روان شناسان و متخصصان خانواده، شرایط و ملاکها و ویژگیهایی را برای ازدواج توصیه می کنند. این توصیه ها را می توان به دو دسته تقسیم نمود: شرایط و ویژگیهای فردی – ملاکهای ازدواج.
الف) شرایط و ویژگیهای فردی
اولین مسائل مطرح در ازدواج، زمان و سن مناسب و میزان رشد فرد برای ازدواج است. در این رابطه سه شرط اساسی را به اختصار می توان نام برد: 1- بلوغ جسمانی و روانی و اجتماعی 2- داشتن هدف و انگیزه برای ازدواج، و 3- داشتن اطلاعات لازم در مورد انتظارات، تکالیف و وظایف در زندگی زناشویی. این عوامل به شرح زیر مورد بررسی قرار می گیرد:
– رشد جسمانی: رشد جسمانی دختر و پسر که شناخت آن چندان هم دشوار نیست در حقیقت آمادگی های فیزیولوژیکی آنان برای ازدواج است، ضمن آنکه انسان به عنوان یک کل مطرح است و همه ابعاد رشد با یکدیگر ارتباط تنگاتنگ دارند. رشد جسمانی در حد بیشتری در رشد و سازگاری روانی و اجتماعی فرد تأثیر گذار است و در حقیقت نخستین شرط قابلیت زناشویی و پدر یا مادر شدن است که از اهداف مهم ازدواج به حساب می آید.
– رشد اخلاقی: اخلاق نیکو از بهترین سرمایه های هر فرد و از مهمترین شرایط لازم برای ازدواج است. رسول اکرم – صلی الله علیه و آله – می فرمایند: همانا بر انگیخته شدم تا مکارم اخلاق را بین مردم زنده کنم و زمانی که از حضرتش سؤال شد که دختران خود را به ازدواج چه افرادی درآورند؟ درپاسخ فرمودند؛ کسی که اخلاقش نیکو و دیندار باشد. در زندگی زناشویی زن و مرد باید اصول اخلاقی، از قبیل احترام به یکدیگر، ملایمت در سخن گفتن، گذشت، عفو و اغماض را در حدّ امکان رعایت کنند.
– رشد عقلی: پس از بلوغ جسمانی و حسن خلق، ریشه فکری یعنی مجموعه فعالیتهای ذهنی فرد که اندیشه ها، دیدگاه ها، نگرشهای کلی و توانایی های حل مسأله را در او تعیین می کند از اهمیت بالایی برخوردار است. به فرمایش حضرت علی – علیه السلام – عاقل کسی است که هر کاری را در جای خود انجام دهد. و به کمک عقل راه ضلالت را از خوشبختی تشخیص دهد. بدیهی است همانگونه که افراد از لحاظ رشد جسمانی متفاوت هستند، از نظر رشد عقلانی نیز تفاوت دارند. نکته مهم از رشد عقلی که در زندگی زناشویی تأثیر دارد، توانایی و قابلیت اندیشیدن و قدرت تمیز صحیح از غلط است.
– رشد اجتماعی: زناشویی، زندگی مشترکی است که زن و مرد طی آن در مجموعه ای از مناسبات و تعاملهای اجتماعی قرار می گیرند. بنابر این پسر و دختر باید از رشد اجتماعی لازم برخوردار باشند. بدین معنی که قادر به ایجاد رابطه اجتماعی بوده، به دیگران احترام بگذارند و نقش و وظایف و مسئولیتهای خویش را در برابر قراردادها و مناسبات اجتماعی به نحو مطلوب انجام دهند.
– رشد عاطفی: رشد عاطفی عبارت از توانایی در کنترل احساسات منفی و مثبت و بروز نفرت و خشم، عشق و شادی در محدوده مورد قبول جامعه است. زن و مرد باید توانایی داد و ستد عاطفی و تبادل مهر و محبت و عواطف را نسبت به یکدیگر و همه افرادی که به گونه ای بر اثر این ازدواج با آنان مرتبط خواهند شد، داشته باشند.
ب) ملاکهای ازدواج
هر اندازه دختر و پسر از نظر ویژگیهای گوناگون نزدیکتر باشند ترکیب آن دو در زندگی زناشویی استوارتر و عمیق تر خواهد بود. این مجموعه ویژگیها در منابع اسلامی با عنوان اصول کفویت و همانندی عنوان شده است که در ابعاد گوناگونی چون: سن، وضعیت روانی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و تحصیلی قابل بررسی است.
مطالعات متعدد به عوامل زیر به عنوان ملاکهای ازدواج، که دختر و پسر می باید در نظر بگیرند، تأکید می ورزد:
1. ایمان و دینداری: پایبندی به ارزشهای دینی و در جامعه ما به اصول آیین مقدس اسلام بدون شک یکی از عوامل خوشبختی در زندگی زناشویی است. دین به عنوان یک عامل درونی افراد را از ارتکاب به اعمال خلاف انسانی باز می دارد. علاوه بر این زن و مرد با ایمان و تقوی از هر جهت برای تربیت فرزندان صالح شایسته تر هستند.
2. اصالت خانوادگی: اصالت خانوادگی دختر و پسر یکی از اساسی ترین ملاکهای ازدواج، به ویژه در جامعه اسلامی ما است. شناخت خصوصیات و وضعیت تربیتی فرهنگی خانواده همسر آینده، در ایجاد تفاهم بین دختر و پسر در زندگی زناشویی نقش اساسی ایفا می کند و می تواند ملاک قابل اعتمادی برای چگونگی نحوه تربیت فرزندان و ارتباطات متقابل در زندگی زناشویی تلقی شود. تحقیقات نشان می دهد که در ایران یکی از مهمترین عوامل طلاق، تفاوتهای بارز فرهنگی تربیتی و اخلاق در خانواده های زن و شوهر می باشد.
3. سن: تناسب سنی بین زن و مرد، تشابه نیازها و علایق، توقعات و انتظارات را تا حدودی به دنبال دارد. عامل تناسب سنی در زندگی زناشویی، که نیازهای جنسی یکی از اهداف مهم آن است، نقش بارزی را ایفا می نماید.
کارشناسان خانواده، با توجه به درصد تناسب های زن و مرد حدود 2 تا 6 سال اختلاف سن بین زن و مرد را توصیه می نمایند. مناسب ترین سن ازدواج برای دختران بین 18 تا 22 سال و برای پسران را بین 24-28 سال عنوان نموده اند. ناگفته نماند که عامل سن، با وجود اهمیت زیاد آن، همانند دیگر ملاکها به تنهایی نمی تواند عامل موفقیت در زندگی زناشویی باشد، ضمن آنکه امروزه به دلیل تحولات اقتصادی و اجتماعی و شرایط زندگی در شهر و روستا این عامل تا حدودی دستخوش تغییر است.
4. تحصیلات: تشابه تحصیلی نیز در ایجاد تفاهم بین زن و مرد عامل مهمی است. هر چند که در موارد متعددی صرف تحصیلات نمی تواند تضمین کننده روابط معقول و حساب شده و تأمین کننده سلامت روانی خانواده باشد؛ ولی به هر حال زن و مردی که از نظر تحصیلات در وضعیت مشابهی قرار دارند، در بسیاری از موارد در تربیت فرزندان خویش از تفاهم بیشتری برخوردارند. کسب علم و دانش به خودی خود یک مزیت و ارزش است و در رشد و تعالی فکری افراد نقش به سزایی دارد.
5. وضعیت اجتماعی اقتصادی خانواده: تشابه های خانواده های دختر و پسر از نظر وضعیت اجتماعی و اقتصادی یک اصل مهم در ایجاد تفاهم های بعدی بین زن و مرد است. هر چند که موارد استثنا بسیاری را نیز در جامعه شاهد هستیم، بدین معنی که دختر و پسر با وجود تفاوت در طبقه اجتماعی- اقتصادی، زندگی سعادتمندی را در کنار یکدیگر می گذرانند و در این گونه موارد بی شک اصالت و تربیت خانوادگی و ایمان و اخلاق نقش تعیین کننده تری داشته است، تا تشابه های خانواده ها از لحاظ اجتماعی و اقتصادی.
6. زمینه های فرهنگی: تفاوت در زمینه های فرهنگی که یکی از عوامل زمینه ساز در طلاق ها می باشد، از دیگر ملاکهایی است که پیوسته باید مورد نظر باشد.
ارزشهای فردی و اجتماعی، آداب و رسوم، رفتار و سلوک، حتی آداب لباس پوشیدن و غذا خوردن زن و مرد می تواند زمینه های همدلی بیشتر را بین آن دو پدید آورد. به همین جهت شناخت زن و مرد از فرهنگ و واقعیتهای ارزش فرهنگی همسر آینده، از اهمیت بسیاری برخوردار است. به ویژه در کشورگسترده ما که در قالب یک فرهنگ و جامعه واحد، از خرده فرهنگهای متعددی برخوردار است. توجه به این امر در مجموعه ملاکهای ازدواج اهمیت خاصی دارد و همانطور که اشاره شد تفاوت در ارزشهای رفتاری زمینه ساز اختلاف است.
بدون شک علاوه بر شرایط و ملاکهای فوق عوامل دیگری چون وجود شرایط و امکانات ضروری جهت تأمین معاش و نیازهای اقتصادی خانواده (مانند: شغل و درآمد مرد و حداقل امکان تأمین مسکن و حداقل هزینه برگزاری مراسم و…) ضروری است. در همین جا به خانواده های دختر و پسر توصیه می شود تا در ایجاد این امکانات زوجهای جوان خود را یاری دهند، تا انجام این امر مقدس مذهبی، فرهنگی و اجتماعی بین جوانان رایج و میسور گردد.
عباس آئینه چی- مرکز مطالعات و پژوهش های فرهنگی حوزه علمیه