اولاً معصومین(ع) فرشته مهذب نبوده اند بلکه انسان مهذب بوده اند: «قُلْ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِّثْلُکُمْ یُوحَى إِلَیَّ»[1]؛ بگو من همانا بشری هم چون شمایم که به من وحی میشود. وَلَآ أَقُولُ لَکُمْ إِنِّى مَلَکٌ[2]؛ و من به شما نمیگویم من فرشته ام.
ثانیاًاین پرسش از این جا نشأت گرفته که تصورشده که عصمت امری جبری است و معصومین بدون اراده خود و با اجبار خداوند معصوم شده اند و اگر مرتکب خطا نمیشوند به این دلیل است که توانایی انجام گناه را ندارند لیکن این تلقی از عصمت تلقی اشتباهی است.
جبری انگاشتن عصمت، معصومین را به ماشین خودکاری تبدیل میکند که نه شایسته الگو شدن برای دیگران اند، و نه سزاوار پاداش فراوان.
اختیار آمد عبادت را نمک ورنه میگردد به ناخواه این فلک
گردش او را نه اجر و عقاب که اختیار آمد هنر وقت حساب
جمله عالم خود مسبِّح آمدند نیست آن تسبیح جبری مزدمند[3].
این مشکل به سادگی قابل حل است. سیر اختیاری انسان دارای دو رکن اساسی است: علم و اراده. ما اگر دچار معصیت میشویم، یا نسبت به زشتی گناه، آگاهی کامل نداریم و یا از ارادهای قوی برای ترک آن، برخوردار نیستیم.
هر چه این دو عامل تقویت شود، دایره گناهان آدمی، تن گتر و تن گتر خواهد شد. معصومین کسانی هستند که هم از نظر شناخت چنان ا ند که زشتی و ناپسندی هر کار بدی را به چشم دل میبینند و هم به لحاظ اراده، چنان قدرتی دارند که طوفان غرایز حیوانی، عنان اختیار را از کف آنان نمیرباید. همه ما مرتبهای چنین مصونیت هایی را تجربه نمودهایم، به عنوان مثال، خوردن برخی از نجاسات، حتی به فکر هیچ انسانی خطور نمیکند، تا چه رسد به این که در جامعه تحقّق یابد[4].
به عبارت دیگر مقام عصمت به معنی یک حالت تقوای الهی است که به امداد پروردگار در پیامبران و امامان-ع- ایجاد میشود امّا با وجود این حالت چنان نیست که آن ها نتوانند گناه کنند بلکه قدرت این کار را دارند و با اختیار خود از گناه چشم میپوشند. درست همانند یک طبیب بسیار آگاه که هرگز یک ماده بسیار سمّی را که خطرات جدّی آن را میداند هرگز نمیخورد با این که قدرت بر این کار را دارد امّا آگاهی ها و مبادی فکری و روحی او سبب میشود که با میل و اراده خود از این کار چشم بپوشد. و ترک کردن گناه برای آن ها محال عادی است نه محال عقلی.
بر این اساس؛ اولاً معصوم و غیر معصوم در توانایی انجام گناه ونیزدر این که مجبور به ترک گناه نیستند مشترکند.
ثانیاً تنها عنصری که در معصوم وجود دارد و باعث ترک گناه او میشود علم و اراده است علم و اراده ای که به عنایت خداوندی است و به دلیل تلاش معصوم و داشتن شایستگی های لازم به او عنایت شده است.
پس سایر انسان ها می توانند معصومین(ع) را الگو و اسوه خود قرار دهند و با تلاش خود شایستگیهای لازم را بدست آورند.
پی نوشت ها:
[1] . کهف / 110.
[2] . انعام / 50.
[3] . جلال الدین مولوی، مثنوی معنوی، تهران ، پنجم، 1373، دفتر دوم، ابیات 3287-9.
[4] . مصباح یزدی ،محمد تقی راهنماشناسی، ، تهران: امیرکبیر، 1375 ش، ص 115-128.
