جایگاه محبت و دوستی بین یکدیگر را از دیدگاه اسلام توضیح دهید؟

محبت، عبارت است از احساس میل نسبت به چیزی که برای انسان، لذت بخش است.[1] از نظر اسلام، محبت، بیشترین نقش را در سازماندهی جامعه آرمانی انسانی دارد. ملاحظه نصوص (کتب روایی) به روشنی اثبات می کند که جامعه مطلوب انسانی در اسلام، جامعه ای است که براساس محبت مردم نسبت به یکدیگر شکل بگیرد. اسلام می خواهد جامعه ای بسازد که همه مردم، خود را برادر یکدیگر بدانند و تا سر حد ایثار نسبت به هم عشق بورزند، و این بدان جهت است که هیچ چیز مانند محبت در سامان دهی جامعه دلخواه انسانی، کارساز نیست.[2] اسلام، برنامه تکامل انسان است. اصلی ترین عناصر این برنامه، محبت است. عنصر محبت، تا آنجا در تحقق برنامه هایی که اسلام برای پیشرفت جامعه انسانی پیش بینی کرده موثر است که امام باقر ـ علیه السّلام ـ ، دین اسلام را چیزی جز محبت نمی داند و می فرماید: «هل الدین الاّ الحُبّ؟»[3] آیا دین، جز محبت است؟
خدایی که قرآن به مردم معرفی می کند، خدایی است مهربان و عاشق مردم.[4] او آیین اسلام را که دین همه انبیای الهی است، برپایه محبت خود، استوار کرده [5] و پایگاه اصلی حکومت اسلامی را عشق و مودت مردم نسبت به پیشوایان دینی و رهبران سیاسی امت اسلام قرار داده است.[6] پیشوایان بزرگ اسلام، برای این که مردم با شیرینی محبت، زندگی را شیرین کنند و از برکات این نعمت بزرگ الهی بهره مند شوند، با جملاتی زیبا و رسا و در ذهن ماندنی، مانند «رأس العقل»[7]، «اول العقل»[8] و «نصف العقل»[9] آن را توصیف کرده اند و مردم را به دوستی و محبت و الفت نسبت به یکدیگر و افزایش «خویشاوندان محبتی» تشویق کرده اند؟ چرا که آنان از اقوام نسبی و سببی، کارسازترند.[10] بحث محبت، در کتب روایی به دو بخش عمده تقسیم می شود؛ بخشی مربوط به ایجاد انس و محبت بین مردم است و بخش دیگر، مربوط به محبت خداوند می باشد. جهت آشنایی، به برخی از این معارف اشاره می شود. البته باید توجه داشت که به دلیل مختصر گویی، در خیلی از موارد، نص روایت را نیاورده و فقط به مطلب موجود در آنها اشاره نموده ایم.

دوست داشتن یکدیگر
«انما المومنون اخوه فاصلحوا بین اخویکم و اتقوالله لعلکم تُرحمون»[11] مومنان برادرند. پس میان برادرانتان، اصلاح کنید و از خدا بترسید؛ شاید که مورد رحمت واقع شوید.
ارزش دوستی[12] 1. نشان نیرومندی عقل
2. نیمی از دین
3. نزدیک ترین خویشاوندی
4. سودمندترین گنج ها
5. شیرین ترین چیزها
عوامل دوستی[13] 1. الهام 2. سازگاری جان ها 3. ایمان و کار شایسته 4. خوش نیتی 5. خوش گمانی 6. خوش خویی 7. گشاده رویی    8. ادب 9. اظهار دوستی 10. فروتنی 11. وفاداری 12. راستگویی 13. نرمی 14. کرم 15. خاموشی 16. بخشندگی 17. بیزاری از بدی 18. رها کردن حسادت
کارهای پدید آورنده دوستی[14] 1. با دل به خدا روی آوردن 2. دل سپردن به نماز 3. نیکی کردن به مردم 4. بخشش 5. بی رغبتی به داشته های مردم 6. رفتار بر اساس حق 7. کاردانی 8. دید و بازدید 9. آشکارگی در سلام 10. نرمی سخن 11. هدیه دادن 12. دست دادن 13. خیر خواهی 14. پیروی از نصیحت گر 15. انتقاد از عاقل 16. سجده کردن میان اذان و اقامه 17. یاری جستن از خدا
موانع و آفات دوستی[15] 1. سرشت پلید 2. بدخویی 3. عیبجویی 4. خرده گیری 5. ستیزه گری 6. نابردباری 7. خجالت دادن 8. تنگ چشمی 9. پریشانی 10. افسردگی 11. تکبر 12. جفا کاری 13. کینه توزی 14. حسادت 15. دست انداختن 16. گناه 17. پیروی از سخن چینی 18. سرزنش بسیار 19. جویا نشدن حال 20. بی انصافی 21. خیر نرساندن.
در جای دیگر به اهمیت گزینش دوست اشاره شده است و تاکید می شود که بدون آزمون، دوستی انتخاب نگردد و باید دوست را؛ هنگام خشم و وقت تنگدستی خود، بیازماییم.[16] و نیز در آداب دوستی و معاشرت با برادران مطالبی بیان شده است:[17] 1. شناخت ویژگی ها 2. اعلام دوستی 3. حفظ دوستی کهن 4. گشاده رویی به هنگام دیدار 5. مدارا.
ناشایسته های معاشرت با برادران[18] 1. ظاهر سازی 2. بدگمانی 3. فریفتن 4. بخل 5. اعتماد مطلق 6. آزردن 7. تحقیر کردن 8. زیاده روی در دوستی    9. گناه کردن برای دوست 10. آشکار کردن هر راز 11. نثار کردن نابه‌جای دوستی 12. انصاف خواهی
از نظر اسلام، برخی از افراد دوستی شان واجب است، برخی مستحب، برخی حرام، و برخی مکروه، اما آنان که دوستی شان واجب است:
1. خدا و رسول – «بگو اگر پدرانتان، برادرانتان، همسرانتان، خویشاوندانتان و اموالی که اندوخته اید و تجارتی که از کساد آن بیم دارید و خانه هایی که بدان دلخوش هستید، برایتان از خدا و رسولش دوست داشتنی تر است، منتظر باشید تا خدا فرمان خویش بیاورد، و خدا مردم فاسق را هدایت نخواهد کرد.[19] پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ : هیچ یک از شما ایمان نمی آورد، مگر آن که من برایش از پدرش، فرزندش و همه مردم دوست داشتنی تر باشم.[20] 2. عترت پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ :
«بگو بر این رسالت، مزدی از شما جز دوست داشتن خویشاوندان، نمی خواهم.»[21] پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ: هر چیزی را بنیادی است و بنیاد دین، دوستی ما اهل بیت است.[22] آنان که دوستی شان مستحب است:[23] 1. مومنان 2. عالمان 3. عاقلان 4. نیک خواهان 5. نیکان 6. راهنمایان به سوی خیر 7. یادآوران خدا 8. فقیران 9. زنان و شوهران 10. کودکان 11. فرزند 12. همسایه 13. دوست پدر 14. کسی که با تو دشمنی نکند. 15. آن که سودش برای تو و زیانش برای دیگری است.
آنان که دوستی شان حرام است:[24] 1. دشمنان خدا 2. ستمکاران 3. آنان که از اجتماع مسلمانان روی گردان شوند.
آنان که دوستی شان کراهت دارد:[25] 1. شریران 2. فاسقان 3. دروغگویان 4. حسودان 5. طمعکاران 6. جاهلان 7. احمقان 8. پادشاهان 9. میخواران 10. بی وفایان 11. کسانی که به شخص بی رغبت اند. 12. فرزندان دنیا 13. آنان که دوستی شان خدایی نیست.
در برخی از روایات به عشق مجازی و غیر خدایی اشاره شده و این عشق مذمت گردیده است؛ عشق مجازی بیماری است که نه پاداشی دارد و نه عوضی.[26] و کسی که عاشق غیر خدا شده است با چشمی نادرست می نگرد و با گوشی ناشنوا می شنود. شهوت ها خردش را دریده و دنیا دلش را میرانده و جانش شیفته آن شده است. پس او بنده دنیا و کسی است که از آن، بهره ای دارد و به هر جا رفت، او نیز می رود…[27].
محبت در منابع دینی به دوستی خداوند که برترین دوستی ها است اشاره دارد:
خداوند متعال در یکی از کتاب هایش چنین نازل کرده است: «بنده ام! به حق خودم سوگند که من دوستدارت هستم. پس به حق خودم بر تو، سوگندت می دهم که دوستدارم باش.»[28] در دین اسلام، عشق خداوند متعال، برترین عشق معرفی شده است. در این باره حضرت رسول ـ صلّی الله علیه و آله ـ می فرماید: خداوند متعال می فرماید: «هر گاه اشتغال به (یاد) من بر بنده ام چیره گردد، خوشی و لذتش را در یاد کردن خودم قرار می دهم. پس چون خوشی و لذتش را در یاد کردن خودم قرار دادم، با من عشق می ورزد و من با او عشق می ورزم. پس چون با من عشق ورزید و من با او عشق ورزیدم، حجاب میان خود و او را بر می دارم و خود نشانه هایی برابر چشمانش می شوم. در نتیجه، چون مردم دچار فراموشی و خطا شوند، او دچار فراموشی و خطا نگردد. آنان، سخنشان سخن پیامبران است. آنان قهرمانان حقیقی هستند. اینان کسانی هستند که هرگاه بخواهم زمینیان را کیفر یا عذابی دهم، به یادشان می افتم و در نتیجه، عذاب و کیفر را از زمینیان برطرف می کنم.»[29] اسباب محبوبیت نزد خدا[30] 1. توبه 2. فرمانبرداری از خدا 3. پیروی از اهل بیت 4. خوش خویی 5. کارهای والا 6. دوستی در راه خدا 7. دشمنی در راه خدا 8. بی علاقگی به دنیا 9. فرو بردن خشم 10. بخشش 11. غیرت 12. جهاد در راه خدا 13. خواندن قرآن 14. یاری دادخواهان 15. سیراب کردن تشنگان 16. از خود گذشتگی 17. پاکی 18. آسانگیری 19. گفتن حق 20. آشکارگی در سلام.
موانع دوستی خدا[31] 1. دوستی دنیا 2. دوستی شهوت.

پی نوشت ها:
[1] . محمدی ری شهری، محمد، دوستی در قرآن و حدیث، ترجمه سید حسن اسلامی، قم، دارالحدیث، چاپ اول، 1379، ص23.
[2] . همان، ص24.
[3] . همان، ص267، ح864.
[4] . هود/ 90.
[5] . دوستی در قرآن و حدیث، همان، ص309، ح954.
[6] . همان، ص25.
[7] . همان، ص23.
[8] . همان.
[9] . همان.
[10] . همان، ص26-25.
[11] . حجرات/ 10.
[12] . دوستی در قرآن و حدیث، همان، ص39-33.
[13] . همان، ص89-69.
[14] . همان، ص103-91.
[15] . همان، ص123-113.
[16] . همان، ص133-127.
[17] . همان، ص169-161.
[18] . همان، ص179-171.
[19] . توبه/ 24.
[20] . دوستی در قرآن و حدیث، همان، ص191، ح612.
[21] . شوری/ 23.
[22] . دوستی در قرآن و حدیث، ص191، ح620.
[23] . همان، ص205-193.
[24] . همان، ص217-211.
[25] . همان، ص225-217.
[26] . همان، ص217، ح872.
[27] . همان، ص273، ح879.
[28] . دوستی در قرآن و حدیث، همان، ص299.
[29] . همان، ص275، ح885.
[30] . همان، ص375-249.
[31] . همان، ص413-407.