نویسنده: سید محسن موسوی آملی

در گذشته های نه چندان دور در ایران قدیم، آیین ها و رسومات بسیاری بر محور تمسک به قرآن کریم شکل یافت. مردم قرآن دوست ایران، تلاش می کردند تا قرآن کریم را فصل الخطاب و راه گشای همه دو راهی های زندگی خود قرار دهند.
یکی از مواردی که مردم به قرآن نیازمند می شدند زمانی بود که مردم نیاز به داوری، امان دادن و امان گرفتن، سوگند گرفتن یا پیمان بستن بر سر موارد مهم یا مانند اینها داشتند. یکی از رسم های قرآنی قدیمی در ایران قرآن مهر کردن نام دارد. این کار که نشانگر اعتماد عمیق و اعتقاد وثیق مردم به قرآن کریم بود، نقش بسزایی در پایان دادن اختلافات، دعواها و ناآرامی های امنیتی و اجتماعی ایفا می کرد.
چرا که هنگامی گروهی اقدام به مهر کردن قرآن می کردند یا آن را به گروه مقابل اختلاف پیشنهاد می دادند که هیچ گونه راه چاره یا زمینه اعتمادی باقی نمی ماند و تنها راه برون شدن از مشکل به وجود آمده قسم یاد کردن یا میانجی قرار دادن قرآن کریم بود.
مهر کردن قرآن خود دارای اقسامی بوده و در موارد مختلفی کاربرد پیدا می کرد. یکی از اقسام قراردادهایی که در داخل جلد قرآن کریم یا صفحات سفید آغازین یا پایانی قرآن نوشته می شد، قسم نامه ها بود. بدین صورت که شخص یا گروهی مضمون سوگند خود را در صفحه ای از قرآن نوشته و پای این نوشته ها را مهر می کردند. در فرهنگ بزرگ سخن درباره این گونه قسم نامه ها آمده است: نوشته ای متضمن قسم که شخص با خواندن یا نوشتن آن انجام دادن یا انجام ندادن عملی را به عهده می گیرد. گاهی این نوشته را در قرآن می نوشتند.( فرهنگ سخن، ج6، ص 5536) بنابراین یکی از موارد مهر کردن قرآن، زمانی بود که عده ای بر انجام کاری هم قسم می شوند و به صورت جمعی سوگند یاد می کردند که در انجام آن کار هماهنگ و موافق باشند.
مانند متن زیر:
دیشب بعد از شنیدن خبر در منزل حاج شیخ باقر، شرح مفصلی به حاجی محمد شفیع و حاجی محمد نوشته بودم. آخر الامر هر سه هم قسم شدند و قرآن مهر کردند تا جان دارند در این کار کوشیده باشند و نظرشان به دیگران نباشد و متحد باشند.( خاطرات ظهیرالدوله، ص 63)
یکی دیگر از انواع نوشته هایی که در قرآن کریم نگاشته می شد، امان نامه بود. در درگیری ها و نزاع هایی که در گذشته میان اقوام و گروه ها به وقوع پیوست. گاه گروه های غالب و قوی تر به فرد و یا گروهی امان می دادند و از آنها می خواستند که با تسلیم خود با ضمانت حفظ جان، به جنگ و درگیری پایان دهند.
برای اعتماد امان گیرندگان به امان دهندگان برخی از این امان نامه ها در قرآن کریم( داخل جلد یا صفحات آغازین و پایانی) نوشته می شد و امان دهندگان آن را مهر می کردند.
بنابراین یکی از موارد و مصادیق قرآن مهر کردن، امان دادن به افراد بود. برای نمونه در زندگی مبارزه دکتر حشمت آمده است: پس از مدتها که دکتر ابراهیم حشمت الاطباء به همراه نهضت جنگل مشغول مبارزه بود، از جانب مقامات نظامی دولت به تسلیم دعوت شد و برای دکتر امان نامه پشت جلد قرآن نوشتند و برای او ارسال کردند.( روزشمار شمسی، ص 61)
همچنین در خاطرات مهدیقلی هدایت آمده است: اسماعیل آقا پسر جعفرآقاست که نظام السلطنه قرآن برای او فرستاد او را تأمین داد. به تبریز آمد و به خدعه کشته شد و در آن سوء تدبیر هفت نفر از عملجات حکومتی به دست کسان جعفرآقا هلاک شدند. قرآن را نزد عبد الحمید بردند و در نتیجه فتنه شیخ عبدالله پیش آمد.( خاطرات و خطرات، ص 323)
یکی از آسیب هایی که رسم قرآنی مهر کردن قرآن با آن مواجه بوده است. سوء استفاده کسانی است که به قرآن و حقایق دینی معتقد نیستند. تاریخ حکایت گر حوادثی است که در آن افراد بی دین و خداناترس از آیین ها و گزاره های مذهبی سوء استفاده کرده و افراد معتقد و دیندار را فریفته اند و از اعتماد ایشان به خدا و قرآن بهره نابجا برده اند. مواردی که افرادی به دیگران تأمین داده اند و قرآن را به عنوان امان و وسط قرار داده و قرآن را مهر کرده اما پس از رسیدن به نتیجه و دستیابی به فرد مورد نظر، به پیمان خود و قرآن مهر شد، خیانت کرده و خلاف عهد و پیمان عمل می کردند مانند: شاهزاده و هیئت دولت آن وقتی صلاح دیدند که حقوقی به عنوان مستحفظ راه به او داده و مطیعش بکنند. با قول و قرار و مهر کردن قرآن، ماشاء الله خان با سوارهای خودم به تهران آمده چندی در پایتخت اقامت کرد ولی در قول و قرار خود به قرآن پایدار نبودند.( شرح زندگانی من، ج2، ص 433) همچنین در خاطرات مخبرالسلطنه آمده است: ید الله خان پسر غلامرضا خان سردار پشت کوه، امان خواست بعرض رساندم و به نظرم غریب می آمد. چه سپهبد قرآن مهر کرده بود تأمین داده بود، سران الوار نزد او آمده بودند و همه را به دار زدند به هر حال دستخطی صادر شد. 17 شهریور 1308 دستخط را با قرآنی به مهر خودم بتوسط سید حسین کلیددار که رافع بود به بغداد فرستادم که غلامرضا خان و فرزندش به تهران بیایند. خوب شد نیامدند و الا من پیش وجدان خود شرمنده می شدم.( خاطرات و خطرات، ص 386)
رسم نوشتن پیمان نامه ها و امان نامه در قرآن کریم و آنگاه مهر کردن آن که به صورت خلاصه قرآن مهر کردن نام می نهند، کم کم با تغییراتی روبرو شد. در برخی از متون و نوشته ها آمده است که این رسم قرآنی را خلاصه کرده و دیگر متن امان نامه یا عهد و پیمان را نمی نوشتند بلکه همین که قرآنی به مهر کسی ممهور می شد و برای طرف مقابل فرستاده می شد برای بیان مقصور کافی بود. لذا در برخی از قرآن مهر کردنها، شاهد متنی مبنی بر بیان مقصود نیستیم و فقط مهر شخصی در آن وجود دارد.
بعدها قرآن مهر کردن در گفتگو و به مجاز به هرگونه قسم موکد یاد کردن و پیمان موکد بستن هم گفته می شده است.( فرهنگ سخن، ج6، ص 5506)
منبع:نشریه بشارت شماره 75