نویسنده: آمنه شیرازی‌نژاد
پژوهشگر مطالعات بودایی در هند و عرفان اسلامی
آنچه در پی می‌آید، ترجمه مقاله “Attitude of Women in Buddhist Text and Holy Quran” است که سال گذشته در سمینار بین‌المللی «زن در ادیان مختلف» به مناسبت گرامیداشت مقام زن در روز مادر مصادف با زادروز دختر گرامی پیامبر اسلام، حضرت زهرا (س)، در مرکز مطالعات علوم انسانی دهلی‌نو هابیتات سنتر توسط نگارنده ارائه شد و اینک تقدیم خوانندگان صفحه اندیشه می‌شود.
نوشتار ذیل قصد دارد پیدایش تحول اجتماعی و ارزش نهادن به مقام زن را پس از ظهور دو دین اسلام و بودیسم مورد بررسی قرار دهد.
به لحاظ تاریخی، ظهور و گسترش دین بودا در مشرق‌زمین به بیش از هزار سال پیش از ظهور اسلام در جزیره العرب برمی‌گردد. در حوزه تاریخی مطالعات زنان جامعه برهمنیسم با دیدگاه طبقاتی و جامعه عرب جاهلی (به دوران پیش از نزول قرآن کریم طبق آیه قرآن دوران جاهلی گفته می‌شود) جایگاه زن یکی از سیاه‌ترین و مخدوش ترین دوره‌های حضور خود را پشت سر گذاشته است.
به عقیده بسیاری از تاریخدانان و دین‌شناسان در حوزه بوداپژوهی، با ظهور آیین بودا گام بزرگی در سیستم برهمنیسم نسبت به بالا بردن مقام زن در خانواده و اجتماع برداشته شد.
پروفسور ساراوِو، استاد دانشگاه و بوداشناس، دلیل عقب‌ماندگی زنان در سیستم برهمنیسم را تحت فشار بودن زنان و محرومیت از تحصیل و نیازهای اولیه مادی و معنوی ایشان می‌داند. وی مبارزه بودا و نفی سیستم طبقاتی هند توسط او را مهم‌ترین عامل تحول اجتماعی زنان می‌داند. بودا، بنیانگذار آیین بودیسم شاهزاده‌ای هندی و از طبقه برهمنان بود. (برهمن بالاترین طبقه اجتماعی و حتی معنوی مردمان در سیستم طبقاتی هندویی است). وی پیش از بودا شدن، یعنی پیش از به اشراق رسیدن سیذارتا گؤوتما نام داشت.
او در سن 29 سالگی تاج و تخت پادشاهی را رها کرد و پس از 13 سال ریاضت و تفکر به اشراق رسید. هر چند شخص بودا دیدگاه خاصی نسبت به زنان و درک ایشان نداشت، اما مریدان و اطرافیان وی همچون برادرش آناندا، نگرش بودا را نسبت به زن متحول کردند.
تعالیم بودا در آن زمان چنان فراگیر و دلنشین بود که به زنان جرات داد چهره به چهره با بودا صحبت کنند و خواهان ابتدایی‌ترین حقوق خود یعنی «باور ِ بودن» شوند. حتی حق دیندار بودن از زنان جامعه آن زمان سلب شده بود. زنی که در جامعه برهمنیسم از بهره‌های دنیوی چیزی عایدش نمی‌شد، به لحاظ معنوی هم دست خالی محسوب می‌شد. بودا با توجه به این‌که در چنین فضایی رشد یافته بود و تا پیش از سن 29 سالگی که پشت پا به همه تعلقات دنیوی زد، تصویری جز لذت جنسی از زنان نداشت، بنابراین توقع خاصی در بذل توجه وی به مسأله زنان نمی‌توان داشت؛ با این حال نگرش او به کل هستی و تفاوت قائل نشدن بین انسان‌ها به لحاظ طبقاتی از پیش تعیین شده که در آن متولد می‌شوند و می‌میرند بسیار حایز اهمیت است. این نکته براحتی در یکی از اولین فراخوان هایش به نام (Samyutta Nikaya) سمیوتا نیکایا که به زبان پالی، مکتوب است آشکار می‌باشد. وی در ابتدای این خطابه چنین می‌گوید : هر کس اعم از زن و مرد به راه آیین قلباً ایمان داشته باشد به نیبانا بالاترین درجه رهایی انسان در تعریف بودایی چنگ خواهد انداخت. و این یکسان دانستن زنان و مردان در دستیابی به ایمان، مهم‌ترین نکته در فراخوان آموزه‌های بودا در تاریخ ادیان هند است، آموزه‌هایی که بعدها در سنگ نبشته‌هایی که از دوران پادشاهی آشوکا حدود 250 سال پس از فوت بودا به جای مانده، بسیار پررنگ‌تر خود را نمایان کرده‌اند یعنی خطابه‌های معروف آشوکا که دلبستگی تام او را در فراخواندن یکسان زنان و مردان برای پیوستن به راه آیین بودا در تاریخ ماندگار کرده است.
اما نکات بسیار قابل تأمل دیگری با مطالعه متون کهن بودایی بر طبق روایاتی که در آنها ثبت شده است، به دست می‌آید. به عنوان نمونه در وینایا پیتاکا که شامل قوانین زندگی برای راهبان بودایی اعم از زن یا مرد است و کتاب اول از مجموعه تی پیتاکا یا 3 سبد است (3 مجموعه بزرگ از تعالیم بودا که در 3 کتاب تنظیم شده‌اند: وینایا پیتاکا (قوانین زندگی راهبان)، سوتا پیتاکا (گفتارها)، ابی دمّه پیتاکا (شرح نظام فلسفی آیین بودا)) داستان زنی به نام مهاپاجاپتی گوتاما را می‌خوانیم که برای به عضویت درآمدن در انجمن راهبان بودایی نزد بودا می‌آید و از او کسب اجازه می‌کند، اما بودا درخواست وی را به خاطر زن بودنش تا 3 مرتبه رد می‌کند و پس از آن با احترام به پا در میانی آناندا وی را میپذیرد با این شرط که او و همه زنانی که خواهان پیوستن به انجمن هستند همچون مردان از تمام ظواهر زیبایی دست بکشند و همواره مو ها و ابروان خویش را تراشیده و لباس رهبانیت بپوشند؛ البته آن زن از تمام این شروط استقبال می‌کند و آنها را میپذیرد، ولی با این حال بودا بصراحت می‌گوید: «حال که زنان به انجمن راه یافتند، این آیین بیش از 500 سال نخواهد پایید» و بدین سان علناً اقرار می‌کند که سنگهه یا همان انجمن راهبان با راهیابی زنان به آن تضعیف خواهد شد.
بودا همچنین گاه که زبان به سرزنش یک زن راهب می‌گشاید از به کاربردن هرگونه کلام نابجا در مورد شخصیت زن به طور کلی فروگزار نمی‌کند و الفاظی همچون: غیرقابل کنترل، ضعیف، آزمند، متقلّب و متملّق را به کار می‌برد.
هر چند ذکر نکات فوق از ارزش متحول کننده آموزه‌های بودا برای دیدگاه اجتماعی نسبت به آن نمی‌کاهد، اما شایان توجه است که تشویق به ازدواج نکردن و همسر نگزیدن و کم بها جلوه دادن زن و زندگی خانوادگی همان‌طور که خود در اولین صبح پس از تولد پسرش بدون این‌که او را ببیند خانه و خانواده را ترک کرد نیز از دیگر نقاط ضعف بودا در نگرشش نسبت به مقام زن در آموزه‌های بودایی است. با یک فاصله تاریخی هزار ساله درمی‌یابیم اسلام در سرزمین جزیره العرب تحولی به مراتب بیشتر با دیدگاهی به مراتب بالاتر به زن نسبت به دیگر مکاتب و ادیان ارائه می‌کند. قرآن کریم که اصیل‌ترین و کهن‌ترین متن دینی مسلمانان جهان است حتی در کوچک‌ترین نکات زن و مرد را در یک طیف و مساوی قرار می‌دهد تا جایی که در تعداد به کار بردن واژه زن در کل 6236 واژه نازل شده در آن، دقیقاً برابر با تعداد به کار بردن واژه مرد که 24 مرتبه است، دقت می‌ورزد.
در قرآن گناه آلود بودن یا رتبه معنوی انسان را هرگز بر اساس جنسیت یعنی زن یا مرد بودن تعیین نمی‌کند در این میان اعلام و ترویج آموزه‌های اسلامی را خوش خلق‌ترین انسان‌ها یعنی (حضرت محمد(ص)) عهده‌دار می‌شود. مردی که به گفته خودش زن، عطر و نماز دوست داشتنی‌ترین‌ها در زندگیش هستند و این خود یک عطف تاریخی بزرگ برای ارج نهادن به مقام زن تلقی می‌شود. پیامبری که از مادرش (حضرت آمنه) و دایه‌اش حلیمه و همسرش حضرت خدیجه(س) همواره با احترام یاد می‌کند و نام می‌برد. در جامعه‌ای که کمی‌آن طرف‌تر دختر را صرفا به دلیل دیدگاه تبعیض جنسیتی زنده به گور می‌کنند، او در مقابل چشم همگان، بر دستان دخترش بوسه می‌زند و نه تنها زن را با ارزش‌ترین و گرامی‌ترین پدیده هستی معرفی می‌کند، بلکه مبین ابعاد وجودی یک زن در همه عرصه‌های خانوادگی، عاطفی و اجتماعی می‌گردد تا جایی که دختر مهربان ایشان لقب امّ‌ابیها یعنی مادر پدرش را می‌گیرد .
در قرآن کریم یکی از بزرگ‌ترین سوره‌ها به نام زنان نساء نامگذاری شده است. طبق تفسیر بیشتر مفسرّان قرآن کریم سوره کوثر به یمن وجود حضرت فاطمه زهرا(س) بر پیامبر نازل شده و آنجا که می‌فرماید «ما تو را [چشمه] کوثر دادیم» (سوره کوثر آیه 1) کوثر به معنای خیر کثیر و منظور از آن دختر پیامبر اسلام(ص) است. قرآن کریم بصراحت در آیه 140 سوره انعام ششمین سوره کتاب قرآن زنده به گور کردن دختران را گناهی نابخشودنی که امکان بازگشت در آن نیست، اعلام می‌کند و به این‌گونه بر رایج‌ترین رسم مردم آن سرزمین در آن زمان خط بطلان می‌کشد و در واقع می‌توان گفت این آیه اولین لایحه دفاع از حقوق زن در اسلام است:
«کسانی که از روی بی‌خردی و نادانی فرزندان خود را کشتند و آنچه را خدا روزیشان کرده بود از راه افترا به خدا حرام شمرده‌اند، سخت زیان کردند آنان براستی گمراه شده و هدایت نیافته‌اند.»
انعام، 140
در آیات متعدد دیگر به طور پیاپی مردان و زنان را هر دو و در کنار هم مورد خطاب قرار می‌دهد.
در قرآن، گناه آلود بودن یا رتبه معنوی انسان را هرگز بر اساس جنسیت یعنی زن یا مرد بودن تعیین نمی‌کند و اگر خبیثاتی (زنان ناپاک) در جهان حضور دارند برای خبیثون (مردان ناپاک) هستند و البته طبق آیه 26 سوره نور اینان برای ازدواج با یکدیگرند. همان طور که الطیبات (زنان پاکدامن) برای ازدواج با الطیبات ( مردان پاکدامن ) برگزیده خواهند شد.
همچنین در موارد متعدد در کتاب آسمانی مسلمانان وعده رستگاری برای زن ومرد و برخورداری از سیمایی نورانی به طور یکسان آمده است از جمله : «در روزی که مردان و زنان مؤمن را می‌بینی که نورشان در پیش ایشان و از راست ایشان شتابان می‌رود. امروز شما را مژده‌ای است به باغ‌هایی که آنچه [درختان] آن نهرها روان است و در آنجا جاودان بمانید. این است کامیابی و رستگاری بزرگ.»
حدید، 12
در قرآن کریم در برخورداری از صفات و اخلاقیات برگزیده انسانی مانند: تسلیم در برابر حقیقت بودن، شکیبایی، صداقت، تواضع، راستگویی، خردورزی، حیا و… زن و مرد برابرند.
در عرصه فعالیت‌های اجتماعی زنان همواره دوشادوش مردان در قرآن کریم حضور دارند:
« مردان مسلمان و زنان مسلمان، مردان با ایمان و زنان با ایمان، مردان فروتن و زنان فروتن، مردان راست گفتار و زنان راست گفتار، مردان شکیبا و زنان شکیبا، مردان خداترس و زنان خداترس، مردان صدقه‌دهنده و زنان صدقه‌دهنده، مردان روزه‌دار و زنان روزه‌دار، مردان با عفت و زنان با عفت و مردان و زنانی که خدا را بسیار یاد می‌کنند، خداوند برای همه ایشان آمرزش و مزدی بزرگ آماده کرده است.»
احزاب، آیه 35
«همانا مردان و زنان صدقه‌دهنده و آنان که خدای را وام دادند وامی نیکو، به آنان دو چندان افزون باز داده شود و ایشان مزدی گرانمایه دارند.»
در انجام اعمال و دریافت نتیجه نیز زن و مرد در قرآن کریم یکسان معرفی می‌شوند:
هر کس از زن و مرد که کاری نیک و شایسته انجام دهد در حالی که ایمان داشته باشد همانا او را به زندگانی پاک و خوشی زنده بداریم و مزدشان را بر پایه نیکو ترین کاری که می‌کردند پاداش دهیم.
(نحل 97)
