مدتهاست که دچار افت تحصیلی شده‌ام و از شاگرد دومی به شاگرد هفتمی سقوط کرده ام، راه حل چیست؟
مقدمه: افت تحصیلی می‌تواند علل مختلفی داشته باشد.[1] بنابراین می توان با بررسی این علل برای رفع آن مشکل و یا کاهش آن اقدام کرد. برخی علت‌ها میتوانند منشأ «جسمانی»، «عاطفی»، «اقتصادی»، «آموزشگاهی»، «شناختی» ـ مثل ندانستن شیوه‌های پیشرفت تحصیلی ـ و «روان‌شناختی» داشته باشند در ذیل به یکایک موارد مزبور اشاره می شود و برای هر قسمت راه‌حل مطابق با نیاز ارائه خواهیم داد:
1. علت جسمانی: مسلم است که هرچه انسان از نظر جسمانی سالم‌تر باشد، بهتر می‌تواند به کارهای فکری، تمرکز، توجه، دقت بپردازد بنابراین برماست که به تغذیه جسمانی خود توجه داشته باشیم به هم خوردن تعادل رژیم غذایی و… عدم تعادل سدیم و پتاسیم، کم خونی، کم اکسیژنی، کمبود قند خون، کمبود ویتامین، بیماریهای غدد درون‌ریز و … میتوانند در کاهش توانایی‌های تمرکز،حافظه، کانون توجه ما اثر بگذارند.
راه‌حل:
باید در حفظ تعادل و رفع نیازهای جسمانی خود کوشش کنیم از میوه‌جات، سبزیجات، لبنیات، گوشت قرمز و سفید و ماهی و … استفاده کنیم و چه بهتر است که با انجام آزمایش‌هایی از سلامت و صحت کار غدد درون‌ریز و یا میزان نیاز آن اطلاع کسب نمائیم چه بسا گاهی از اوقات بدن انسان قادر به تولید و یا تنظیم یک هورمون نباشد و باعث مشکلاتی در سطح هوشیاری و توجه شود که خوشبختانه روز به روز با افزایش اطلاعات مردم به این سمت پیش می‌رویم که با رجوع به موقع به متخصصین و اطمینان از فرایند کار اعضاء بدن به پیشگیری که مهم‌تر از امر درمان است نزدیک‌تر شویم. یکی از چیزهایی که همه متخصصان علوم پزشکی در رشته‌های مختلف توصیه می‌کنند، ورزش است. چیزی که دین اسلام نیز به آن اهمیت داده. ورزش و کارهای فیزیکی می‌تواند در تنظیم سوخت و ساز بدن و افزایش تمرکز و قدرت یادگیری ما اثر مثبت گذارد (البته حد اعتدال آن)[2]
2 . علت عاطفی: گاهی مواقع دانش‌پژوهان به خاطر شدت علاقه‌ای که به والدین دارند، در مرکز تحصیلی خود دائماً به آنها فکر می‌کنند و یا به خاطر سلامت آنها نگران می‌باشند که این امر می‌تواند در روند پیشرفت تحصیلی آنها اثر گذارد و گاهی نیاز به همسر می‌تواند فکر را مشغول کند از سویی دیگر گاهی مواقع برخوردها و تزاحمات داخل منزل و یا خارج منزل می‌تواند فکر را مشغول کند به عنوان مثال در خانه‌‌ای که دائماً جاروجنجال است، زمینه مطالعه فراهم نیست.
راه‌حل: اگر دور از خانواده به تحصیل می‌پردازید می‌توانید گاهی به آنها نامه بنویسید، تلفن کنید و از سلامت آنها باخبر شوید چیزی که نباید فراموش کنید این است که والدین ما علاقمند به پیشرفت ما هستند. بنابراین ما باید آنها را به حافظ اصلی (خداوند) بسپاریم و سلامت آنها را با دعا از خداوند بخواهیم تا با پیشرفت خودمان به آنها نیز کمک کنیم ما می‌توانیم با انتخاب دوستان اهل مطالعه که افراد بهنجار و متعادل هستند شرایط مناسب برای پیشرفت، تمرکز به درس، حل دغدغه‌های بی‌مورد در مورد خانواده را فراهم آوریم و به تمرکز و توجه حواس خو در امر تحصیل کمک کنیم و برای حل اختلافات (در صورت وجود آنها) از مشاورین زبردست و با روشی عاقلانه کمک بگیریم و…) اما اگر نیاز به ازدواج داریم باید با توجه به شرائط درسی، مالی و… برنامه‌ریزی کنیم و باز هم با کمک مشاورین ازدواج و مطالعه کتب مخصوص ازدواج برای رفع این مشکل نیز برنامه‌ریزی کنیم و یا اگر تا مدتی لازم است که برای رشد خودمان از ازدواج صرف‌نظر کنیم باید یاد بگیریم که چگونه از فشار این نیاز بکاهیم. البته همه ازدواج در غریزه جنسی خلاصه نمی‌شود انسان فطرتاً نیاز به همدم و مونس دارد که با بیان مسایل خود بار مشکلات را از دوش خود بردارد (که می‌توانیم از دعا، دوست خوب، والدین و مربیان دلسوز کمک بگیریم).
3. علت اقتصادی: نقش اقتصاد در پیشرفت تحصیلی قابل انکار نیست اگرچه نمی‌توانیم همه پیشرفت را نیز در آن خلاصه کنیم گاهی مواقع ثروت و برخی مواقع فقر و نیاز شدید هر دو میتوانند بازدارنده باشند در زندگی بزرگان می‌خوانیم که آنها گاهی اوقات مجبور می‌شدند برای مدتی به خاطر عدم تمکن مالی از درس فاصله بگیرند از جمله آنها حضرت علامه طباطبایی و… است. اما نباید فراموش کرد که گاهی نیازها و احساس فقر کاذب به انسان دست می‌دهد و باعث طمع به مال بیشتر، چشم و هم‌چشمی، حسادت و… می‌شود که این خود بازدارنده از امر تحصیل و باعث تعارض‌های درونی می‌شوند.
راه‌حل: انسان گاهی به خاطر شدت فقر نمی‌تواند به تحصیل خود ادامه دهد، اما می‌تواند با نیازهای کاذب و فزون‌خواهی‌های بی‌مورد مبارزه کند تا به درجات خوبی برسند کما اینکه اکثر بزرگان و برجستگان با عدم تمکن مالی و با تلاش و صبر به این مقام رسیده‌اند.
4. علت آموزشگاهی:[3] گاهی انسان به خاطر فقر محل تحصیل، از پیشرفت باز می‌ماند (مانند عدم دسترسی به منابع خوب، کمبود اساتید متخصص و عدم برنامه‌ریزی) ولی اگر در آن آموزشگاه با همان امکانات زمینه رشد برای دیگران بوده نمی‌توانیم مشکلات را به آنها نسبت دهیم اما اگر مشکلات یقیناً از سوی آن مرکز ناشی می‌شود می‌توان برای ادامه تحصیل به آموزشگاه‌ها یا مدارس غنی‌تر رفت.
5 .علت روش‌شناختی: گاهی عدم رشد انسان به خاطر عدم شناخت شیوه‌های مطالعه، یادآوری، غلبه بر ترس و اضطراب امتحان، چگونگی تمرکز، خلاصه نویسی، یادداشت برداری، برنامه‌ریزی، و مدیریت پیشرفت تحصیلی[4] ناشی می‌شود از آنجایی که محتوای دروس با هم فرق دارند شیوه مطالعه هر درسی نیز سبک خود را می‌طلبد عدم آگاهی از این امور به علاوه سنگین شدن مباحث در سال‌های بالاتر می‌تواند باعث دلسردی، یأس، احساس ناتوانی در درک و فهم ایجاد کند و مطمئناً برخی از دروس نقش ابزاری برای دروس دیگر دارند یعنی اگر انسان آنها را یاد نگرفته باشد در مراحل بالاتر احساس می‌کند مطالب دشوار است پس گاهی نیاز است در برنامه‌ای حساب شده مفاهیم پایه‌ای را مرور کرد.
راه‌حل‌ها: آشنایی با شیوه مطالعه تمرکز، غلبه بر حواس‌پرتی و اضطراب امتحان را می‌توان با کمک مشاور و مطالعه کتب حل کرد ولی در هر مورد نیز باید اول مشخص شود که از چه قسمتی در خطر هستیم و برای همان قسمت برنامه‌ریزی کنیم. از شیوه مطالعه حوزه (مباحثه با دوستان اهل مطالعه) غفلت نورزید چرا که از نظر روان‌شناسی تربیتی این شیوه، روشی بسیار موفق و کارآمد بوده است.
6 . علت روان‌شناختی: انسان با سپری کردن مراحل رشد خود از یک سری فرایندهای تحولی بهنجار می‌گذرد که اگر مربیان و خود فرد از آن آگاهی نداشته باشند و برنامه خوبی برای جهت‌دهی به آن نباشد می‌تواند باعث رشد و یا حرکت یک بعدی شود، به عنوان مثال در دوران نوجوانی و جوانی با مسایلی مثل احساس بزرگی، رقابت، رفاقت‌بازی، تقلید، کنجکاوی، و … روبروست که این امر با تغییرات در رشد جسمانی و بلوغ همراه است. بنابراین جوان می‌تواند با مطالعه دقیق این مراحل به زندگی خود جهت دهد و باعث رشد متعادل این تغییرات و تحولات گردد[5] در ذیل به توصیه هایی اشاره می شود:
الف) انگیزه در هر کاری بسان موتور محرک است با در نظر گرفتن اهداف تحصیل، مجسم کردن فواید دنیوی و اخروی آن انگیزه خود را تقویت کنید. همواره با خود بیاندیشید که در صورت تحصیل موفق در آینده چه شخصیت بزرگی خواهی شد و چه مزایایی اجتماعی و مادی نصیب‌تان خواهد شد. همچنین پاداش‌ها و مزیت‌های که در اسلام برای تحصیل علم در اسلام مطرح شده‌اند، در نظر بگیرید تا علاقه و رغبت شما به تحصیل بیشتر شود.
ب) استعداد و علاقه خود را نسبت به دروس تعیین کنید و به دروس مورد علاقه خودتان بیشتر اهمیت دهید.
ج) شدت علاقه به دروس هر چند با استعداد متوسط، باعث موفقیت می‌شود به شرطی که با اکسیر صبر و تحمل آمیخته شود.
د) از جملات منفی و دوستانی که ایجاد یأس و دلسردی می‌کنند فاصله بگیرید، در عوض دوستان مثبت‌اندیش برای خود انتخاب کنید و جملات مثبت تأکیدی را زیاد به کار ببرد مثلاً جملات زیر را روی آیینه بچسبانید: «زندگی زیباست»، «من سرشار از استعداد هستم»، «عاقبت خوبی در انتظارم است» …. و با نگاه به آنها ضمیر ناخودآگاه خود را بازسازی کنید.
ه) به سلامت روح و جسم خود اهمیت دهید از رژیم‌های لاغری و یا چاقی بدون نظر متخصص، روزه‌های مستحبی زیاد که باعث ضعف بدن و… می‌شوند پرهیز کنید. از شیرینی‌های طبیعی مثل عسل، خرما (دو غذای مهم مغز) و… استفاده کنید. ورزش، پیاده‌روی، دوش آب ولرم، تبسم و لطیفه‌گویی و … را فراموش نکنید.
و) شیوه‌های تمرکز را فراگیرید از نماز شروع کنید، مطالعه به شکل مباحثه انجام دهید. نکات کلیدی بحث را یادداشت کنید در کلاس درس از نکات مهم یادداشت‌برداری کنید و این اقدامات باعث می‌شود که توجه به درس متمرکز شود.
ز) شیوه‌های مطالعه، استراحت، عدم تحمیل مطالعه و فشار به حافظه را یاد بگیرید چه بسا با عدم رعایت این موارد با مطالعه زیاد نتیجه معکوس می گیرید.
ح) نسبت به مطالب درسی کنجکاو باشید، همواره (سر کلاس، هنگام مطالعه و مباحثه) از خود بپرسید که مطالبی را می‌خوانم تا چه حد صحت دارد. آیا مطالبی را که استاد می‌گوید با محتوای کتاب هماهنگی دارد. مدام این سئوال برایت مطرح باشد که دلایل و شواهد این مطالب چیست. آیا شواهد مطرح شده این مطالب را تأیید می‌کند یا نه. کنجکاو بودن یکی از علت‌های اصلی دانستن است. با فعال شدن حس کنجکاوی شما می‌توانید از آموختن لذت ببرید و پیشرفت را در خود احساس کنید.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1 . شکست‌های تحصیلی، ترجمه محمدرضا شجاع رضوی، انتشارات آستان قدس.
2 . روشهای یادگیری و مطالعه، دکتر علی‌اکبر سیف، تهران، نشر دوران.
3 . مراجعه حضوری به مشاور روان‌شناس در امر تحصیل.
4 . مراجعه حضوری به روان‌پزشک و انجام آزمایش برای تنظیم فعالیت‌های غددی و سوخت و ساز بدن در صورت نیاز با دارو و تغذیه مناسب و برای جبران کلسیم می‌توان از لبنیات «به طور عمده درجه اول» ماهی ساردین، بادام، کنجد، آلوی خشک، نان گندم کامل، گل‌کلم، کلم‌پیچ و شلغم استفاده کرد و گیاهان منبع غنی پتاسیم هستند زردآلوی خشک، طالبی، موز، گوشت گاو، جوجه، ماهی قزل‌آلا، شیره چغندرقند، سیب‌زمینی و شیر از آن جمله‌اند «استفاده از کتاب هدیه مادر نوشته شهرزاد السادات طیبی» قم، انتشارات میثم تمار.
پی نوشت ها:
[1] . بیابانگرد، اسماعیل؛ روشهای پیشگیری از افت تحصیلی، انتشارات سازمان انجمن اولیاء و مربیان، 1378.
[2] . کرمانی، محمدصادق؛ معجزه‌ای برای چاقها و لاغرها، قم، نشر بخشایش، 1381، ص 292، با اندکی تغییر.
[3] . روشهای پیشگیری از افت تحصیلی، ص 81.
[4] . ر.ک: باقی نصرآبادی، علی و… ؛ کتاب مدیریت، تربیت و پیشرفت تحصیلی، قم، نشر خرم، 1377.
[5] . ر.ک: قائمی، علی؛ هدایت و شناخت، انتشارات امیری و شرفی، محمدرضا؛ مراحل رشد و تحول انسان، وزارت فرهنگ و ارشاد، ص 154.
