اهمیت ذکر الله در احادیث اسلامی بیش از آن است که در این مختصر بگنجد؛ آنچه ما به دنبال آن هستیم این است که یاد خدا را به عنوان یکی از عوامل تهذیب نفس و پرورش فضائل اخلاقی، و سازندگی روح انسان، مورد بررسی قرار دهیم؛ در این زمینه نیز روایات زیادی در منابع معروف اسلامی از معصومین (ع) نقل شده است، که گلچینی از آن را در ذیل ملاحظه می کنید :

1 در حدیثی از امام امیرمؤمنان علی علیه السلام می خوانیم: «من عمر قلبه بدوام الذکر حسنت افعاله فی السر و الجهر؛ هر کس قلب خود را با یاد پیوسته الهی آبادان کند، اعمال او در پنهان و آشکار نیکو می شود» . (19) این حدیث شریف با صراحت تمام این رابطه را روشن می سازد.

2 در حدیث دیگری از همان حضرت علیه السلام می خوانیم: «مداومه الذکر قوت الأرواح و مفتاح الصلاح؛ تداوم یاد خدا غذای روح و کلید رستگاری است» . (20)

3 در حدیث دیگری از همان امام علیه السلام آمده است: «اصل صلاح القلب اشتغاله بذکرالله؛ ریشه اصلاح قلب (و تهذیب نفس) اشتغال به یاد خداست!» (21)

4 باز در حدیث دیگری از همان حضرت علیه السلام می خوانیم: «ذکر الله دواء اعلال النفوس؛ یاد خدا داروی بیماریهای جانها است!» (22)

5 و نیز از همان بزرگوار علیه السلام می خوانیم: «ذکر الله رأس مال کل مؤمن، و ربحه السلامه من الشیطان؛ یاد خدا سرمایه کل فرد با ایمان است و سود آن حفظ از وسوسه های شیطان (و خلق وخوهای شیطانی) است!» (23)

6 باز از همان امام بزرگ علیه السلام نقل شده است که فرمود: «الذکر جلاء البصائر و نور السرائر؛ ذکر خدا مایه روشنی چشم دل و نور درون است!» (24)

7 و نیز از همان پیشوای متقیان علیه السلام می خوانیم: «من ذکر الله سبحانه احیی الله قلبه و نور عقله و لبه؛ هرکس یاد خداوند سبحان کند، دلش را زنده می کند، و عقل وخرد او را نورانی می سازد!» (25)

8 و نیز از همان امام بزرگوار آمده است که فرمود: «استدیموا الذکر فانه ینیر القلب، و هو افضل العباده؛ پیوسته به یاد خدا باشید که قلب را نورانی، و دل را صفا می بخشد و برترین عبادات است!» (26)

9 در «میزان الحکمه» از امام امیرمؤمنان علیه السلام نقل شده است که فرمود: «اذکروا الله ذکرا خالصا تحیوا به افضل الحیاه و تسلکوا به طرق النجاه؛ خدا را خالصانه یاد کنید تا برترین حیات برای شما حاصل گردد، و نیز به وسیله آن، راه نجات را بپیمایید!» (27)

10 در نهج البلاغه از همان حضرت علیه السلام نقل شده است که در وصیت معروفش به فرزند گرامی اش امام حسن مجتبی علیه السلام فرمود: «اوصیک بتقوی الله یا بنی! و لزوم امره و عماره قلبک بذکره؛ فرزندم! تو را به تقوای الهی و التزام به او امر او، و آباد ساختن قلبت با ذکر خدا، توصیه و سفارش می کنم!» (28)

11 در «غررالحکم» از مولی الموحدین امیرمؤمنان علی علیه السلام چنین نقل شده است که فرمود: «ذکر الله مطرده للشیطان؛ یاد خدا شیطان را از شما طرد می کند.»

12 به عنوان حسن ختام، این بحث را با حدیثی از پیامبراکرم صلی الله علیه و آله پایان می دهیم، هر چند روایات در این زمینه بیش از آن است که در این مختصر بگنجد؛ فرمود: «ذکرالله شفاء القلوب؛ ذکر خدا موجب شفای الها است!» (29)

از مجموع آنچه در احادیث دوازده گانه بالا آمد، بخوبی می توان استفاده کرد که رابطه بسیار نزدیکی میان «یاد خدا» (ذکر الله) و «تهذیب نفوس» است؛ قلب را نورانی می کند؛ بیماریهایی همچون کبر و غرور و غفلت و بخل و حسد را از دل دور می سازد؛ شیطان را طرد می کند؛ و دل را صیقل می دهد.

به گفته بعضی از علمای بزرگ اخلاق، دل و جان انسان جایگاهی است که هرگز نمی تواند خالی بماند؛ اگر ذکر خدا آن را پر کند، وسوسه های شیطانی از آن دور می شود، و اگر خالی از یادخدا باشد جولانگاه لشکر شیطان و وسوسه های او خواهدشد.

از سوی دیگر، می دانیم که ذات پاک خداوند منبع کل کمالات است، یاد او سبب می شود، که انسان هر روز به منبع کمال مطلق نزدیک و نزدیکتر گردد، و از رذائل اخلاقی که پایه همه آنها را کاستیها و فقدان کمال تشکیل می دهد، دور می سازد.

بنابراین، راهیان این راه باید ذکر خدا را به عنوان برنده ترین سلاح، راهوارترین مرکب، و پرفروغترین چراغ، با خود داشته باشند، تا این راه صعب العبور را بسرعت پشت سربگذارند و جاده خود را به سوی کمالات انسانی و ملکات فاضله اخلاقی، نورانی و هموار سازند

19 تصنیف درر الحکم، صفحه 189، شماره .3658

20 همان مدرک، شماره .3661

21 همان مدرک، صفحه 188، شماره .3608

22 همان مدرک، صفحه 188، شماره .3619

23 همان مدرک، شماره .3621

24 همان مدرک، صفحه 189، حدیث .3631

25 همان مدرک، شماره .3645

26 همان مدرک، حدیث .3654

27 میزان الحکمه، جلد 2، چاپ جدید، صفحه .969

28 نهج البلاغه، نامه .31

29 کنز العمال، حدیث .1751