در مورد نصایح و زندگی نامه‌ها، عرفان، اخلاق، سیاست، تاریخ و سایر علوم لازم است که هر روز مطالعه شود، برای مطالعه هر کدام چه ساعاتی خوب است؟
از آن جا که اطلاعات اندکی در سوال در مورد سن، تحصیلات و شغل پرسشگر وجود دارد، از این جهت که، مطالعه در این موضوعات و برای رشته تحصیل خود می خواهد یا خیر، در این نوشتار، مطالب به صورت کلی بیان می گردد، به امید آن که مفید واقع شود.
برای اینکه مشخص شود چه نوع مطالعه‌ای در کدام زمان مناسب است، نخست باید انواع مطالعه را بیان کنیم. برای مطالعه تقسیم بندی های ذکر شده به عنوان مثال:
الف) مطالعه از جهت موضوع[1]:
کلی:
کشکولی (از رشته های گوناگون علمی، مباحث متعدد و مفیدی را گلچین می کنند)
عمومی (از مطالب عام تنها به زوایای مباحث ضروری می پردازد) که در این نوع بر خلاف مطالعه کشکولی هدف خاصی دنبال می شود.
جزئی (تخصصی) (مثلاً خواننده از بحث کلام مربوط به دین اسلام بحث کلام شیعی را انتخاب می کند نه معتزلی و یا اشعری را).
ب) مطالعه از جهت تعداد افراد[2]:
انفرادی
گروهی (هسته ای مطالعاتی)
ج) مطالعه بر اساس هدف[3]:
1. مطالعه برای سرگرمی (قاعده خاصی ندارد، زمان خاصی هم ندارد)
2. مطالعه برای کسب اطلاعات (روزنامه ها و مجلات)
3. مطالعه برای فهمیدن (مطلب ابتداء از سطح فکر خواننده بالاتر است)
زمان مطالعه
توجه به زمان مطالعه از مهم ترین، حساس ترین و در عین حال مشکل ترین کار در مطالعه است. از مسائل مهم در زمینه مطالعه این است که باید تشخیص داد از اوقات مختلف شبانه روز برای چه نوع مطالعاتی باید استفاده کرد. در این جا نمی توان از قانون کلی سخن گفت، چون زمان مناسب برای مطالعه در خصوص افراد مختلف با ویژگی های متفاوت امری متغیر است. آن هایی که اهل مطالعه جدی هستند از هر زمانی در شب و روز می توانند بهترین استفاده را ببرند اما برخی افراد شب تا دیر وقت به مطالعه می پردازند ولی مطالعه در صبح زود برای آنها مشکل است و برخی عکس این حالت را دارند، اما نسبتاً برای اغلب افراد صبح زود برای درس حفظ کردنی و مطالعه کتاب های عمیق و دقیق مناسب تر است و آخر شب برای مطالعه کتبی که نیاز به تأمل و تفکر کم تری است، مناسب تر است.[4]
بهترین زمان مطالعه
به طور کلی بهترین زمان برای مطالعه زمانی است که به انجام مطالعه در آن زمان تمایل داریم. و در مجموع مطالعه بلافاصله پس از خواب شبانگاهی بازدهی مطلوب ندارد چون به علت ترشح هورمون «سوماتوتروبین» که اثرات آن تا دقایقی پس از بیداری وجود دارد، در یادگیری اختلال ایجاد می کند. ترشح این هورمون از نیمه شب آغاز و تا بامداد ادامه می یابد از این رو بهتر است افرادی که در سنین رشد هستند از مطالعه پس از نیمه شب و سحرگاه بپرهیزند یا در صورت ضرورت پس از بیست تا سی دقیقه بعد از بیداری به مطالعه بپردازند تا آثار مختل کننده این هورمون از بین برود.[5]
کیفیت زمان بندی
«برای مطالعه زمان بندی لازم است. زمان بندی مناسب بازده مطالعه را بالا می برد. در برنامه ریزی ها باید به این نکات توجه نمود.
الف) تعیین زمان استراحت و تفریح یا ورزش
ب) پیش بینی زمان برای امور غیر منتظره (برنامه قابلیت انعطاف داشته باشد)
ج) اختصاص دادن ساعاتی برای مرور درس ها (در طول ترم و…)
د) تنوع در متون مورد مطالعه روزانه: مطلوب این است که فرد در هر روز چند نوع متن مختلف را مورد مطالعه قرار دهد تا میزان بهره وری در مطالعه افزون شود. مطالعه کتاب واحد در روز های متعدد از میزان بهره وری مفید مطالعه می کاهد.
هـ ) تناوب در متون تحلیلی و حفظی: بسیار خوب است که فرد پس از مطالعه یک کتاب حفظی مثل تاریخ یا جغرافیا یک کتاب تحلیلی مثل ریاضی یا فلسفه را مطالعه کند به همین ترتیب پس از کتاب تحلیلی یک کتاب حفظی را مطالعه کند»[6]
ح) در نظر داشتن دامنه مطالعه: دامنه یادگیری عبارت است از حد فاصل زمانی مجاز برای مطالعه مداوم که امکان کسب بازدهی مطلوب را فراهم می آورد این حد فاصل زمانی بین (5 تا 45 دقیقه است این زمان اختصاص به مطالعه متون حفظی دارد. مطالعه متون تحلیلی مثل شیمی، فیزیک ریاضی و…. حدود ده دقیقه است که تعیین میزان آن به دانش و تبحر وابسته است که به هر حال نباید بیش از حد متوسط بین ده تا 45، یعنی سی دقیقه، شود پس از انجام این میزان مطالعه باید حدود پنج دقیقه استراحت کرد.[7]
پس توجه به این نکات انسان را دقیق‌تر می‌کند که بداند در چه زمینه ای استعداد و کشش بیشتری دارد و آن را به طوری جدی تر دنبال نماید همچنین نمرات دروس سال های تحصیلی قبل و تمایل به گرایش های مطالعاتی گذشته در انتخاب رشته و نوع کتاب تأثیر بسزایی دارد.[8]
مناسبت ها: گاهی وقت ها اگر انسان بین مطالعه و مناسبت رابطه برقرار کند آن مطالعه شیرین تر و جذاب تر و پایدارتر خواهد بود، مثلاً اگر کتب اخلاقی و عرفانی در زمان خلوت یا پس از نماز یا در حرم ائمه ـ علیهم السّلام ـ (کم و پیوسته) خوانده شود به عنوان مثال اگر در میلاد یا شهادت ائمه ـ علیهم السّلام ـ زندگی نامه همان امام خوانده شود و یا مباحث تاریخی و سیاسی همان امام پی گیری شود و .. با این شیوه به تثبیت و جذابیت مطالعه کمک می کنیم.
مطالعه موضوعات دشوار در بهترین ساعات
مطالبی که مطالعه می‌شوند از نظر دشواری و سهولت متفاوت هستند. برخی موضوعات مانند فلسفه و عرفان دشوار و برخی مانند تاریخ و زندگی‌نامه آسان‌تر است. البته سختی و آسانی مطالب به تفاوت‌‌های فردی نیز بستگی دارد. ممکن است برای فردی خواندن تاریخ سخت باشد و برای دیگری فلسفه دشوارتر باشد یا برای کسی ریاضی سخت و برای دیگری علوم اجتماعی و انسانی سخت باشد.
به طور کلی‌می‌توان گفت که بهتر است موضوعات دشوارتر در ساعاتی مطالعه شود که انسان سرحال‌تر و دارای آرامش بیشتر است. اما مطالب آسان‌تر را در ساعاتی که خسته‌تر است و آرامش کمتری دارد، هم می‌تواند مطالعه کند.
تقدم مطالعات درسی
کتاب‌هایی که انسان مطالعه می‌کند به طور کلی به دو نوع درسی (اصلی) و غیر درسی تقسیم می‌شوند. مطالعات درسی مطالعاتی هستند که به حوزه تحصیلی فرد در مدرسه، حوزه یا دانشگاه مربوط می‌شوند. مطالعات غیر درسی عبارت است از مطالعه کتابهای خارج از حوزه درسی مانند مطالعه کتابهای اطلاعات عمومی، کتابهای اخلاقی، مجله، روزنامه، و سایر کتاب‌ها.
از نظر زمانی باید فرد بیشترین وقت خود و مناسب‌ترین وقت خود را به کتابهای درسی اختصاص دهد. زمانی که به مطالعات درسی اختصاص می‌یابد از سه نظر باید حایز اهمیت باشد. یکی بیشترین زمان به آنها اختصاص یابد، دوم اینکه از نظر زمانی آنها تقدم داشته باشد. زیر می‌گویند «اول باید قورباغه را قورت داد یعنی سخت‌ترین کار باید اول انجام داد» سوم اینکه سر حال‌ترین ساعات به مطالعات درسی اختصاص داده شود. اما مطالعات غیر درسی یا باید پس از پایان مطالعات درسی مطالعه شوند یا به گونه‌ی برنامه ریزی شود که مطالعات غیر درسی در لابلای مطالعات درسی یعنی زمانی که فرد کاملا از مطالعه درسی خسته شده است، به مطالعه این مطالب بپردازد.
تطابق مطالعه با چرخه خواب
برای کسی که مدام در حال مطالعه است مثل دانش‌آموز، دانشجو و طلبه تطابق مطالعه با خواب خیلی مهم است. افراد از نظر چرخه (سیکل) خواب به دو نوع اول شبی و صبحگاهی تقسیم می‌شوند. برخی افراد به طور طبیعی اول شب زود می‌توانند بخوابند و صبح هم می‌توانند زود بر خیزند و مشغول کار شوند. برخی دیگر شب تا بخواهند می‌توانند بیدار بمانند اما صبح باید با جرثقیل از رختخواب بر داشته شوند.
بنابراین افرادی که شب می‌توانند دیر بیدار بمانند (البته دیر خوابیدن اصلا توصیه نمی‌شود) اما به هر حال این افراد می‌توانند مطالب سخت و دشوار را در این ساعات مطالعه کنند. اما افرادی که می‌توانند شب زود بخوابند، بهتر است مطالب سخت و دشوار یا مباحث اصلی را که نیاز به مطالعه طولانی مدت دارند، در اول صبح انجام دهند.
پی نوشت ها:
[1] . خادمی، عین الله، مطالعه روشمند، نشر پارسایان، چاپ اول، 1379، ص 23 – 18. (اقتباس).
[2] . همان.
[3] . همان
[4] . همان، ص 77، با اندکی تغییر.
[5] . همان، ص 77.
[6] . همان، ص 79 – 78. (اقتباس).
[7] . همان، ص 79.
[8] . معظمی، داود؛ مقدمات نور و سایکولوژی، انتشارات انتشارات سمت، چاپ سوم، 1383، ص 29 و 28. (اقتباس).
