روش معاشرت با مردم از نظر حضرت علی -علیه السلام- را بنویسید؟

قبل از پرداختن به پاسخ اصلی لازم است به این نکته اشاره شود که: اسلام دین صفا و صمیمیت، برادری و محبت و سازندگی است. آموزه‎هایش صلح، سلامت فردی و اجتماعی، امنیت، نشاط و عدالت را به نمایش می‎گذارد و آداب اجتماعی‎اش کرامت انسان‎ها و محبت و اخلاص را. امیرمومنان علی -علیه السلام- با استفاده از همین آموزه‎های رهایی بخش و سازنده الهی آداب معاشرت با مردم را در رفتار و کلمات ارزشمند خود بیان نموده است. گرچه نمی‎توان همه اصول و روشهای معاشرت از نظر آن حضرت را در این نوشتار بیان کرد اما محوری‎ترین روش‎ها و آداب معاشرت با مردم از نظر حضرت علی -علیه السلام- عبارتند از:
1ـ رابطه دوستانه و حاکی از صمیمیت:
یکی از مسائل مهم در زندگی برقراری پیوند دوستی و صمیمیت با دیگران است. در اسلام روابط اجتماعی برپایه دوستی بنا شده است لذا حضرت علی -علیه السلام- سفارش نموده است که: دوستان خود را زیاد یاد کنیدکه آنان در دنیا یار و یاور شما و در آخرت شفاعت خواه شما هستند.[1] و یا در جای دیگر خطاب به مالک اشتر می‎فرماید: قلب خویش را از مهر مردم و دوستی و لطف آنان سرشار کن: هرگز مبادا که درنده خون آشام باشی که خوردن مردم را غنیمت بشماری، چرا که مردم دو گروه‎اند: یا برادران دینی توی‌اند یا در آفرینش همانند توی‌اند.[2] از این دو روایت و د‎ها روایت دیگر از علی -علیه السلام- و نیز سیره عملی آن حضرت استفاده می‎شود که اصل نخست در معاشرت با مردم دوستی و اظهار علاقه به دیگران است. امامان معصوم -علیهم السلام- برای استحکام بخشیدن به روابط اجتماعی و مردم دوستی دستور داده‎اند نسبت به دیگران اظهار محبت کنیم و از علاقه باطنی که به آنان داریم پرده برداریم. امام صادق -علیه السلام- می‎فرماید: آنگاه که به یکی از برادران دینی علاقمند شدی، علاقه و دوستی‎ات را به او بیان کن.[3] مردم دوستی از نظر اسلام یکی از جلوه‎های خدا دوستی است. یکی از نتایج طبیعی مردم دوستی این است که دیگران نیز انسان را دوست می‎دارند.
2ـ خوش‎رفتاری و حُسن معاشرت؛
خوش اخلاقی و برخورد شایسته یکی دیگر از اصول معاشرت با دیگران است که معصومان -علیهم السلام- و از جمله علی -علیه السلام- از آن به حُسن خلق تعبیر کرده‎اند. و در برخورد با دیگران رعایت آن را سفارش نموده‎اند. در روایتی از آن حضرت آمده است: هیچ آسایش و لذتی گواراتر از حُسن خلق نیست.[4] از نظر مولا خوش رفتاری و حسن معاشرت با دیگران، بهترین نعمت[5] راه سالم ماندن در دنیا،[6] نشانه فروتنی،[7] وسیله عزت و سرافرازی[8] و راه نفوذ در دلها[9] است، آنچه بیان شد، برخی آثار و فواید حسن خلق بود که در کلمات ارزشمند حضرت علی -علیه السلام- به آن اشاره شده است، اما نکته‎ای که لازم است یادآوری شود اینکه حُسن خلق چیست؟ در صورتی می‎توانیم در رفتار و برخوردهای خود با دیگران با حسن خلق رفتار کنیم که اول معنا و نشانه‎های حسن خلق را خوب بشناسیم، روایت شده است که شخصی از امام صادق -علیه السلام- در مورد نشانه‎های حسن خلق پرسید، امام برای خوش اخلاقی سه نشانه ذکر فرمودند: حسن خلق آن است که با مردم با فروتنی برخورد کنی، سخنت پاکیزه باشد و با برادر دینی خود با گشاده رویی ملاقات کنی[10] خداوند نیز در قرآن می‎فرماید: با مردم با سخن خوش سخن بگویید.[11] ظاهر آیه دلالت دارد که مسلمانان باید با همه انسان‎ها اعم از کافر و مسلمان با عفّت و کلام به نیکی سخن بگویند. بعضی گفته‎اند آیاتی که بر واجب بودن ناسزا بر کفار و جنگ با آنان دلالت می‎کنند این آیه را نسخ کرده با تخصیص زده است.[12] 3ـ صدق و راستی؛
یکی دیگر از روشهای معاشرت با مردم از نظر حضرت علی -علیه السلام- رعایت صداقت و راستی است. در این خصوص حضرت علی -علیه السلام- می‎فرمایند: صداقت و راستی محکمترین پایه ایمان است.[13] همچنان در جای دیگر فرموده است: راست‎ترین سخن آن است که زبان حال به آن گویا باشد.[14] یعنی باید در منش و رفتار و نحوه برخورد و معاشرت صداقت خویش را نشان دهیم. روابط انسان با دیگران اگر مبتنی بر صداقت و راستی نباشد قهراً رابطه ثمربخش و مفید و پایدار نخواهد بود.
4ـ وفاداری؛
وفاداری یکی دیگر از اصول نظام معاشرتی اسلام است که حضرت علی -علیه السلام- درباره آن می‎فرمایند: چه زشت است بریدن بعد از پیوستن و بی‎وفایی بعد از پیوند برادری و دشمنی بعد از دوستی.[15] و همچنان در کلمات گهربار آن حضرت آمده است که: وفای به عهد از نشانه‎های افراد متدین است.[16] 5ـ ادب و رعایت احترام به دیگران؛
احترام به شئون مردم و حفظ حریم و شخصیت دیگران نیز یکی دیگر از اصول معاشرتی اسلام است که در این خصوص روایات زیادی از حضرت علی -علیه السلام- رسیده است و در این جا به برخی از آنها اشاره می‎کنیم.
حضرت جایگاه «ادب» را بالاتر از جایگاه «عقل» دانسته است و می‎فرماید: هر چیزی محتاج عقل است و عقل محتاج ادب.[17] همچنان می‎فرماید: ادب بهترین خصلت است.[18] اما اینکه حقیقت ادب چیست و چگونه می‎توان ادب را رعایت کرد، حضرت فرموده است: برترین ادب آن است که انسان از حدود خود خارج نشود و از قدر و شأن خویش تجاوز نکند.[19] یعنی هم در برابر خدا و هم در برابر دیگران خود را برتر از آنچه هست جلوه ندهد بلکه تواضع و فروتنی و اخلاص را در معاشرت با دیگران به نمایش بگذارد.
6ـ رعایت انصاف؛
یکی دیگر از اصول اخلاقی که در معاشرت با مردم باید رعایت شود، انصاف است. انصاف در روابط اجتماعی به معنای نصف کردن سود و زیان را میان خود و دیگران می‎باشد. انصاف از روح گذشت و احترام دیگران ناشی می‎شود و شخص منصف کسی است که برای دیگران حقوق عادلانه قایل باشد. حضرت علی -علیه السلام- درباره انصاف فرمود: هر کس با مردم به انصاف رفتار کند، خداوند به عزتش بیفزاید.[20] حضرت علی -علیه السلام- در فرمانش به مالک اشتر نوشت: نسبت به خدا و بندگانش انصاف را از دست مده و نسبت به اطرافیان و خانواده و زیردستان انصاف داشته باش، که اگر انصاف را پیشه خود نسازی ستم کرده‎ای و کسی که به بندگان خدا ستم کند، خدا دشمن او است.[21] از این روایت، اهمیت انصاف در روابط بین فردی، به خوبی روشن می‎شود. انسان نسبت به اطرافیان و هم نسبت به زیردستان باید انصاف را رعایت کند.
7ـ عفو و گذشت؛
روح گذشت از تقصیر دیگران و نادیده گرفتن خطاهای آنان، یکی دیگر از مکارم اخلاق و آداب معاشرت است. امیر مؤمنان در این خصوص می‎فرمایند: عفو و گذشت به هنگام قدرت، روش فرستادگان الهی و اهل تقوا است.[22] و عفو و گذشت حضرت علی -علیه السلام- در جنگ احزاب نسبت به عمروبن عبدود، معروف و ضرب المثل روزگار است.ما در جامعه‎ای زندگی می‎کنیم که افراد آن درک‎های متفاوت، اخلاق گوناگون، طبع‎ها و مزاج‎های متباین از همدیگر دارند، بنابراین چگونه می‎توان در میان چنین انسان‎هایی بدون بدون صبر و روحیه گذشت زندگی کرد؟ کدام یک از ما عیبی نداریم و کدام یک از ما دوست نداریم عیب ما مورد گذشت قرار گیرد؟ کدام یک از ما دوست نداریم خدا او را ببخشد؟ پس باید مردم را ببخشیم، تا خدا ما را ببخشد. خداوند در قرآن می‎فرماید: باید بخشش کنید و لغرش‎های دیگران را نادیده بگیرید آیا دوست نمی‎دارید خداوند شما را ببخشد؟[23] آنچه بیان گردید، اصول معاشرت با مردم از نظر علی -علیه السلام- بود که در واقع برگرفته از اصول اخلاقی اسلام و آموزه‎های تربیت دینی است. در کلمات همه معصومین -علیهم السلام- اصول یاد شده مورد تأکید واقع شده است، روشهای دیگری نیز در این زمینه وجود دارد که این مختصر را مجال ذکر آنها نیست.

پی نوشت ها:
[1] . شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه.
[2] . نهج البلاغه، نامه 53.
[3] . کلینی، محمد بن یعقوب، اصول الکافی، ج 2، ص 644.
[4] . آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، ص 255، ح 5379.
[5] . مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج 71، ص 345.
[6] . همان، ج 77، ص 209.
[7] . همان، ج 69، ص 404.
[8] . همان، ج 77، ص 268.
[9] . آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، ص 255.
[10] . مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج 68، ص 398.
[11] . بقره/83.
[12] . فخر رازی، تفسیر کبیر، ج 3، ص 168.
[13] . غرر الحکم و درر الکلم، همان.
[14] . همان.
[15] . مجلسی، بحار الانوار، ج 7، ص 210.
[16] . قمی، عباس، سفینه البحار، ج 2، ص 675.
[17] . محمدی ری‎شهری، محمد، میزان الحکمه، ج 1، ص 69.
[18] . همان، ص 66.
[19] . همان، ص 73..
[20] . اصول کافی، ج 1، ص 87، ح 42.
[21] . نهج البلاغه صبحی صالحی، نامه 53.
[22] . سفینه البحار، ج 2، ص 207.
[23] . نور/22.