برای روشن شدن بحث، ابتدا باید هر یک از مفاهیم «عزت نفس» و «اعتماد به نفس» تعریف شود. و مقصودی که از آنها داریم کاملاً روشن شود.

تعریف اعتماد به نفس
اعتماد به نفس Self – confidence : اعتماد به نفس  یعنی اتکا به نیروها و توانایی‌های خود و بهره‌گیری از این نیروهای خدادادی، در مسیر پر پیچ و خم زندگی تا در مشکلات و سختی ها بار خود را خویش به دوش کشیم، نه آن که دست نیاز به سوی دیگران بگشاییم و چشم به آنها بدوزیم. اسلام نیز به این خوداتکایی و اعتماد به نفس با توکل به خدا، تاکید دارد.[1] اعتماد به نفس عزم انسان را راسخ می کند و انسان را به قله های سعود و پیشرفت می رساند.

تعریف عزت نفس
در نظام اعتقادی و تربیتی اسلام، مفهومی تحت عنوان «عزت نفس» مطرح شده است؛ که امروزه، به غلط تلقی رایج این است که عزت نفس، برگردان واژه self-esteem و دقیقاً به همان معنا است. در حالی که مفهوم «حرمت خود» (مجموعه ارزشیابی و قضاوت هایی که فرد در مورد خود دارد) مناسب ترین عبارت برای واژه فوق است؛ و تعریف و کاربردی غیر از آنچه که منابع اسلامی از عزت نفس دارند، دارد. البته نه این‌که کاملاً از هم بیگانه باشند؛ بلکه با هم ارتباط دارند.[2] عزّت در لغت به معنای «قوت» ، «غلبه»، «شکست ناپذیری» و… است. «العزه : هی القوه و الغلبه» و فی الحدیث «المومن اعز من الحیل ای اصلب»[3] راغب اصفهانی نیز می نویسد: «عزت، حالتی است که مانع از مغلوب شدن انسان می شود اصالت شکست ناپذیری) و در اصل «عزاز» به معنای زمین ضلب و محکم و نفوذ ناپذیر گرفته شده است.»[4] بنابراین، از نظر اسلام عزت نفس عبارتست از حالت شکست ناپذیر و توان مقاومت در برابر سختی ها و مشکلات و عدم پذیرش ذلت در موقعیت های دشوار زندگی که در اثر نوعی عملکرد در انسان پدید می آید، و داشتن این حالت باعث برتری فرد از نظر خود و دیگران می شود، بدین لحاظ افرادی که در برابر سختی، و مشکلات مقاوم و سر سخت هستند، می توانند در موقعیت های گوناگون، خود را حفظ کرده ، به پیروزی و سربلندی نایل شوند شخصی که عزت نفس دارد از چنان شخصیت معنوی قوی و قدرت روحی بالایی برخوردار است که نمی توان او را تحت تاثیر قرار داد و بر او غلبه کرد.
با توجه به احادیث و روایات مشابه فراوانی که درباره نفس و حالات آن وارد شده است، در اسلام از حرمت خود با عزت نفس و عنوان احترام به خود با بیان جملاتی که نشانه‌ کرامت انسان است یاد شده است. عزت نفس از درون انسان سرچشمه می گیرد و تنها پس از شناسایی، پذیرش و احترام نهادن به هسته اصیل خویش است که فرد می تواند به آن دست یابد.[5] قابل توجه اینکه در برخی آیات قرآن و از جمله در آیه 10 سوره فاطر عزت منحصراً از آن خدا شمرده شده و در آیات مورد بحث می افزاید: و از آن رسول او و مومنان است چرا که اولیاء و دوستان خدا نیز (نمونه کوچکی) از عزت او را دارند و به او متکی هستند، به همین دلیل در روایات اسلامی روی این مساله تاکید شده است که مومن نباید وسائل ذلت خود را فراهم سازد، خدا خواسته او عزیز باشد او هم برای حفظ این عزت باید بکوشد. در حدیثی از امام صادق ـ علیه السلام ـ در تفسیر آیه ولله العزه و لرسوله و للمومنین می خوانیم: «فالمومن یکون عزیزاً و لا یکون ذلیلا… المومن اعز من الجبل ان الجبل یستفل منه بالمعاول، و المومن لا یستفل من دینه شیء: مومن عزیز است و ذلیل نخواهد بود، مومن از کوه محکمتر و پر صلابت تر است؛ چرا که کوه را با کلنگ ها ممکن است تخریب کرد ولی چیزی از دین مومن هرگز جدا نمی شود.» در حدیث دیگری از همان امام می خوانیم: «لا ینبغی للمومن ان یذل نفسه قیل له و کیف یذل نفسه قال یتعرض لما لا یطیق!، سزاوار نیست مومن خود را ذلیل کند، سوال شد چگونه خود را ذلیل می کند؟ فرمود: به سراغ کاری می رود که از او ساخته نیست!»

مولفه های عزت نفس در آیات
با استفاده از آیات و روایات و بررسی حالات افراد، مولفه‌های ذیل را برای عزت نفس می‌توان برشمرد:
1. شکست ناپذیری و توان مقاومت در برابر سختی‌ها؛
2. بی‌نیازی از دیگران؛
3. اطاعت و تسلیم در برابر خدا.
4. احساس ارزشمندی
5. دوری از ذلت و خواری؛
6. جنبه الهی بودن؛ چون عزت در اصل از آن خدا است.

تفاوت‌ها
با توجه به تعریف‌ها و توضیحاتی که برای هر یک از مفاهیم «عزت نفس» و «اعتماد به نفس» داشتیم. مرزها و تفاوت‌های آنها تا حدودی روشن شده “اعتماد به نفس” آگاهی داشتن به استعدادها، توانمندی‌ها، ارزش انسانی خود و جایگاهی که هر کس در این دنیا دارد، و اتکا به آن نیروها و استعدادهای درونی و سعی و تلاش بر طبق آن است؛ اما “عزت نفس” حالت شکست ناپذیری، قوت و توان مقاومت و دوری از ذلت و احساس ارزشمندی است، که به انسان کمک می کند تا در برابر سختی ها و ناملایمات زندگی ایستادگی کرده و به پیروزی و سر بلندی دست یابد، و به آسانی تحت تاثیر افکار و عملکرد منفی دیگران واقع نشود. در واقع افراد با عزت نفس بالا شجاع و نترسند و از غیر خدا نمی هراسند.
عزت نفس با خدا محوری محقق می شود و وصل به امور مادی و غیر مادی است و اعم است؛ ولی اعتماد به نفس در فرهنگ غربی، انسان محور و اخص است. انسان در صورتی می‌تواند حالت عزت نفس را در خویش ایجاد کند که ارتباط قلبی و معنوی با خدا برقرار، و به دستورهای الهی عمل کند. اما اعتماد به نفس شناخت و تقویت نیروی های درونی و بهره گیری از کمک های الهی (توکل بر خدا) محقق می‌شود.
اما باید توجه داشت که اعتماد به نفس ریشه در خودشناسی و عزت نفس دارد. یعنی انسان با تأمل در خود با نقاط قوت ضعف خود آشنا می‌شود. و اگر واقع بین باشد ، هر چند نقاط ضعف هم داشته باشد، می‌‌‌تواند با تکیه بر آن دسته از توانایی‌های خود و توکل به خدا به قله‌های پیشرفت دست یابد.

پی نوشت ها:
[1]. ر.ک: شجاعی، محمد صادق، توکل به خدا راهی به سوی حرمت خود و سلامت روان، قم، مرکز انتشارات موسسه امام خمینی، 1383، ص50.
[2]. ر.ک: همان، ص173.
[3]. الطریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، تهران، مرتضوی، 1375، ج4، ص27و26.
[4]. الراغب الاصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، دمشق، دارالقلم، 1416، ص563.
[5]. تفسیر نمونه، ج24، ص170و169.