راه های تمرکز حواس در مطالعه کدام است؟

در ابتدا تعریفی از «تمرکز» ارائه می دهیم: تمرکز حالتی است که در آن از میان افکار و آراء مختلف شخص، یک فکر در مرکز قرار می گیرد و بقیه افکار و آراء او نسبت به آن فکر، جنبه پیرامونی دارند. بنا به تعریفی دیگر، تمرکز حواس یعنی توانایی ثابت نگه داشتن توجه و دقت روی موضوع یا کاری که به میل و اراده انتخاب شده است و مانع شدن از اینکه این دقت و توجه به سوی موضوعات دیگر منحرف شود.[1] برای ایجاد تمرکز و تقویت آن ابتدا باید عواملی را که باعث می شوند تمرکز حواس شخص از بین برود شناسایی کرد و سپس با راه های مقابله با آنها آشنا شد. این عوامل عبارتند از:

موانع تمرکز حواس
1. عدم علاقه نسبت به موضوع مورد مطالعه: از مهمترین عوامل عدم تمرکز حواس، آن است که خواننده نسبت به کتاب یا موضوع مورد مطالعه، علاقه نداشته باشد. بهترین شیوه مقابله با این حالت، آن است که بین این موضوع یا کتاب، ‌با آنچه مورد علاقه شدید خواننده است ارتباطی برقرار شود. مثلاً دانش آموزی که به قبولی در کنکور علاقه زیادی دارد، باید میان این کتاب و قبولی در کنکور ارتباطی برقرار کند تا از این راه، حالت بی علاقگی او زایل شود.[2] 2. آشفتگی‌های درونی: منشأ این آشفتگی ها در درون انسان قرار دارد مانند: نگرانی، ترس، اندوه، حسادت و به طور کلی احساسات هیجان آمیزی که در ذهن مانع تمرکز می شود. بهترین راه برای منحرف کردن توجه فکر از نگرانیها این است که آنها را در کاغذی یادداشت کنید و به خودتان بگویید که بعد از مطالعه درباره آنها فکر خواهید کرد. با این روش ساده، ذهن شما تنها متوجه مطالعه خواهد شد و به صورت موقت از پرداختن به نگرانیها منحرف می گردد و قدرت تمرکز را افزایش می دهد.[3] 3. عدم هماهنگی بین قدرت اراده و تخیل: اگر تخیّل خواننده با اراده‌اش هم سو نباشد نمی تواند تمرکز حواس کافی داشته باشد. در روان شناسی ثابت شده است که در این تضاد و ناهماهنگی، قدرت تخیّل قوی‌تر از اراده است. مثلاً دانشجویی کتابی را باز می کند و به مطالعه آن می پردازد، پس از مدّت کوتاهی افکاری به ذهنش خطور می کند و… برای غلبه بر این مشکل خواننده وقتی می خواهد موضوع خاصی را مطالعه کند بهتر است؛ خود را در حال و هوای مخصوص آن موضوع قرار دهد. مثلاً اگر کتاب پزشکی می خواند، خود را در حال و هوای پزشک قرار دهد.[4] 4. آشفتگی های بیرونی: این آشفتگی‌ها از تحریک های غیر عادی حواس مختلف انسان ایجاد می شود، هر گونه تحریک غیر عادی حواس، ممکن است فرایند تمرکز را با اشکال مواجه کند. تشنگی، گرسنگی، درد، گرما، سرما و.. موجب بر هم خوردن تمرکز می شود. برای رفع این آشفتگی ها باید تا حدّ امکان محیط مطالعه را از محرک های خارجی دور ساخت. مثلاً ‌محیطی را برای مطالعه انتخاب کنید که در آنجا صداهای ناهنجار، رفت و آمد وسایل نقلیه و.. نباشد. همچنین نور محل مطالعه هم باید به اندازه کافی باشد.[5] برخلاف عقیده برخی، گوش دادن به موسیقی رادیو یا نوارها، هنگام مطالعه باعث انحراف توجه و کاهش تمرکز می شود. اگر دانش آموزی با این طریق مطالعه، خوب یادمی‎گیرد با حذف موسیقی نمراتش بهتر خواهد شد.[6]

راه های ایجاد تمرکز در مطالعه:
اقدامات زیر همچنین برای ایجاد تمرکز در هنگام مطالعه مفید خواهد بود:
1ـ طرح سؤالات و یافتن جواب آنها هنگام مطالعه موجب از بین رفتن بی حوصلگی و باعث تمرکز بهتر می شود.
2ـ تجسم کردن، یعنی استفاده از حواس مختلف و تفکر بر روی مطالب و در نتیجه معنا بخشیدن به کلمات و پی بردن به هدف نویسنده.
3ـ یادداشت کردن، خلاصه کردن، علامت گزاری، حاشیه نویسی و مرور مطالب.
4ـ عبارت خواندن، تمرکز را افزایش می دهد. زیرا از طریق عبارت خوانی، شما با سرعت نزدیک به سرعت اندیشیدن خود، می خوانید. در حالی که در کلمه خوانی مجبورید با پهلوی هم قرار دادن کلمات به معانی برسید، که این خود باعث حواس پرتی می شود.[7]

تمرینات غیر درسی برای افزایش تمرکز
1ـ برای افزایش تمرکز شما می‌توانید هر روز به مدت چند دقیقه (4-10 دقیقه) به شکل خاصی راه بروید. در این نوع راه رفتن شما تمام حرکات پا را از زمان شروع آن تا گذاشتن قدم بعدی به دقت در ذهن خود مجسم می‌کنید. یعنی در حالیکه پای راست خود را از جا بر می‌دارید و آن را حرکت می‌دهید و سپس به زمین می‌گذارید نسبت به تمام حرکات آن در ذهن خود هشیار هستید و به آن توجه دارید. پس از گذاشتن پای راست تمام حرکات پای چپ را از لحظه برداشتن تا گذاشتن به زمین به دقت مورد توجه قرار دهید. که در این صورت شما نمی‌توانید تند راه بروید. این تمرین توسط روان‌پزشکان برای افزایش تمرکز و حتی برای درمان بیماران افسرده تجربه شده و نتایج بسیار خوبی داشته است. خصوصا اگر این تمرین هر روز سه بار، آن هم درست قبل از انجام کار فکری عملی شود.
2ـ  روی زمین بنشینید. انگشتان هر دو دست را  کاملا از همدیگر باز کنید. به گونه‌ای که نوک انگشتان هر دو شست با هم در تماس باشند. هر دو دست را در این حالت روی زانو بگذارید. مدت چند دقیقه به دستان خود که به صورت فوق قرار دارند، نگاه کنید. سپس چشمان خود را ببندید. از انگشت کوچک دست راست شروع کنید و تمام کناره انگشتان خود را تا رسیدن به انگشت کوچک دست چپ در عالم ذهن و خیال بپیمایید. این تمرین را سه یا چهار بار متوالی به آرامی و تمرکز کامل انجام دهید. ضمن اینکه مواظب هستید هر نوع فکر دیگری را از ذهن خود دور ‌کنید.
3ـ تصویری را جلوی روی خود قرار دهید. با دقت هر چه بیشتر خطوط، سایه‌روشن‌ها و رنگ‌های آن را در نظر بگیرید. سپس چشمان خود را ببندید و در عالم خیال نقاشی آن تابلو را در نظر خود مجسم کنید و در ذهن خود سایه‌روشن‌ها و رنگ‌ها و خطوط آن را مجددا نقاشی کنید. سعی کنید این کار را بدون باز کردن چشم و دیدن مجدد تصویر انجام دهید. برای شروع از تصویرهای خیلی ساده شروع کنید. مثلا تصاویری که یک میوه را با چند خط ساده نقاشی کرده است. به تدریج تصاویر پیچیده‌تر و مشکل‌تر را برای تمرین انتخاب کنید. این امر خیلی در افزایش تمرکز شما مؤثر است. البته توجه داشته باشید که تصور کردن نقاشی‌ها در ذهن مطابق آنچه در بیرون وجود دارند، کاری ساده‌ای نیست. اما اگر در انجام این کار موفق شوید قدمی خوبی در جهت افزایش تمرکز خود برداشته‌اید.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. تقویت حافظه، محمد حسین حقجو
2. چگونه حافظه خود را تقویت کنیم، جیمر وینلند، ترجمه شمس الدین زرین کلک.
3. راهنمای تمرکز بهتر، ملوین پاورز، رابرت اس، استارت، ترجمه حسین نیّر.
4. روش های مطالعه، علی اکبر سیف.
5. شرایط یادگیری، ترجمه‌ جعفر نجفی زند.
6ـ قدرت اراده، چاره کمرویی، دقت، ریموند، دوسن لوران، ترجمه دکتر محمدحسین سروری.

پی نوشت ها:
[1] . خادمی، عین الله، مطالعه روشمند، نشر پارسیان.
[2] . همان.
[3] . نظری، مرتضی، عوامل موفقیت در تحصیل، نشر مدرسه برهان.
[4] . خادمی، عین الله ، مطالعه روشمند، نشر پارسایان.
[5] . نظری، مرتضی، عوامل موفقیت در تحصیل، نشر مدرسه برهان.
[6] . دلجو، شریعت؛ شیوه های یادگیر مطالعه، نشر زرین.
[7] . همان.