمن و متعهد اشاره شده است.
برخی از روایات درباره مؤمنانی سخن می گوید که هیچ گاه زمین از آنان تهی نمی شود و آنان در شرایط سخت پیش از ظهور نیز در سراسر جهان حضور دارند.
روایاتی هم به نقش علما و دانشمندان اسلامی در زمان غیبت اشاره دارند که هر از چند گاه یکی از آنان موجب دگرگونی در جامعه و حفظ دین خدا می شود. در
بعضی از روایات معصومین(علیهم السلام) نیز از نقش ویژه شهر قم پیش از ظهور امام زمان(علیه السلام) یاد شده است.

1. نقش مؤمنان حقیقی
بعضی از روایات در پاسخ کسانی آمده است که گمان می کردند روزگاری خواهد رسید که جامعه از وجود انسانهای مؤمن تهی و بی بهره شود. امام(علیه السلام) این گمان را نفی کرده و از وجود مؤمنان در هر روزگاری خبر داده است:
زید زراء می گوید: به امام صادق(علیه السلام) عرض کردم: می ترسم ما از مؤمنان نباشیم. امام فرمود: چرا چنین فکر می کنید؟ گفتم: زیرا می بینم در میان ما کسی نیست که برادرش را بر درهم و دینار مقدم دارد، ولی این را می بینم که درهم و دینار را به برادر دینی – که ولایت امیر مؤمنان(علیه السلام) ما را به دور یکدیگر به گرد آورده – ترجیح می دهیم. امام صادق(علیه السلام) فرمود: این چنین نیست که می گویی شما اهل ایمان هستید لیکن ایمان شما کامل نمی شود تا هنگامی که قائم آل محمد(علیه السلام) قیام کند. در آن هنگام خداوند خفرَد(حکمت) شما را نیز کامل می کند و شما مؤمنان کامل می شوید. سوگند به آن خدایی که جانم در دست قدرت اوست که در سراسر جهان، انسانهایی هستند که همه دنیا در نظرشان با پر پشه ای برابری نمی کند.1

2. نقش علما و دانشمندان شیعه
هرگاه ابرهای سیاهی و جهل سایه خود را بر جوامع بشری گسترانده است دانشمندان و علمای دینی مسؤولیت خود را در جهت زدودن جهل و نادانی از اندیشه ها و فساد و تباهی از دامن مردمان، به خوبی انجام داده اند. طبق روایات، علما در آخرالزمان این نقش را به خوبی ایفا می کنند. امام هادی(علیه السلام) در این زمینه می فرماید:
اگر در دوران غیبت قائم آل محمد(علیه السلام) دانشمندانی نبودند که مردم را به سوی او هدایت و راهنمایی کنند و با حجتهای الهی از دینش دفاع نمایند و شیعیان ضعیف را از دامهای شیطان و پیروانش رهایی داده و از دام ناصبیها (دشمنان اهل بیت) نجات بخشند کسی در دین خدا پا برجا نمی ماند و همه مرتد می شدند؛
ولی آنان رهبری دلهای شیعیان ضعیف را با قدرت در دست گرفته و حفظ می کنند؛ چنان که ناخدای کشتی سکان و فرمان کشتی را نگاه می دارد. بنابراین آنان نزد خدا والاترین انسانها هستند.2
رسول خدا(ص) پیرامون زنده کننده دین در هر قرن می فرماید:
خداوند بزرگ برای امت اسلام در آغاز هر قرن شخصی را برمی انگیزاند تا دین را احیا و زنده نماید.3
این گونه روایات با صراحت به نقش علما در روزگار غیبت اشاره کرده و به خنثی شدن توطئه شیطانها و تجدید حیات دین به دست دانشمندان تصریح می کند.
اثبات این مطلب در روزگار ما به دلیل و برهان نیاز ندارد. نقش حضرت امام خمینی(ره) در از بین بردن نقشه های شوم دشمنان – که اساس دین را در جهان معاصر در معرض خطر قرار داده بودند – بر کسی پوشیده نیست. عزتی که اسلام در این عصر یافته به برکت انقلاب اسلامی ایران و بنیانگذار آن حضرت امام خمینی است.

3. نقش شهر قم در آخرالزمان
آنگاه که جامعه بشری به سوی انحطاط و تباهی پیش می رود روزنه امیدی نمایان می گردد، مردمی پرچمدار نور در دل تاریکیها می شوند. شهر قم در آخرالزمان این نقش را بر عهده دارد. روایات بسیاری وجود دارد که در آنها این شهر مقدس و انسانهای وارسته ای که در آن وجود خود را از چشمه زلال مکتب اهل بیت سیراب کرده و رسالت ابلاغ پیام را برعهده گرفته اند، ستایش شده اند.
ائمه معصومین(ع) درباره قم و نقش آن در نهضت فرهنگی زمان غیبت امام زمان سخنانی دارند که به برخی از آنها اشاره می شود:
3-1 – قم حرم اهل بیت: از برخی روایات برداشت می شود که قم و اهل آن نشانه و الگوی تشیع و ولایت بوده و خواهند بود، از این رو هر کس را که می خواستند دوستدار اهل بیت و علاقه مند به آنان معرفی نمایند او را «قمّی» خطاب می کردند. چنان که در روایتی آمده است:
گروهی خدمت امام صادق(علیه السلام) شرفیاب شدند و گفتند:ما از مردم «ری» هستیم، حضرت فرمود: آفرین به برادرانمان از «اهل قم». آنان چند بار تکرار کردند: ما از «ری» خدمت شما رسیده ایم. حضرت نیز سخن نخست خود را تکرار می کرد. آنگاه فرمود: حرم خداوند مکه است؛ برای رسول خدا نیز حرمی در مدینه است؛
کوفه حرم امیرالمؤمنین است و حرم ما (اهل بیت) شهر قم است. و به زودی دختری از فرزندانم به نام فاطمه در آن دفن می شود، هر کس او را (با معرفت) زیارت کند، بهشت بر او واجب می شود. راوی میگوید: «امام صادق این سخن را هنگامی بیان فرمود که هنوز امام کاظم متولد نشده بود».4
در روایت دیگری به نقل از «صفوان» آمده است:
روزی نزد (ابوالحسن) امام کاظم بودم و سخن از مردم قم و میزان علاقه و دلبستگی آنان به حضرت مهدی(علیه السلام) به میان آمد. امام هفتم فرمود: «خداوند آنان را رحمت کند و از آنان خشنود باشد».
آنگاه ادامه داد:بهشت هشت در دارد که یکی از آنها برای مردم قم است، در میان شهرها و کشورها، آنان نیکان و نخبگان شیعیان ما هستند. خداوند ولایت و دوستی ما را با طینت و سرشت آنان آمیخته است.5
ائمه معصومین(علیهم السلام) شهر قم را از ابتدا، پایگاه عاشقان اهلبیت و حضرت مهدی(علیه السلام) می دانسته اند و شاید دری از بهشت که به شهر قم اختصاص دارد، باب المجاهدین یا باب الاخیار (درب نیکان) باشد؛ چنان که در روایت نیز به اهل قم، «نیکان شیعه» گفته شده است.
3-2 – شهر قم، حجت بر دیگران: خداوند در هر زمان، انسانهایی دارد که بر دیگران حجت اند و چون آنان در راه خدا قدم برداشته و برای اعتلای کلمه الله مبارزه می کنند، خداوند یاور آنان خواهد بود و شر دشمنان را از آنان دور می کند. در زمان غیبت امام عصر(علیه السلام) قم و مردم آن بر دیگر انسانها حجت هستند.
امام صادق(علیه السلام) می فرماید:
گرفتاریها و مشکلات از قم و مردمش به دور است و روزگاری خواهد رسید که قم و مردم آن حجت بر همه مردمان باشند و آن هنگام ظهور حضرتش می باشد و اگر چنین نبود زمین اهلش را فرو می برد. به یقین فرشتگان، گرفتاریها را از قم و مردمانش دور می کنند و هیچ ستمگری قصد قم را نمی کند مگر آنکه خداوند کمرش را می شکند و او را گرفتار درد،
مصیبت یا دشمن می گرداند. خداوند نام قم و مردم آن را از یاد ستمگران می برد چنان که آنان یاد خدا را فراموش کرده اند.6
3-3 – مرکز نشر فرهنگ اسلامی: یکی دیگر از موارد قابل توجه در روایات این است که شهر قم در روزگار غیبت به عنوان مرکزیتی برای رساندن پیام اسلام به گوش مستضعفان زمین درخواهد آمد و علما و دانشمندان دینی آن حجتی بر جهانیان خواهند شد.
امام صادق(علیه السلام) در این باره می فرماید:
به زودی شهر کوفه از مؤمنان تهی می گردد و علم و دانش از آنجا رخت برمی بندد و چون ماری که در گوشه ای چنبره زده است محدود می گردد و آنگاه علم در شهری که به آن قم میگویند آشکار میشود و این شهر پایگاه علم و فضیلت و معدن دانش و کمال میگردد به گونه ای که روی زمین هیچ مستضعف (فکری) نمی ماند که از دین آگاهی نداشته باشد – حتی زنان پرده نشین – و این زمان در نزدیکی ظهور قائم ما خواهد بود.
خداوند، قم و مردمش را جانشینان حضرت حجت قرار میدهد و اگر چنین نبود زمین اهلش را فرو میبرد و حجتی بر زمین نمیماند. علم و دانش از شهر قم به شرق و غرب جهان سرازیر میشود و بر جهانیان تمام میگردد به گونه ای که هیچ شخصی نمی ماند که دین و دانش به او نرسیده باشد. آنگاه حضرت قائم ظهور میکند و عذاب الهی بر کافران به دست آن حضرت فرو می آید؛ زیرا خداوند از بندگان انتقام نمی گیرد مگر هنگامی که حجت بر آنان تمام شده باشد.7
در روایت دیگری آمده است:
اگر مردم قم نبودند دین از بین می رفت.8
پی نوشت :

1 . بحارالانوار، ج67، ص351.
2 . تفسیر امام عسکری، ص344؛ الإحتجاج، ج2، ص260؛ بحارالانوار، ج2، ص6.
3 . سنن ابی داود ج4، ص104؛ جامع الأصول، ج12، ص63؛ کنزالعمال، ج12، ص193.
4 . بحارالانوار؛ ج60، ص217.
5 . همان، ص216.
6 . همان، ص213.
7 . سفینه البحار، ج2، ص445؛ بحارالأنوار، ج60، ص213.
8 . بحارالأنوار، ج60، ص217.
منبع: ماهنامه موعود