رسیدگی به بچه‌ها و جوانان در چه قلمروهایی امکان‌پذیر است؟ و والدین در فرایند تربیت فرزندانشان چه باید بکنند؟
در مورد بچّه‌ها و جوانان، اساساً در دو قلمرو کلی می‌توان رسیدگی نمود.
1. قلمرو نیازهای مادی و جسمانی
والدین در پایه‌ریزی «شخصیت» فرزندانشان که همه ابعاد وجودی آن‌ها را شامل می‌شود، می‌توانند نقش مفید و مؤثر ایفاء نمایند[1]. پس ابتدا باید نیازها و توانایی‌های فرزندان را بشناسند سپس در پاسخ‌گویی به نیازها و شکوفایی توانمندی‌های آن‌ها گام بردارند[2].
2. قلمرو نیازهای معنوی
کودک انسان، استعداد رشد و شکفتن در ابعاد مختلف، معنوی اخلاقی و شناختی را دارد. والدین می‌توانند زمینه مناسب برای رشد شناختی، اخلاقی، عاطفی و جسمانی فرزندان را در دوره‌های مختلف کودکی، نوجوانی و جوانی آن‌ها فراهم سازند. نکته‌ای که والدین باید به آن توجه داشته باشند این است که سعی کنند نحوه تربیت و رسیدگی آنان به فرزندان متناسب با شرائط سنّی و خصوصیات فردی فرزندان آن‌ها باشد[3].
عمده‌ترین محورهایی که والدین می‌توانند در فرایند تربیت فرزندان مورد توجه قرار دهند، عبارتند از:
1. فراهم نمودن محیط زندگی آرام، عاطفی و کریمانه؛ کودکان به مهر و محبت و محیط امن، نیاز دارند[4]. اگر کودکی در دوران طفولیت و قبل از دبستان و همچنین دوران ابتدایی و دبستان در خانواده پاک و پر مهر و محبت و سرشار از عشق و ایمان به خدا پرورش یافته باشد، قدرت تفکر و اندیشه وی در جهت شناخت پدیده‌های طبیعی عالم و در ارتباط با مبدأ آفرینش، به صورت خلاق پرورش می‌یابد؛ در حالیکه اگر در این دوران پربار و حساس تربیتی، از چنین موقعیت‌هایی محروم باشد، جبران آن در سنین بالاتر مشکل و در بعضی از مواقع غیر ممکن است.
2. فراهم آوردن زمینه سوادآموزی، تعلیم و تربیت و فراگیری آداب اجتماعی[5]؛ دوران خردسالی دورانی است که اگر کودک در زمینه‌های مربوط به سوادآموزی، پرورش عواطف و احساسات، برقراری ارتباط و سازگاری‌های اجتماعی و… تحت مراقبت و تعلیم و تربیت صحیح اسلامی قرار نگیرد، سرانجام به یک انسان بی‌سواد، خودخواه و بی‌عاطفه و عاری از مهر و محبت در مقابل والدین و سایر افراد خانواده و اجتماع، تبدیل خواهد شد. از وصیت‌های امیر المؤمنین علی ـ علیه السّلام ـ به فرزندش امام حسن ـ علیه السّلام ـ است که می‌فرماید: «دل کودک همچون زمینی خالی است که هر بذری در آن پاشیده شود، می‌پذیرد؛ پس من پیش از آن‌که قلبت سخت شود و فکرت به امور دیگری مشغول شود، به ادب و تربیت تو مبادرت ورزیدم.» در مورد تحصیل علم و فراهم‌سازی زمینه سوادآموزی برای فرزندان نیز تأکید فراوان شده است. والدین سعی کنند زمینه مناسب برای سوادآموزی و فرآیند اجتماعی شدن فرزندانشان را فراهم سازند. امروزه علم و دانش و آشنایی با اصول روابط اجتماعی، شرط لازم برای زندگی کردن است. بدون این دو مهارت نمی‌توان به کار و شغل مناسبی دست یافت و همچنین نمی‌توان از امکانات و تکنولوژی روز، بهره‌مند شد.
3. فراهم آوردن زمینه تفریحات سالم؛ سومین حیطه‌ای که والدین می‌توانند در مورد کودکان، نوجوانان و جوانان رسیدگی لازم را نمایند این است که زمینه ورزش و بازی‌های فکری به منظور ورزیدگی و رشداستعدادها و نیز تفریحات سالم فردی و گروهی برای حفظ شادابی و نشاط فرزندان را فراهم سازند[6]. بسیاری از والدین از اهمیت و تأثیر بازی‌ها و سرگرمی در کودکان و نوجوانان غافلند و از فراهم کردن امکانات لازم برای آن‌ها خودداری می‌کنند و حتی آن را کاری عبث و بیهوده می‌پندارند. عده‌ای نیز از بازی برای آسوده کردن خود و در امان ماندن از مزاحمت‌ها و سر و صداهای کودکان و نوجوانان جلوگیری می‌کنند. والدین باید به اهمیت آن توجه داشته باشند و از سوی دیگر نیز مراقب باشند تا با کنترل و هدایت آن‌ها آن هم به صورت غیرمستقیم و حساب شده باشد.
4. تربیت دینی با آموزش و تمرین عبادات و فراگیری احکام اسلامی[7]؛ والدین وظیفه دارند که فضای مذهبی مناسب برای فرزندانشان فراهم نموده[8] و الگوهای موفق مذهبی در طول تاریخ را متناسب با شرایط سنّی آنان معرفی نمایند.
رعایت ضوابط اخلاقی و دینی در برخورد با فرزندان، ترغیب آنان به مطالعه کتب سودمند و سازنده مذهبی، فراهم آوردن زمینه حضور آنان در مساجد، مراسم نمازهای جمعه و استفاده از برنامه‌های سازنده و روحبخش عبادی، آشنا نمودن فرزندان با مسایل سیاسی و اجتماعی و به ویژه تجلی دین و دین‌باوری در صحنه‌های جاویدان هشت سال دفاع مقدس همه و همه در تقویت دین باوری نسل جوان مؤثر هستند. والدین مسئولان تربیتی، نهاد آموزش و پرورش و صدا و سیما هرکدام به سهم خود می‌توانند در این قلمرو به نسل در حال شکفتن یاری رسانند.
همچنین والدین می‌توانند در حیطه نیازهای مادی و جسمانی[9] فرزندان مانند آموزش مسایل بهداشت، رسیدگی به تغذیه فرزندان، انتخاب شغل و حرفه مناسب و فراهم نمودن زمینه ازدواج آنان نقش مؤثر و مفید ایفا نمایند.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
دکتر دان‌دنیک‌میر، والدین موثر، فرزند مسئول، ترجمه مجید رئیس‌دانا، رشد، 1370.
لورا استافورـ چری به یر، تعامل والدین و کودکان، رشد، 1377، فصل 6ـ1.
دکتر محمد رضا شرفی، مشکلات تربیتی را چگونه حل کنیم؟ تزکیه، 1377.
پی نوشت ها:
[1] . قائمی، علی، نقش پدر در تربیت، انتشارات امیری، ص55ـ41.
[2] . همان، خانواده و تربیت کودک، انتشارات امیری، 1370.
[3] . عباس حضرت، مراحل تربیت را در نظر داشته باشیم، انتشارات طلایه، 1378.
[4] . فلسفی، محمد تقی، کودک، ج2، ص115؛ و کریمی‌نیا، محمد علی، الگوی تربیت اجتماعی، پیام مهدی، 1377، ص197.
[5] . قائمی، علی، نقش پدر در تربیت، انتشارات امیری، فصل 10.
[6] . آرونفرید و همکاران، روان‌شناسی رشد، ص196، و نیز امینی، ابراهیم، اسلام و تعلیم و تربیت، انجمن و مربیان، 1372، ص222ـ 205؛ و قائمی، علی، نقش پدر در تربیت، انتشارات امیری، فصل 27.
[7] . شرفی، محمد رضا، دنیای نوجوان، انتشارات تربیت، 1376، ص 126ـ123.
[8] . ابو محمد حسن ابن شعبه، تحف العقول عن آل الرسول، ص189، حدیث 23؛ ( در مورد مسئولیت پدر و مادر در تربیت مذهبی فرزندان) و قائمی، علی، نقش پدر در تربیت، انتشارات امیری، فصل 15ـ13.
[9] . قائمی، علی، خانواده و تربیت کودک، انتشارات امیری، 1370، ص 129ـ 115.
